Skip to main content

Full text of "Tractatus de papa, ubi et de concilio oecumenico v.3"

See other formats


. :->« ; f«-C2S. W 



^. 





M 



J^j 



m^ 




^ 




^or^: 



• .-^1. 



m;^-& 




te:^^,- 







.:^-"%r^ 



?s> 





TRACTATUS 



DE PAPA 



III 



■ Z TTPI« SIUO!<M RA(.0?( KT 100., TIi DICIA EnriRri, 



TRACTATUS 



DE PAPA 



IBI ET 



DE GONCILIO OECUMENICO 



D. BOUIX 

THBOLOGIJK KT UTRIDSQUK J U H I g DOCTORK 



TOMUS TERTIUS 




PARISJIS 

APUD JACOBUM LEGOFFRE, BIBLIOPOLAM 

IS AXTIQLA PARISIEXSI PERISSE FRATRrM DOJIO 

lECOFFRE FILIO ET SOCIIS SUCCESSOR IBUS 

riA IMCTA BONAPARTK, 90 
1870 



PROOEMIUM 



§ 1. — An et qiio sensu Rotnani Pontificis inrallibiiitas sii personalis 
et separata. 

Non solent doclores, in suis de Romani Pontificis iner- 
rantia disceptationibus, formulam illam personalis et se- 
paratx infaliibilitalis adhibere, aut expendere. Nec ego 
in duobus superioribus voluminibus quaestionem insti- 
tui, an legitima ejusmodi locutio censenda sit. Gum ta- 
men nuper idipsum ad crisim vocatum fuerit, visum 
est hic paucis subnectere, quid de praefata formula sen- 
tiendum videatur. 

Propositio I.. — Romanus Pontifex, etiam quatemis dis- 
tinctus a reliquo Ecclesix corpore, est subjectum infallibi- 
litatis. — Hanc esse veram atque omnino tenendam doc- 
trinam, evincunt tum sacrae Scripturae textus, tum con- 
ciliorum ac traditionis documenta, tum sedis Aposto- 
lica3 definitiones in universa Ecclesia receptae, quibus 
doctores Catholici [adstruere solent Romani Pontificis 



PROOEMIUM. 



infallibilitatem. Nam hi textus, noii tantiim inerraiitise 
pr^rogativam Romano Episcopo vindicant, sed simul 
apertissime hoc ei privilegium adscribunt , quatenus 
perso7ixareliquo Ecdesixcorpore distinctx. Yerbi gratia, 
verba hcec Christi : Tu es Petrus et super hancpetram..., 
Romani Pontificis infallibilitatem arguunt, eo quod cer- 
tum faciant Romanum Pontificem positum fuisse, tan- 
quan fundamentum hhricdd nunquam disjiciendse, id est, 
Ecclesiae. Jam vero Romanus Pontifex non potuit poni 
a Christo Ecclesic^ fundamentum, nisi quatenus distinc- 
tus ab reliqua prc^ter ipsum Ecclesia. Alioquin Ecclesiae 
fundamentum constituisset Christus ipsammet Eccle- 
siam, quod pugnat in terminis. — Pc^riter verba \mc: 
Tibi daho claves..., Romani Pontificis infcnllibilitatem 
evincunt, quia denotant potestate ligandi, solvendi, coe- 
lumque aperiendi vel claudendi, donatum fuisse Petrum 
personaliter, seu singulariter, id est, quatenus a reliquo 
Apostolorum collegio distinctum, proutindicatvox t«6i\ 
Idem evincit textus : Simon, Simon, ecce Satanas expeti- 
vit vos... ego autem rogavi pro te, ut non deficiat fides 
tua.,. confirmafratres twos. Tentatio communis lexpetivit 
vos. Oratio respicit Petrum quatenus a reliquo Apostolo- 
rum collegio distinctum , rogfam pro te. Immo expresse 
contradistinguitur Petrus ab Ecclesia reliqua :Tu... con- 
firma fratres tuos, Sane istud fratres confirmandi ofti- 
cium, cui nequit non esse annexa infallibilitas, est prse- 
rogativa Petri quatenus a reliquis Apostolis distincti. 
Quomodo enim potuit Christus eum a cseterorum col- 
legio clarius distinguere , quam dicendo : Tu confirma 

1 Quoad hunc et alios Scripturae textus, vide supra, parte II, sectione III, 
cap. I. 



PROCEMIUM. III 

fratres tuos? — Et tandem idem colligitur e textu Pasce 
agnos . . . pasce oves. Sane qui pastor constituitur quoad 
alios, officio isto donatur personaliter seu quatcnus dis- 
tinctus ab istis aliis, quos tanquam oves regendos acce- 
pit. Igitur dum verba haic Christi probant Romani Pon- 
tificis infallibilitatem,simul et leque probant hacce prae- 
rogativa eum donatum fuisse quatemsa reliquo Ecclesix 
corpore distinctum. 

Ad traditionismonumenta quod attinet, pervolvat lec- 
tor qu?e congessimus tota sectione secunda partis se- 
cunda>. Facile comperiet tot ista Patruni dicta, Concilio- 
rumquedecreta,necnonRomanorumpr8esulumdefinitio- 
nes in totaEcclesia receptas, equibus rigorose deducitur 
Romani Pontificis infallibilitas, simul evincere, praero- 
gativailla donatum fuisseRomanumPontificem^^i/rtl^/i^fs 
a rellquo Ecclesix corpore distinctum ., seu, quod idem 
est, donatam fuisse Romanam Ecclesiam, quatenm ab 
aliis ecclesiis distinctam. Sit in exemplum celebris Irensei 
textus : Ad hanc enim Ecclesiam propter potiorem princi' 
palitatem^ necesse est omnem convenire Ecclesiam, hoc est , 
eos qui sunt undique fideles. Ibi vides Ecclesiam Roma- 
nam, cujus fidei acquiescere tenentur omnes, apertis- 
sime contradistingui a caeteris mundi ecclesiis. Igitur 
sicut textus iste infallibilem arguitRomanamEcclesiam, 
ita simul evincit eam hac prserogativa potiri, quatenus 
distinctam a reliquo Ecclesix corpore. Atque idem evin- 
cunt, verbi gratia, tum formula fidei cui, anno 517, Hor- 
misdas Papa subscribi jussit; tum professio fidei a Gra3- 
cis emissa in concilio Lugcjunensi, anno 1274; tuni 
definitio Florentini Concilii, anno 1459. 

Igitur infallibilitatis prserogativa donatus est Roma- 



IV PROCEMIUM. 

nus Pontifex quatenus distinctus a reliquo Ecdesix cor- 
pore. Et haec est communis ac omnino tenenda catholi- 
corum doctrina. 

Propositio II. — Corpus Episcoporum^ quatenus com- 
plectens caput siium Romanum Pontificem, est infallihi' 
litatis subjectum. — Quando nempe communi judicio de 
fide pronuntiant Romanus Episcopus et alia corporis 
episcopalis membra, illud commune judicium est intal- 
libile. Nam 1'' illa totius episcopalis corporis infallibilitas 
ex infallibilitate capitis necessario sequitur. Supponun- 
tur quippe cceteri Episcopi eodem modo judicare ac Ro- 
manus Pontifex. Cum ergo judicium Romani Pontificis 
(ex propositione prima) sit infallibile, erroneum esse 
nequit dumabaliisetiam Episcopis illud idem judicium 
pronuntiatur. — 2'' Ipsimet corpori Episcoporum, qua- 
tenus caput complectenti, contulit Christus infallibili- 
tatem. Dixit enim Apostolis, stante cum ipsis apostolici 
collegii capitePetro, Quidquid ligaveritis.., quidquidsol- 
veritis,.. Et rursus : Euntes docete... qui non crediderit 
condemnabitur . Corpori Episcoporum infallibilitatem 
verbahoecvindicant, dummodo tamen communi judicio 
tum caput tum alia hujus corporis membra ligent et sol- 
vant^ et, eamdem cum Cdiipiie fidem doceant. Nam Apos- 
tolis quatenus a Petro sejunctis, nec per citata verba, 
nec per ullum alium sacrae Scripturse textum, inerrantise 
prserogativam Chrfstus contulit. Igitur corpori seu col- 
legioEpiscoporum, quatenus caputcomplectenti, et idem 
cum capite judicium de fide pronuntianti, contulit re- 
vera Christus inerrantiae prserogativam — 5'' Quod autem 
dicta infallibilitas , corpori Episcoporum competens , 
non immediatedi Christo, sed mediante Papa dimanet, vi- 



PRO(EMIUM. 

detur Patrum traditioni niagis consonum. Dicit, verbi 
gratia, sanctus Leo : « Si quid cum eo commune ca^teris 
voluit esse principibus, nunquam nisi per ipsnm dedit 
quidquid aliis non negavit » (serm. 4 , de ipsius as- 
sumptione ad summum Pontificatum, col. 1 6, edit. Balle- 
rinorum). « Hujus muneris sacramentum ita Dominus 
ad omnium Apostolorum officium pertinere voluit, ut 
in beatissimoPetro, Apostolorum omnium summo, prin- 
cipaliter collocaret, et abipso quasi quodam capite, dona 
sua velit in corpus omne manare » (ibid., col. 655). — 
Ad rem etiam faciunt ha3C sancti Innocentii I verba : 
« A quo (Apostolo Petro) ipse episcopatus et tota aucto- 
ritas nominis hujus emersit » (apud Coustant,col. 888). 
« Ad Petrum, id est, sui nominis et honoris auctorem » 
(ibid. 896). Ut nempe Ghristus Dominus Ecclesiae suae 
unitati magis consuleret, voluit nullam esse penes Epis- 
copos gubernativam potestatem , ac proinde nullam in- 
fallibiliter judicandi praerogativam , nisi per ipsummet 
caput Ecclesise Romanum Pontificem. Quod sic exprimit 
sanctus Thomas : « Petro soli promisit : Tibi dabo claves 
regni coelorum ; ut ostenderetur potestas clavium per 
eum ad alios derivanda^ ad conservandam Ecclesiae uni- 
tatem » [contra genteSy l. 4, c. 7). 

Propositio III. — Corpus Episcoporum^ quatenus dis- 
tinctum a capite suo Romano Pontifice, non est subjcc- 
tum infaUibilitatis^ nisi in eo sensu, quod semper extituri 
sint multi Episcopi Romano Pontifici quoad fidem consen- 
tientes ct obsequentes. — Ecclesiam constituit Christus 
ad instar Ovilis, cujus oves regerentur a multis pastori- 
bus, sub unico tamen pastoresupremo. Ecclesia scilicet, 
ex institutione Christi, est societas gubernantium et gu- 



n PRO(EMIUM. 

bernatorum. Ad gubernandum posuit Christus Episco- 
pos ; simulque uni ex istis Episcopis, id est Romano 
Pontifici, cseterossubjectos voluit. Undeipsammet Eccle- 
siam gubernantem constituit Ghristus tanquam corpus 
morale, cujus caput Romanus Pontifex, membra cseteri 
Episcopi. Et cum sic constitutam Ecclesiam suam usque 
ad mundi finem duraturam promiserit, nunquam con- 
tingere potest utnon sint in Ecclesia multi Episcopi sedi 
RomanjE quoad fidem adhserentes, et obsequentes. Igi- 
tur corpus Episcoporum, quatenus a capite suo distinc- 
tum, est revera infallibile in eo sensu quod totum vel fere 
totum a vera fide non possit deficere. Nimirum est infal- 
libile solummodo infallibilitate subjectionis et adha^sio- 
nis relative ad caput. Et illa infallibilitas nec toti col- 
lectioni, nec uUi determinato membro inhaeret, sed in 
eo consistit quod providebit Christus ut multa semper 
episcopalis corporis membra in vera fide remaneant. 
Magnum ergo discrimen inter corpus Episcoporum 
quatenus capiti adhserens, et corpus episcoporum qua- 
tenus distinctum a capite. Nam corporis Episcoporum 
in priori sensu intellecti quodlibet membrum est in- 
fallibile : utpote pronuntians illud idem judicium 
quod pronuntiant caeteri omnes cum capite suo. Si enim 
aliter aliquod membrum judicaret, jam desineret esse 
membrum illius corporis, quod supponitur communi 
judicio cumcapite pronuntiare. At vero si agatur de cor- 
pore Episcoporum quatenus a capite distincto, jam de 
nullo determinato membro infallibilitas asseri potest. 
Imo nec certa est infallibilitas majoris partis Episcopo- 
rum.IUud solummodocertumifore semper multosEpis- 
copos Romano Pontifici quoad fidem adhserentes ; et Ec- 



PUO(E!\IIUM. ^ii 

clesiam giibernantem totam consistere in illis Episco- 
pis capiti adha^rentibus et obsequentibus ; ca^teros vero 
diversam fidem prolitendo seipsos extra Ecclesiam eje- 
cisse. 

Propositio IV. — Alii prxter Episcopos christiani non 
simt infallibilitatis subjectum, nisi in eo sensu quod seniper 
extituri sint multi fideles, Ecclesix gubernanti quoad fidem 
adhxrentes et obsequentes. — Quod semper multi exti- 
turi sint fideles Ecclesise gubernanti obsequentes, sequi- 
tur ex eo quod, vi institutionis divina^, Ecclesia sit socie- 
tas Episcoporum gubernantium, et populorum guber- 
natorum. Igitur deficientibus gubernatis, deficeret ip- 
sametEcclesia, quam tamen promisit Ghristus ad finem 
sseculi duraturam. Alio sensu infallibiles non esse po- 
pulos, vel ex eo patetquod Episcoporum regimini ad hoc 
prtccipue subjecti sint utveram fidem edoceantur. 

Propositio V. — Ergo erroneum est systema infallibi' 
litatem ita reponens in senatu seu coUegio Episcoporum, 
ut nullus Episcopus quatenus ab isto collegio distinctus, sit 
infallibilitatis subjectum, — Aperte sequitur ex proposi- 
tione prima ; id est, ex eo quod Romanus Episcopus, 
etiam quatenus distinctus a reliquo Ecclesia) corpore, 
dicta pra^rogativa donatus sit. 

Propositio YI. — Ergo erroneum est systema infallibi' 
litatem non agnoscens nisi in conjuncto consensu capitis et 
corporis; ita scilicetid nec Papa qualenus distinctus ab 
Episcoporum corpore, nec corpus Episcoporum quatenus 
distinctum a Papa^ infaUibilitate potiatur . — X^evie item 
sequitur, e propositione prima, qua Romano Pontifici, 
etiam quatenus a reliqua Ecclesia distincto , infallibili- 
tas Yindicatur. 



Tin PRO(EMIU>f. 

Propositio VII. — Ergoj erroneum est systema , quo 
infallibilis quidem Papa declaratur, sed solummodo qua- 
tenus imtrumentum^ per quod Ecclesix fides resonat et 
edimtur. — Hujus nuper invectae subtilitatis falsitas 
sicostendi potest : — ISn eo systemate, Romanus Pon- 
tifex infallibilis non esset nisi tanquam relator fidei 
aliorum; et quidem in hoc solo sensu quod referret 
sine alteratione id quod credunt alii. Quod nempe fides, 
sic a Romano Pontifice relata, infallibiliter vera sit, 
proveniret ex eo quod Christus infallibilem fecisset 
Ecclesise fidem ; non autem ex eo quod infallibilem 
fecisset fidem ipsam Romani Pontificis. Unde Romani 
Pontificis inerrantia tota consisteret in prserogativa 
referendi sine alteratione, transcribendi sine mendo, 
clamandi sine mutatione id quod credit Ecclesia. Equi- 
dem errare non posset Pontifex veram credendo illam 
ipsam Ecclesise fidem quam ipse referret et enuntia- 
ret; at ex eadem prorsus ratione, qua infallibilis est 
minima vetula, dummodo fidei ab Ecclesia prsedicatse 
adhaereat. Igitur in eo systemate, Romanus Pontifex, 
quatenus a reliquo Ecclesise corpore distinctus, infaili- 
bilis fidei prserogativam non recepisset ; sed eam e con- 
tra recepisset corpus Ecclesiae, quatenus distinctum a 
capite. Caput siquidem, canalis dumtaxat officio fun- 
gens, et Ecclesise reliquae fidem transfundens, non eam 
infallibilem efficeret,sed jam infallibilem transmitteret. 
Idautem erroneum esse patet ex propositione prima. — 
2** In eo systemate falsa forent verba Christi : Ego rogavi 
pro te ut non deficiat fides tua. Nam Christus infallibilis 
fidei prserogativam constituisset in Ecclesiae corpore. 
Capitiautem contulisset, non ipsam inerrantiam fidei. 



PRO(EMIUM. IX 

sed solam inerrantiam in referendo, seu transcribendo, 
seu proclamando aliorum fidem. Proinde non verifica- 
rentur verba Christi, rogavi ut non deftciat fides tua. 
Siquidem vox tiia ipsammet Petri fidem designat, non 
aliorum. Immo ibi apertissime infallibilis declaratur 
fides Petri, quatenus contradistincti a reliquo Ecclesia? 
corpore. Nam, — 5% addit Christus: Tuvero confirma fra- 
tres tiws. Christus nempe, primum et directe, infallibi- 
lem reddidit fidem Petri ; siquidem voluit ut ista non 
deficiat, et ut per istam confrmetur^ et per ejusmodi 
confirmationem infallibilis reddatur fratrum seu reliqui 
Ecclesiae corporis fides. Jamvero, in systematequodcon- 
futamus, Petrus, seu Romanus Pontifex non constitutus 
fuisset quoad propriam suam fidem infallibilis, et fidei 
fratrum confiriiiator; sed esset dumtaxat canalis, jam 
infallibilem fratrum fidem transfundens ; et ideo tantum 
propria ipsius fides esset infallibilis, quia infallibilem 
aliorum fidem ipse sine alteratione transfunderet, eique 
ad haereret. Confirmaretur nempe a fratibus, non ipse 
fratres confirmaret. — 4° Romano Pontifici commissum 
est officium oves et agnos, seu reliquam prseter caput 
Ecclesiam, pascendi. Adquod officium imprimis pertinet 
veram Christi fidem infallibiter prsebere ac injungere. 
Ast in absono systemate quod confutamus, Romanus 
Pontifex non pasceret oves quoad fidem , sed potius ab 
eis pasceretur. Ipsesiquidem non esset nisi instrumen- 
tum, per quod fides ovium personaret. Et huic ovium 
fidei, jam per se infallibili, ipse obsequi teneretur. — 
5*^ Romano Pontifici competit plena et suprema potestas 
universalemEcclesiampascendi, regendi et gubernandi. 
Estque id dogma catholicum, omnino certum et tenen- 



X PR0(EMIU3L 

dum. Huic porro dogmati adversatur absonum systema 
de quo agimus. Plena enim et snprema essenequit potes- 
tas Ecclesiam pascendi ac regendi, nisi complectatur 
regulandae fidei potestatem, qu?e prsecipua est, et quse 
debet necessarioesseinfallibilis. Ast, in dicto systemate, 
infallibilitasfidei a Christo constituta fuisset in Ecclesise 
corpore; et Romano Pontifici non alia collata esset in- 
fallibilitas, quam instrumentaliter significandi quid 
credat EcclesioB corpus. Proinde suprema regulandse fidei 
potestas esset penes corpus Ecclesiae , non penes Roma- 
num Pontificem. Alias omitto rationes, queis magis ac 
magis dicti systematis falsitas ostendi posset. Utinam ii 
ad quos pertinet ulteriorem nascentis istius erroris pro- 
pugnationem cohibeant; ne alioquin serpat ut cancer, 
ac postea non sine multorum commotione acdamno pro- 
scribendus sit. 

Propositio YIII. — Romani Pontificis infallibilitas est 
personalis in vero acmagis obvio hiijiis vocis sensii^ licet 
personalis non sit in aliis minus obviis sensibns, — Etenim 
personalis intelligi potest Pap^e infallibilitas, 1° in eo 
sensu quod infallibilis sit Romanus Pontifex quatenus a 
reliquo Ecclesise corpore distinctus; 2'' in eosensu quod 
Papse infallibilitas excludat quodlibet aliud infallibilita- 
tis subjectum ; 5° in eo sensu quod infallibilitas Papse 
competat ut personae privatse, seu ut doctori privato. 

Porro primns sensus est magis obvius. Dum nempe 
quis dicit : Romani Pontificis infallibilitas esipersonalis^ 
perinde est (nisi aliud contextus suadeat) ac si diceret : 
est infallibilis Pontifex quntenus a reliqno Ecclesix cor- 
pore distinctus. Adhibetur, nempe vox personalis , ad 
significandum inerrantia^ proerogativam non esse dum- 



PROCRMIUM. XI 

taxat penes collegium aliquod, id cst penes Episcopos 
communi judicio cum* Papa pronuntiantes, sed etiam 
penes Papam quatenus a reliquo isto collegio distinc- 
tum. Oui sensus ut niagis pateat, supponamus ab aliquo 
regeconstitutum fuisse supremum totius regni tribunal ; 
et huic tribunali prsBfectum fuisse supremum quemdam 
judicem; et huic judici coUaiam fuisse potestatem defi- 
nitive seu in ultima instantia pronuntiandi, duobus 
modis, id est: vel per seipsum solum, vel communi cum 
nonnulis aliis judicibus sententia. Sane hujus primarii 
judicis suprema jurisdicendi potestas dici posset perso- 
nalis in vero et obvio sensu. Ipsi nempe competeretqua- 
tenus ab aliis judicibus distincto, quamvis competeret 
etiam toti judicum csetui, quando communi judicio pro- 
nuntiarent. Similiter autem personalis dicitur Romani 
Pontificis infallibilitas, ad significandum infallibilem 
esse fidei definitionem duobus modis, idest: tum ex eo 
solo quod a Papa pronuntietur, tum quatenus pronuntiata 
communiter a Papa et reliquo Episcoporum coUegio. Et 
in hoc magis obvio sensu omnino certum est personalem 
esse Papae infallibilitatem. Ghristus nempe dicendo : 
Rogavipro te ui non deficiat fules tua.. . confirma fratres. . . 
pasce agnos.. . pasce oves,. . super hanc Petram xdificaho. . . 
instituit infallibilem fore fidei deiimiionem ex hoc solo 
quod a Petro seu Romano Pontifice pronuntiaretur. 
Equidem instituit etiam infallibilem fore quando pro- 
nuntiaretur communiter a Petro et reliquo Apostolorum 
coUegio, ut evincunt verba, guodcumque ligaveritis... ; 
sed ha?c posterior infallibilitas totius episcopalis corpo- 
ris cum capite suo definientis, priorem infallibilitatem 
Romano Pontifici personalem nuUatenus destruit. 



XII PR0(EM1UM. 

Secundus autem sensiis, quonempe Romani Pontificis 
infallibilitas personalis diceretur ad excludendum quod- 
libet aliud infaliibilatis subjectum, erroneus consendus 
est. Nam Romanus Pontifex est quidem personaliter , seu 
quatenus a reliquo episcopali collegio distinctus, verum 
infallibilitatis subjectum; non tamen unicum. Siqui- 
dem, ex propositione secunda, constituit Christus et 
aliam infallibilem auctoritatem , videlicet corpus Epis- 
coporum cum capite suo concorditer de fide decernen- 
tium. Insuper aliquo etiam modo infallibilitatis subjec- 
tum dici potest corpus Episcoporum quatenus a capite 
suo Romano Pontifice distinctum ; immo et corpusfide- 
lium quatenus abEcclesia gubernante distinctum, prout 
propositione tertiaetquarta dictum est. Underejicienda 
quidem foret infallibilitatis personalis locutio , si ad- 
hiberetur in secimdo sensu. At non solet in hoc sensu ad- 
hiberi. Proinde scriptores catholici dictamlocutionem ad- 
hibentes intelligendi sunt in primo sensu, qui et obvius 
et legitimus omnino est. 

Tertium sensum diximus quo qnis personalem^sseTerei 
Papse infallibilitatem, ad significandum eam ipsi ut per- 
sonx privatx^ competere. Et in hoc sensu vocabulum 
istud alicubi Fenelonius impugnat; contendens nempe 
Romano Pontifici, ut Ecclesise capiti, non ut doctori pri- 
vato, collatam inerrantiae praerogativam. In qua senten- 
tia concordant cbmmunius doctores catholiei, quamvis 
multorum etiam sit contraria opinio. Sed tertiusille sen- 
sus nequaquam obvius est, nec supponi debet a scriptore 
intentus, nisi excontextu pateat. 

Propositio IX. — Locutio infallibitatis separatx recta 
est in aliquo satis obvio sensu, erronea in alio. — Potest 



PRO(EMIUM. xin 

nempe quis infallibilitatem Romani Pontificis separatam 
dicere in eo sensu, quod infallibilis sit Papa quatenus 
distinctus ab Episcoporum collegio,seu itaut certo vera 
sit defmitio per hoc solum quod pronuntiala sit a Papa, 
et abstrahendo ab hoc, an idem sit necne aliorum Epis- 
coporum judicium. Et cum hac interpretatione, quae 
magis obvia est, Romani Pontiiicis infallibilitas est revera 
et diddehet separata, prout e propositione prima sequi- 
tur. 

Si quis vero illa voce uteretur ad excludendum quod- 
libet aliud infallibilitatis subj ectum , erorrem obtruderet . 
Nam Episcoporum coUegium, quatenus cum capite suo 
Romano Pontifice defmiens, est pariter infallibilitatis 
subjectum, ut dictum est propositione secunda. Immo 
Episcoporum collegium, quatenus a Papa distinctum, ac 
etiam fidelium multitudo, quatenus ab Ecclesia guber- 
nante distincta, sunt aliquo modo infallibilitatis subjec- 
tum; in eo nempe sensu, quod semper extituri sint 
multi Episcopi, et fideles multi, Romano Pontifici quoad 
fidem consentientes et obscquentes. Erraret proinde 
qui Papse tribueret infallibilitatem separatam^ in sensu 
exclmivo^ id est, quodlibet aliud praeter Papam infalli- 
bilitatis subjectum excludente. 

Propositio X. — Ex eo quod Papa infaUibilis sit qua- 
tenus distinctus a reliquo Ecclesix corpore^ seu ex eo quod 
ejus infallibilitas sit, in exposito sensu obvio^ personalis 
et separata, sequitur in praxi Papalem definitiohem esse 
p7^orsus quoad omnes et singulos statim obligatoriam, an- 
tequam constet accessisse aliorum Episcoporum consensum. 
— Equidem semper continget ut fides, a Papa definita, 
sit simul multorum saltem Episcoporum fides. Nam si 



XIV 



PRCKEMIUM. 



contrarium accideret, vera fides non resideret nisi in 
capite ; ac proinde periisset Ecclesia ; quae sicut nequit 
esse truncus sine capite, ita nec esse potest caput sine 
corpore. Igitur hoc ipso quod Papa propositionem defi- 
niat, jamapriori certum est, hancesse, etsemper fuisse 
et semper futuram multorum Episcoporum fidem. At 
fieri potest, ut de hac fide multorum Episcoporum uni- 
cuique Episcopo vel unicuique fideli nullatenus constet. 
Et nihilominus, tenentur omnes et singuli Pontificise 
defmitioni statim et ex animo adhcerere ; siquidem defi- 
nitionis infallibilitas jam omnino certa est, per hoc so- 
lum quod Papa sit infallibilis quatenus a reliquo Eccle- 
sise corpore distinctus, seu ex eo quod ipsi competat 
infaliibilitas in supra dicto sensu personalis et sepa- 
rata. 

§ 2. — Adnotatio de quibusdam tomi secundi verbis, Jesuitas Galliae res- 
picientibus; necnon de commodatis mihi documentis a clarissimo Carolo 
Gerin. 

1. Quse ame dicta sunt(tomo II, p. 77-108) de Jesuitis 
Gallise, nolim aliter intelligat lector quam ipse scribens 
intellexi. Quia vero nonnulli, prout ad me perlatum est, 
in hisce paginis minus benevolum sibi videre visi sunt 
scopum (quem tamen vel ipse paragraphi titulus palam 
excludit), expresse declarandum duxi, me id solum in- 
tendisse, ut a societate Jesu, de sede Apostolica Pioma- 
nisque Pontificibus tam prseclare ac constanter bene- 
merita, injuriam repellerem, qua lugendse aliquot de- 
generum ejus membrorumaberrationis ipsamet rea tra- 
duceretur. Nec erat cur distinctius exprimerem ibi agi 
de quibusdam solimmodo^ minime vero de omnibus Je- 



PR0(EM1UM. XV 

suitis Gallise. Licet enim Provinciales et alii pauci pro- 
vinciarum Gallioe primariiviri, haudquaquam, prout de- 
cuit, sese tunc gesserint, quis jure possit hanc superio- 
rum culpam inferioribus adscribere? Hi siquidem, quid 
a paucis istis praepositis in transversum ageretur, sin 
minus omnes, plerique saltem ignorarunt. x\liunde vero 
testantur indubitata historiae monumenta, Gallos gene- 
ratim Jesuitas, etiam post infaustam anni 1682 decla- 
rationem, doctrina^ de Romani Pontificis infallibilitate 
adha^sisse. De quo videri possunt Fenelonii epistolae, 
necnon recens ac tanti momenti volumen, Redierches 
sur rAssemblee de 1682, auctore clarissimo Carolo Gerin. 
2. Prsefato scriptori Garolo Gerin debentur, prout jam 
alias monui, praecipua inedita documenta, qua^ de Fa- 
cultateParisiensi, necnon cleri comitiis anni 1682, tum 
in prcesenti tractatu, tum in publicatione periodica Re- 
vue dessciences ecclesiastiques, publici juris feci. Ipsesci- 
licet, eximia comitate acbenevolentia, ea mihi commo- 
daverat ac edi a me consenserat. Quod autem, instante 
Vaticano concilio, dictus vir inedita ejusmodi documenta 
detexerit, et suum nunquam satis nostratibus commen' 
dandum ediderit librum , Recherches sur tAssemhlee 
de 1682, id ego unum e praestantissimis dixerim bene- 
ficiis, quibus, providente Deo, catholica Ecclesia nostris 
temporibus donata est. 



TRACTATUS 

DE PAPA 



PARS IV 

ROMANO PONTIFIC! VINDICATUR POTESTAS !N REM 
TEMPORALEM SOCIETATLM CIVILIUM 



Praevia disceptatione statum qujfistionisdeterminabimus; in 
hunc prsecipue scopum ut lector quoad ejusmodi potestatem 
sedulo distinguat queestionem mi sit a qusestione qualis sit; 
id cst, quiestionem an Romano Pontifici revera competat ali- 
qua in rem temporalem statuum poteslas, a qusestione quaUs 
ea potestas sit, directane an indirecta. Nam quod aliqua com- 
petat, est certa prorsus ac tenenda doctrina, prout abunde 
probabitur, non autem mera opinio qua3 licite impugnari ac 
rejici valeat. Qualis vero ea sit, non eodem modo doctores 
catholici exposuere. Alii nempe directam, indirectam alii 
propugnarunt. Qua prsemissa de statu qusestionis discepta- 
tione, variis argumentis in totidcm sectiones distributis Ro- 
mano Ponlifici vindicabitur in rcm te?Tiporalem principum 



2 TKACTATUS DE PAPA. 

'vera potestas, sive direcla ha^c dici debeat, sive potius indi- 
recta Et tandem sectione ultima exponemus quo sensu el 
quibus argumentis sive directa sive indirecta potestas a suis 
respective defensoribus intelligatur ac propugnetur. 



DISCEPTATIO PR^VIA 

DE ST.\TB «IliKSTIOBilS 



PRorosmo \\ — Duples moveri potest, ac de facto tnota est 
quxstio de potestate Papx in rem temporalem societatum civi- 
lium, videlicet : an sit, seu quxstio de re; et quahs sit, seu 
nuxstio demodo. -Quodutraque moveri quajstio possit per 
se patet. Quod de facto mota sit, testantur theologorum libr. 
de utraque disserentes. ,,.... 

Proposit.0 \\\ - Ex eo quod doctores cathohci inter se non 
consentiant demodo Imjus potestatis, et modus ille incertuss,t; 
non sequitur rem seu potestatem ipsam nonesse omnmo certam, 
atque ut takm ab ipsis conmuniter admissam. - Plurima nempe 
nuoad rem certa sunt et extra omnem omnino confrov^r- 
siam, licet quoad modum disputationi et opinionum var.etati 
obnoxia remanserint. Sane si de faclis historicis agalur, exti- 
tisse ac peccasse regem Salomonem certum est; an vero poeni- 
fens obierit, incerlum. Pariter ingenti doctrin» fama floru.sse 
Ori-enem, sana^menlis negat nullus; an vero heterodoxe sen- 
serit et docuerit, disputatur. Atquc ut ipsa ctiam dogmata in 
exemplum adducamus, divinarum personarum trin.tas arti- 
culus fidei est : de modo autem quo tres persona. sese habent 
in Deo variiB apud doctores catholicos extant disputat.ones 
ac opiniones. Item Episcopis legitime constitutis competere 
jurisdictionem in suas respective di(Bceses, dogma ca hol.- 
cum est : an autem jurisdictio ha>c dicenda sit immed.ate vel 
mediate a Christo dimanans, disputatum est. 



PARS QUARTA. 3 

Igitur diversimode quidem potestatem Papae in temporalia 
statuum doctores catholici intellexerunt, et alii directam pro- 
pugnaverunt, indirectam alii ; at licet disputantes de qualitate 
hujusce potestatis, ipsam tamen potestatem communi sen- 
tentia ut omnino certam docuerunt, prout mox patebit. 
Proinde apertissimo sophismate nugantur Gallicani syste- 
matis sequaces, quando sic arguunt : Dictx potestatis propu- 
gnatores inter se disputant, directa ne sit an indirecta; ergo nihil 
jrrobot eorum auctoritas. Disputant quoad modum, non quoad 
rem; ac proinde, quoad rem, tota stat ipsorum consensui 
auctoritas. Dicto sophismate, inter alios, usus est hetero- 
doxus Barclaius, qui sic a Bellarmino perstringitur : Licuit 
cathoUcis scriptoribus qui consentiunt in re, disputare de modo : 
non licuit Barclaio adversus omnes alios scriptores, atque ad- 
versus omnem conciliorum etiam generalium senteiitiam, negare 
omnino potestatem summi pontificis in temporalibus. Quemad- 
modum licuit et licet scholasticis doctoribus, qui confitentur in 
Deo unitatem essentix cum trinitate personarum, multa dispu- 
tare de attributis essentiae divinx et personarum constitutione : 
sed 7ion licuit arianis veteribus et novis, vel essentias Dei scri- 
hendo multiplicare, vel trinitatem confundere. Pari ratione Hcuit 
et licet cathoUcis doctoribus, qui consentiunt de substantia sep- 
tem sacramentorum, disputare de multis qux ad fidei funda- 
menta non pertinent : non tamen licetnec licuit sectariis luthe- 
ranis et calvinistis tam multa scribere contra substantiam et 
numerum sacramentorum : quod idem de aliis fidei dogmatibus 
dici potest. (Contra BarcL, cap. i, edit. Venet. 1721 t V 
p.32.) ' • ' 

Propositio \\\\ - Ut erroneusprobeturprimus e quatuor arti- 
culisgallicanis annim^, satis est certam probari Romanl Pon- 
tificis potestatem in rem temporalem statuum, non autem ne- 
cesge est ut potestas illa directa indirectave probetur. — Nam 
in dicto articulo sic pronuntiarunt Episcopi comitiorum 
anni 1682: « Htec sancienda et declaranda esse duximus : 



4 TRACTATLS DE PAPA. 

Primum, Beato Petro ejusque successoribus Chrisli vicariis, 
ipsique Ecclosise rerum spiritualium et ad aeternam salutem 
pertinentium, non autem civilium ac temporalium a Deo tra- 
ditam potestatem, dicente Domino : Regmm meum non est de 
hoc mundo : et iterum : Reddite ergo qux sunt Caesaris Cae- 
sari, et qux sunt Dei Deo : ac proinde stare Apostolicum 
rllud : Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit; non 
0st enim potestas nisi a Deo; qux autem sunt, a Deo ordinata 
sunt : itaque qui potestati resistit^ Dei ordinationi resistit. Reges 
ergo et Principes in temporalibus nulli ecclesiasticai potes- 
tati Dei ordinatione subjici, neque auctoritate clavium Eccle- 
siae directe vel indirecte deponi, aut illorum subditos eximi 
a fide atque obedientia ac praestito fidelitatis sacramento solvi 
posse; eamque sententiam publicse tranqnillitati necessariam, 
nec minus Ecclesise quam imperio utilem, ut Yerbo Dei, Pa- 
trum tradilioni et sanctorum exemplis consonam, omnino 
yetinendam. » 

Ibi sane apertissime negatur qudelibet, et sive directa sive 
indirecla, Romani Pontificis potestas in rem temporalem Re- 
gum et Principum. Erroneus ergo articulus, si certa probetur 
ejusmodi Romani Pontificis auctoritas, qnamvis nori dirima- 
tur qusestio, an directa vel indirecta dicenda sit. 

Propositio IVa. — Prcecipua et maximi momenti qudestio est an 
Romano Pontifici jure divino competat vera potestas in rem 
temporalem statuum. Qualis autem haec potestas sit, directa ne 
an indirecta, est secnndaria sev minoris momenti quxstio. — 
I. Si Romano Pontifici vera competat in rem temporalem 
statuum potestas, etiamsi potestas hsec indirecta solummodo 
sil, sequitur societates civiles, licet ab Ecclesia jure divino 
distinctas, non esse tamen ab ipsa independentes, sed e con- 
tra ei jure divino subesse quoad materias omnes quse fmem 
Ecclesiae, id est, salutem animarum, prsepedire possent. Se- 
quitur proinde posse a Romano Pontifice, utpote plenam re- 
ijendse universalis Ecclesise potestatem obtinente, prohiberi 



PARS QUARTA. 5 

ac annullari quidquid in societatibus civilibus dicto Ecclesige 
fini nocivum foret; Reges autem, gubernia et populos teneri 
omnino ad obtemperandum ejusmodi decretis Pontificiis, id 
est, ad vitandas vel (si jam inductae sint) ad corrigendas eas 
omnes socielatis civilis ordinationes, quas Papa definieril 
dicto Ecclesise fini adversari. Sequitur ulterius, si Rex aliquis 
populum suum catholicum persecutione, vel decrelis suis, 
aut aliis malis artibus pervertere tentet, et ad hseresim infi- 
delitatemve impellat, nec aliter in ejus regno fides catholica 
salva esse possit quam ipsiusmet regis depositione, posse de- 
positionem illam Romani Pontificis auctoritate procurari. Ha^ 
sane consectaria maximi momenti esse nemo negaverit. Nec 
leviora opposita; doctrinae corollaria. Ex ea nempe logice de- 
ducitur quae recentioribus temporibus vocata est societatum 
civilium sdscularisatio; id est, praitensum jus staluum sese 
constituendi, legesque suas ac csetera quselibet ordinandi, 
nuHa habila ratione verae religionis a Ghristo Deo revelatse, 
aut legum Ecclesiaj. Nam si teneatur gubernium res suas sae- 
culares ita ordinare, ut finem Ecclesise, id est, aeternam ani- 
marum salutem non prsepediat, jam independens non est a 
supremo EcclesioeRectore, Romano Pontifice. Ad hunc siqui- 
dem pertinet edocere ac definire quid saluti animarum ad- 
versetur; cum qusestio haec spiritualis sit, nec competentiam 
ullam habeant reges et gubernia ad decernendum de spiri- 
tualibus. 

Ca^terum proecipuam quoestionem esse, an Romano Ponti- 
fici vera competat in rem temporalem statuum potestas, non 
autem qualis ea sit, satis liquet e primo quatuor articulorum 
annil682. Ibi siquidem, non hoc vel illo modo intelligenda 
dicla potestas contenditur; sed prorsus negalur quselibet, sive 
directa sive indirecta, ejusmodi auctorilas. 

II. Secundariam vero et minoris momenti esse aliam de 
directa indirectave potestate quaestionem, coUigitur ex eo 
quod in utraque sententia iidem in praxi effectus conse- 



6 * TRAGTATUS DE PAPA. 

quantur. Quidquid nempe alii Romanis Pontificibus \indi- 
cant ratione directse potestatis, idipsum alii ratione mdirectx 
ipsis adscribunt. 

Propositio V\ — Quibus argumentis Eccleside vindicatur po- 
testas in rem temporalem statuiim^ iisdem et Romano Pontifici 
eadem potestas vindleatur, — Cum enim Romano Pontifici jure 
divino competat plena regenda^ Ecclesiie potestas, quidquid 
potestatis Ecclesia^ merito tribuitur, hoc ipso debet et Papae 
tribui. Nec fingatur majorem esse potestatem in concilio Ec- 
clesiam reprgesentante, quam in solo Papa. Nam, ut supe- 
riori parte yidimus, si agatur de concilio-sine-Papa, major est 
potestasPapse; si vero agatur de concilio-cum-Papa, necmajor 
nec minor est papalis auctoritas. Igitur ut probetur Romani 
Pontificis in rem temporalem slatuum potestas, merito infra 
producuntur, non tantum documenta et auctoritates quae 
dictum jus expressis terminis Papx tribuunt, sed etiam quse 
illud ivihuuni Ecclesiag. Primus e quatuor articulis anni 1682, 
quamlibet ejusmodi potestatem vicariis Christi ipsique Ecclesiae 
denegat. Ad quem proinde explodendum errorem valent ar- 
gumenta quse, sive Ecclesige, sive Romano Pontifici dictam po- 
testatem vindicant. 

Propositio VP. — Opinio (jux omnem potestatem^ id est, sive 
directam sive indirectam, in rem temporalem statuum Ecclesix 
denegatj expresse damnata fuit a Pio papa /X, in bulla Quanta 
cura, propositione XXIV SijUabi. •— Damnatae hujus proposi- 
tionis vigesimae quartae tenor est hujus modi : « Ecclesia vis 
inferendte potestatem non habet, neque potestatem ullam tem- 
poralem directam vel indirectam. » (BuUa Quanta cura, 8 de- 
Gcmbris 1864.) 



SECTIO I 

ARGUMENTUM EX UNANIMI GONSENSU 

DOCTORUM CATHOLICORUM, A TEMPORE SANCTI 

BERNARDI, SEU A DUODECIMO S^CULO , 

USQUE AD ANNUM 1626 



Duo hic expendenda : primo, qusdimYiidoctorumscholse de 
prsesenti qusestione sentenlia; secundo, quse \is probandi sen- 
tcntioe liuic inhsereat. Quamvis autem schola proprie dicta 
initium a Magistro senlentiarum, seu Petro Lombardo, sump- 
serit, ejusmodi tamen explorationem paulo allius inchoabi- 
mus, id est a duodecimo saeculo. 

§ 1 . — Doctrina sancti Bernardi ; — inanes Bossuetii artes ad eludendam 
ejus auctoritatem. 

Textus I. — « Audi tamen Apostolum quid de hujusmodi 
(id est, De negotns temporalihus) sentiat : Sic non est inter vos 
sapiens, ait ille, qui judicet inter fratrem et fratrem? Et infert : 
Ad ignominiam vobis dico: contemptibiHores qui sunt iiiEcclesia, 
illos constituite adjudicandum. lidiC[nc secundum Apostolum in- 
dignetibi usurpas, tu Apostolicus, officium \ile, gradum con- 
lemptibilium... Ego autem parco tibi. Non enim forlia loquor, 
sed possibilia. Putas-ne hsec tempora sustinerent, si homini- 
bus liligantibus pro terrena hsereditate et flagitantibus abs ie 
judicium, \occ Domini tui responderes : homines, qiiis me 
constituit judicem super vos? In quale tu judicium mox \enires? 



8 TRACTATUS DE PAPA. 

Quid dicit homo rusticanus et imperitus, ignorans primatum 
suum, inhonorans summam et prsecelsam Sedem, derogans 
Aposiolicae dignitati? Et tamen non monslrabunt, puto, qui 
hoc dicerent, ubi aliquando quispiam Apostolorum judex se- 
derit hominum, aut divisor terminorum, aut distributor ter- 
ri:^um. Stetisse denique lego apostolos judicandos, sedisse 
judicantes non lego. Erit illud, non fuit. Itane imminulor est 
dignitatis servus, si non vult esse major domino suo : aut 
discipulus, si non vult esse major eo qui se misit : aut filius, 
si non transgreditur terminos quos posuerunt patres sui? Quis 
me constituit jiidicem^ ait ille Dominus el magister : ct erit in- 
juria servo discipuloque, nisi judicet universos. Mihi tamen 
non videtur bonus aeslimator rerum,qui indignum putat apos- 
tolis seu apostolicis viris non judicare de talibus, quibus da- 
tum est judicium in majora. Quidni contemnant judicare de 
terrenis possessiunculis hominum, qui in coelestibus et an- 
gelos judicabunt? Ergo in criminibus, non in possessionibus 
potestas vestra : quoniam propter illa, et non propter has, 
accepislis claves regni ccelorum, prsevaricatores utique exclu- 
suri, non possessores. Ut sciatis^ aii, quia Filius hominis habet 
potestatem interra dimittendi peccata, etc. Qusenam tibi major 
videtur et dignitas et potestas, dimittendi peccata, an prsedia 
dividendi? Sed non est comparatio. Habent haec infima et ter- 
rena judices suos, reges et principes terrse. Quid fmes alienos 
invaditis/ Quid falcem vestram in alienam messem extenditis? 
Non quia indigni vos, sod quia iiidignum vobis talibus insis- 
tere, quippe potioribus occupatis. Denique ubi necessitas exi- 
git, audi quid censeat Apostolus : Si enim in vobis judicabitiir 
hic mundus^ indigni estis qui de minimis judicetis? Sed aliud est 
incidenter excurrere in ista, causa quidem urgente; aliud 
ultro incumbere ististanquam magnis dignisque taliet talium 
intentione rebus. » {De consideratione^ lib. I, cap. vi ct vii.) 

In hac ad'Eu2fenium III exhortatione duo asserit sanctus 
Bernardus quoad temporales lites videlicet : l^ Non debet 



PARS QUARTA. 

siimmus Ponlifex orrfi/mWe judicandis ac dirimcndis ejusmodi 
lilibus vacare; tum quia dehet allioribus intentus esse; tum 
etiam quod principum et reguin terrie munus sit judicia hsec 
exercere; 2° ipsi (amen vetitum non est id officii exercere ex- 
traordinarie, id esl, necessitate exiyente^ seu aliqua causa ur- 
(jente. Persuasum igitur sancto Bernardo, Romano Pontifici 
non deesse poteslatem in eiusmodi lites, ac proinde in rem 
temporalem socielatum civilium, in casu necessitatis vel ur- 
gentis causas, id est (ut procul dubio intellexit sanctus vir) 
quando id necesse foret ad praecavendum grave religionis et 
Ecclesiae dctrimentum. 

Quul Bossuet ad hunc textum? — Sibi faventem fingit. Citato 
nempe loco ubi dicit Bernardus, nullum Apostolorum sedisse 
judicem hominum, aut divisorem terminorum, aut distribu- 
torem terrarum, sicexclamat Bossuet : « At nunc, si Deo pla- 
cet, pro apostolicaauctorilaleorbemad arbitrium divident, ac 
ducalus, marchionatus, comitatus, ipsa eliam regna distri- 
Luent. » {Defensio^ parte I, libro III, cap. xv.) Ut adversariis 
suisinvidiamconcitet,eis affmgit Bossuetus stoliditatemillam, 
jus esse Papoe ducatus et re(jna pro arbitrio distribuere. Mox vi- 
debit lector longealiamesseillorum doctrinam. Interea rema- 
net a S. Bernardo attributam Papsepotestatemde temporalibus 
judicandi, necessitate exiijente, causa urgente. — In citato textu 
sancli Bernardi non aliud exprimiasseritBossuetius quam doc- 
trinam lianc : Ad claves j^erlinent sola coelestia {Defensio^ loco 
cit.). Sed expressis verbis asscrit S. Bernardus posse a Papa 
res etiam temporales judicari incidenter, necessitate exigente^ 
causa urgente. — Tandem ad haec ullima verba deveniens Bos- 
suelius, mirum quo effugio sese expediat, et vocabulum istud 
incidenter contorqucat : « Quid sit in rem aliquam incidenter 
incurrere, inquit, jurisconsulti sciunt. Puta cum quis judcx 
ecclesiaslicus de malrimonio cognoscens, incidenter, et, ut 
aiunt, casualiter de dote alimentisve decernit » {Defensio, loco 
cit.). S'ed, qua}so, quid expendit S. Bernardus in toto citato 



10 TRACTATUS DE PAPA. 

textu? Nimirum an debeat necne summus Ponlifex pro tribu- 
nali sedere ad judicandas temporales lites. Haec autem ejus 
conclusio : 1'' Non debere summum Pontificem ultro incumbere 
istis tanquam magnis dignisque tali et talium intentione rebus; 
2" suam vero mentem non esse quod non possit legitime sum- 
mus Pontifex, ubinecessitas^ exigitjncidenter incurrerein ista^ 
causa urgente. Ut autem firmet hanc ultimam sententiam suam, 
allegat dictum sancti Pauli : St enim in vobis judicabitiir hic 
mundus, indigniestis qui de minimis judicatis? Igitur intelligebat 
sanclus Bernardus posse a Papa dirimi, necessitate exigente^ 
lites illius speciei de qua loquitur Apostolus. Alioquin perpe- 
ram dictum ejus allegasset. Porro ibi sanctus Paulus prohibet 
ne Christiani Utes suas temporales ad paganorum tribunalia 
deferant. Vultque aliquos de Ecclesiaad illas judicandaseligi. 
Quodautem loquatur ibi sanctus Paulus de causis ecclesiasticis 
christianorum, aut tantum de causis temporalibus connexis 
cum ecclesiasticis, et quse ratione hujus connexionis possint 
ab ecclesiastico judice incidenter dirimi, stultum foret vel in 
qusestionem adducere ; cum ex contextu pateat cum loqui de 
litibus et processibus possessiones temporales spectantibus. 
Ergo et sanctus Bernardus eorum judicium Papse tribuit cum 
Yesiriciione ubinecessitas exigit. Et quod addat incidenter, idem 
est ac si dixisset extraordinarie. Cseterum interpretatio vocis in- 
cidenter a Bossuetio excogitata, adeo absona visaestdoctissimo 
Bianchi, ut eam sic perstrinxerit : Egli spiega in sentimento 
stravagantissimo le inirole di san Bernardo. {Della potesta della 
Chiesa, t. II, p. 524, edit. Romae 1745.) 

Textus II. — « Quid tu denuo usurpare gladium tentes, quem 
semel jussus es ponere in vaginam? Quem tamen qui tuum 
negat, non satis mihi videtur attendere verbum Domini dicen- 
tis sic : Converte gladium tuum in vaginam. Tuus ergo et ipse; 
tuo forsitan nutu, etsi non tua manu evaginandus. Alioquin 
si nullo modoad te pertineret et is, dicentibus apostolis, ecce 
gladii duo hic, non respondisset Dominus, satis est, sed, ni- 



PARS QUARTA. 11 

mis est. Ulerque ergo Ecclesiae, et spiritualis scilicet gladius, 
et materialis; sed is quidem proEcclesia,illeYeroet ab Ecclc- 
sia exerendus est. IUe sacerdotis, is militis manu, sedsane ad 
nutum sacerdotis etjussumimperatoris. Et delioc alias. Nunc 
vero arripe illum qui tibi ad feriendum creditus est, et vulnera 
ad salutem, si non omnes, si non vel multos, certe quos pos- 
sis. )) (De constderatione, libro IV, cap. iii, edilio rcgia, Pari- 
siis 1642, t. III, p. 70.) 

De eodemduorum gladiorum allegoria alio loco sic memi- 
nit S. Bernardus : « Nonest, dico vobis, in causa tam generali 
ettam gravi^ tepide agendum, sed ne timide quidem... Exe- 
rendus est nunc uterque gladius in passione Domini, Christo 
patiente, ubi et altera vice passus est^ Per quem autem nisi 
per vos? Petri uterque est : alter suo nutu, alter sua manu 
quotiens necesse est evaginandus. Et quidem de quo minus 
videbatur, de ipso ad Petrum diclum est : Converte gladium 
tuum in vaginam. Ergo suus erat et ille, sed non sua manu 
utiquc educendus. Tempus et opus esse existimo ambos educi 
in defensionem orientalisEcclesise. Cujus locum tenetis, zelum 
negligere non debetis. Quale est hoc, principatum tenere et 
ministerium declinare? )) (Epist. CCLYl, edit. regia, t. IV, 
.pag. 581.) 

Ex iis textibus haeccerta sunt: 1** sub allegoria duorum gla- 
diorum, spiritualis scilicet et materialis, loquitur S. Bernar- 
dus de dupIiciBomaniPontificispotestate, idcst, in spiritualia 
et in temporalia ; 2° ipsum etiam gladium jnaterialem Bomano 
Pontificiadcenset, apertissime idquinquies asserendo. « Quem 
tamen, inquit, qui tomnegat non satismihividetur attendere 
VerbumDomini. — Tiins ergo et ipse — Uterque ergoEccIesioe, 
spirituahs scilicet gladius ei materialis — Petri uterque est — 
Ergo suus erat et ille. )) 5° Quoad modum utendi maleriali gla- 
dio, dicit eum non manu Pontificis, sed ad ejus niitum esse 

* Nenipe in negotio expcditionis cruciferorum. 

* Alludit ad cladem expugnatcc ab inGdelibus urbis Edessse. 



12 TRACTATUS DE PAPA. 

exerendum. Igilur luce meridlana clarius docuit sanctus doc- 
tor, materialem gladium, idest, potestatem intemporalia, Ro- 
mano Pontifici jure divino competere. 

Quid ad hunc textum Bossuetius? — Quod luce meridianacla- 
rius erat, finxit sibi obscurum videri, ur tantam auctoritatem 
eluderet. En ejus effugia : l^ Ex eo quod dixerit sanctus Ber- 
nardus gladium materialem exerendum ad iiutum sacerdotis et 
jussu imperatoris, contendit Bossuet, per materialem illum 
summi Ponlificis gladium, non aliam a sancto doctore intel- 
lectam fuisse potestatem, quam principes exorandi ac exhor- 
tandi,ut ipsihocvel illo modo suo gladio utantur.Sed,quseso, 
numquid potestas exhortandi vicinum meum ut domo sua 
tali modo utatur, unquam faciet ut domus haec mea dici 
possit? Quinquies asseruit Bernardus gladium materialem ad 
Romanum Pontificem pertinere, ac vere suum esse. Juxta 
Bossuetii interpretationem, dicendo suus erat et ille, voluis- 
set sanctus Bernardus dicere suus non erat^ id est, praecise 
contrarium. Si, prout contendit Bossuet, materialem Papae 
gladium eo dumtaxat sensu intellexit Bernardus, quod summi 
Pontifices jn-xdicando, adhortando^ dando indulyentias, Prin- 
cipes ac milites incitare valeant (Defensio, parte I, libro III, 
cap. xvi), non potuit idem S. Bernardus de isto materiali gla- 
dio dicere : « De quo minus videbatur, de ipso ad Petrum dic- 
tum est : Converte gladium tuum in vaginam. Ergo suus erat 
et ille. » Sane potestas qux mimis videbatur Romanis Pontifici- 
bus a Christo concessa, non est potestas prxdicandi, adhor- 
tandi et indukjentias d an di, Cxlerum videtur ipse Bossuetius 
inanitatis hujus sui responsi conscius fuisse ; recurrit siqui- 
dem ad aliud valde diversum, videlicet. 2° Asserit sanctum 
Bernardum in hac duorum gladiorum allegoria pie lusisse; se 
aulem non sinere, utejusmodi pise et ingeniosse contorsiones 
in dogmalis calholici probationem adducanlur : « reliqua quae 
sanctus Bernardus cseterive, alii alio, pie ingenioseque de- 
torserint, ad elucidanda quse aliunde certa sint theologi ad- 



PARS QUARTA. 15 

millimus : non certe progredi eo usque sinimus, ut iis quoque 
firmari theologica dogmala arbitremur. » (Defemio^ citato ca- 
pite, sub linem.) Et anlea dixeral : « Majora enim hac sunt 
(nempe, theologica dogmata) quam ut uno Bernardi verbo et 
loco, quantumvis clarus esset, unaque allegoria comprobari 
possint. » Hffic sane modestiam et in sanctum Bernardum re- 
verentiam'non sapiunt.Poteslautem illudBossuetiiratiocinium 
siccontrahi: doclrina sanctiBernardi exponitur cumallegoria, 
seu cum stylo melaphorico ; ergo nihil probat — sed, oro 
amabo, quid probandum est? Non aliud quam hoc : sanctum 
Bernardum Bomano Pontifici potestatcm in temporalia tri- 
buisse. Porro stykis metaphoricus, quo sanctus doctor usus est, 
nequaquam impedit quin hoc ipsum luce meridiana clarius 
asseruerit. Nam quod per gladlum materialem intellexerit po- 
testatem in temporalia, nemo sincerus inqusestionem vocaverit. 
Hunc aulem gladium materialem ad Papam pertinere, quin- 
quies apertissimis verbis affirmavil. Si valeretBossuetii ratioci- 
nium, merito Lutherus objecisset nihil probare sanctos patres 
et doctores omnes, qui primatum Romani Pontificis firmave- 
runt textibus evangelicis, tibi dabo claves... pasce oves, pasce 
agnos... supev hanc petram xdificabo...; siquidem hi etiam tex- 
tus allegoriae sunt et metaphorae. — 5** Textum sancti Bernardi 
citant Gregorius IX (Epist. VI, Labbe, tom. XI, coL 325) etBo- 
nifacius VIII (in constitulione Unam sanctam) ut auctoritate 
sancti doctoris, materialem gladium proprio ac stricto jure 
suum esse defendant. Quod bene noverat et sibi objicit Bossue- 
tius (Defensio, p. I, 1. III, c. 16). Sed, extra quaestionem vagans, 
dicit hoc non sufficere ad probandam hanc Romani Pontificis 
potestatem, reluctante (ut falso asserit) omni antiquitate. Vanum 
et istud effugium. Nam qusestio est, an S. Bernardus dictam 
potestatem in citato texlu Papac adscripserit. Porro hanc re- 
vera fuisse ipsius doctrinam, et ipse textus evidenter decla- 
rat, et certum existimarunt duo laudati Pontifices. Etiamsi 
erronea foret illa Bernardi et dictorum Pontificum doc- 



14 TRACTATUS DE PAPA. 

trina (quod falsum est) et etiamsi huic doctrinae reluctaretur 
omnis antiquitas (quod est falsum pariter Bossuetii assertum, 
ut ex tota parte IVprsesentis tractatus liquebit), certum nihi- 
lominus remaneret stare auctoritatem S. Bernardi pro ejus- 
modi potestate Papse in temporalia. — 4'' Tandem ad viden- 
dum quomodo eludi possint textus sancti Bernardi de duobus 
gladiis, lectorem remittit Bossuetius ad iEgidium Columnam 
et Joannem de Parisiis, quos antecessores suos ingenue nun- 
cupat. — Primo: AdJoannem de Parisiis quod attinet, adeunda 
dicit Bossuetius, capita xi et xvii tractatus De potestate regali 
etPapaU. Porro, in capite xi, duplici modo Joannes deParisiis 
respondet ad textum Bernardi de duobus gladiis. Dicit nempe 
hunc textum Bernardi non esse magnae auctoritatis ; in quo 
quidem responso magna impudentia, sed nihil quod Bossue- 
tium juvare possit. Imo contradicit Bossuetio qui Bernardum 
vocaverat virum apostoHcum, neque tantum Eccleside gaUicanse, 
verum etiam universx lumen. Insuper Joannes de Parisiis dicit 
vocibus istis S. Bernardi m/i?/ sacerdotis adjussum imperatoris, 
significari gladium materialem ad Papam non pertinere. Sed 
Bossuetius absurdam hanc interpretationem jam multo melius 
obtrudere tentaverat. Cur ergo remittit ad Joannem de Pari- 
siis, quasi ad quoddam novoe ac diversse confutationis promp- 
tuarium? Nec magis Bossuetium juvat, caput xix. Ibi nempe 
Joannes de Parisiis triplex responsum opponit textui sancti 
Bernardi de duobus gladiis. Primo nempe dicit textum hunc 
nihil probare, eo quod pertineat ad theologiam mysticam, et 
mystica theologia non sitargumentativa. Quod quidem respon- 
sum, etiamsi non foret ridiculum, nihil Bossuetium juvaret. 
Nam qusestio cum Bossuetio est, utrum sanctus Bernardus 
utramque potestatem Ecclesige competere assuerit et credide- 
rit. Esto non valeat argumentum sancti Bernardi : certum 
remanet factum de quo agitur; id est ab ipso Ecclesise attri- 
butam fuisse utramque potestatem. Secundo, dicit Joannes 
deParisiis duobus Evangelii gladiis non significari duas potes- 



PARS QUARTA. 45 

tates, sed aliud prorsus diversum. Demus ita esse : inferri so- 
lummodo posset perperam a sancto Bernardo intellecta fuisse 
verba evangelica. Atnon sequcretur ipsum Ecclesia3 non attri- 
l)uisse utiamque potestatem; in quo est ipsissima qusestio. 
At ridiculum quam maxime tertium responsum. « Dato, in- 
quit, quod per illos duos gladios, quos habebant apostoli, in- 
telligantur duce potestates, scilicet spiritualis et temporalis; 
qua} licet dicantur ibi esse, non tamen dicuntur ambse esse 
Petri vel alterius Apostoli. Nam unum eorum non tetigit Pe- 
trus,scilicet ssecularem, qui suus non erat. Alium vero tetigil, 
scilicet spiritualem, quem solum Dominus dixit esse suum... 
unde dictum ei pone gladium tmm in vaginam » (Joannes de 
Parisiis, De potestate regia et Papali, c. xix, — non capite xviii, 
prout erronee in editionibus Bossuetii). Juxta illam mirabilem 
interpretationem, Petrus auriculam Malchi amputasset cum 
gladio spirituaU. An ut talia disceremus provocavit Bossuetius 
ad Joannem de Parisiis? Sed dato etiam sic intelligendos gla- 
dios, certum remaneret factum dequo solo movetur quoestio, 
videlicet dictum a sancto Bernardo fuisse de gladio temporali, 
snus erat et ille. — Secundo, nec felicior Bossuetii provocatio 
ad iEgidium Columnam. Nam remittit quidem ad istum aucto- 
rem, sed nullum indicat scriptorum ejus locum. Si agatur de 
opusculo cui titulus quaestio de utraque potestate (in collec- 
tione Goldasti Monarchia sancti imperii Romani, t. II), nullam 
ibi inveni confutationem textus sancti Bernardi de duobus 
gladiis. Equidem ibi occurrunt verba hoec : Non enim dicuntur 
duofjladii fuisse Petro., sed unus tantum; sed verba ista crude 
contradicunt sancto Bernardo, non autem eum confutant, aut 
ad sensum Bossuetii interpretantur. Prseterea ipse etiam^Egi- 
dius Columna nequaquam concordat cum Bossuetiano syste- 
mate. Nam ab ipso Ecclesioe tribuitur potestas in temporalia, 
eo sensu quod potestas temporalis sit sub spirituali, et quod 
Rex possit summo Pontifici subjacere ratione alicujus causa^ 
spiritualis, prout constat duobus sequentibus locis : Sed dicet 



U TRACTATUS DE PAPA. 

aUquis quod reges et pnncipes spiritualiter, non temporaliter 
suhsint Ecdesi^ : sed hxc dicentes vim argumenti non capiunt : 
nam si sohim spiritualiter reges et principes subessent Ecclesiae^ 
non esset gladius sub gladio^ non essent temporalia sub spiritua- 
libus^ non esset ordo in potestatibus, non redncerentur infima in 
supremaper media. {Depotestate ecclesiastica, ip^riel^ cap. xxx. 
— Apud Bellarminum, prsefatio in Barclaium, pag. iv, edit. 
Mediolani, 1. 1, subinitium voluminis.) — RexFranciae secun- 
dum juranon subest summo Pontifici, nec ei tenetur respondere 
de feudosui; potest tamen ei subjacere incidenter et casualiter 
ratione connexionis aUcujus causx spirituaUs, sicut habetur Ex- 
travaganti de judiciiSjCapite^^^oyiidi. (ApudBianclii, Potesta della 
Chiesa^ t. I, p. 96, edit. Romie 1745.) 

Textus III. — Electo ad summum Pontificatum discipulo 
suo,monasterii sanctiAnastasii abbate, qui Eugenii III nomen 
assumpsit, scripsit sanctus Bernardus ad Romange curine prae- 
latos epistolam, qua sic admirationem suam de tam insolita 
simplicis monachi promotione significat : Quid igitur rationis 
seu consiUi habuit^ defuncto summo Pontifice^ repente irruere 
in hominem rusticanum, latenti injicere manus, et excussa e 
manibus securi et ascia vel Ugone, in palatium trahere, levare 
in cathedram^ induere pnrpura et bijsso, accingere gladio ad 
faciendam vindictam in riationibus^ increpationes in popidis^ ad 
aUigandos reges eorum in compedibus^ et nobiles eorum in ma- 
nicis ferreis? Sic non erat inter vos sapiens et exercitatus^ cui 
potius ista convenirent? Ridiculum profecto videtur pannosum 
homuncionem assumi ad prxsidendum principibus^ ad imperan- 
dum episcopis, ad regna et i.mperia dispgjnenda. Ridicuhm^ an 
miraculum? Plane unum horum... (epist. 257). Nolet lector 
verba hsec : Ad regna et imperia disponenda. Jvisi Bernardo 
persuasum fuisset, Romano Pontifici aliquam poteslatem com- 
petere in rem temporalem slatuum, an auctoritatem papalem 
describendo, eam extendisset ad regna et imperia disponenda? 
Quid ad hunc textum Bossuet? — Omnino nihil, cur locum 



PARS QUARTA. i7 

istum siluerit, an quod ignoraverit, an alia de causa, nescitur. 

Textus IV. — Sic Eugenium III sanctus Bernardus allo- 
quitur : De cxtero oportere te esse misidera formainjustitiae..., 
assertorem veritatis, fidei defensorem^ doctorem gentiim, chris- 
tiduorum ducem..., ultorem scelerum, malorum metum...^ vir- 
(jam potentium, malleum tijrannorum^ reyumpatrem, leyum mo- 
deratorem, canonum dispensatorem, sal terrx, orbis lumen, 
sacerdotem altissimi, vicarium Christi, Christum Domiui, pos- 
tremo Deum Pharaonis (De Consideratione, 1. IV, c. vii). Si 
existimasset S. Bernardus spiritualem dumtaxat Romnno Pon- 
tifici competere in reges et regna potestatem, ridicula decla- 
matione Papam vocasset malleum tyrannorum. Tyranni quippe 
parum curarent malleum ejusmodi, qui pcenam dumtaxat ex- 
communicalionis infligere valeret, absque ullo in temporali- 
bus conseclario. Vox malleus efficacem coactionem sonat. 
Unde malleus lyrannorum non est nec dici potest auctoritas, 
quoe nequeat tyrannos etiam invitos ac renitentes efiicaciter 
coercere. Quod etiam applicandum suo modo venit locutioni- 
bus, ultorem scelerum^ et Deum Pharaonis. 

Igitur, quod a sancto Bernardo pro certa prorsus habita 
fuerit Romani Pontificis in rem temporalem statuum aUqua 
vera poteslas, citati textus evincunt plenissime. 

Nota. — De qusestione secundaria, directamne an indirectam, 
in temporalia potestatem S. Bernardus Papse tribuerit, vide 
infra, sectione VII. 

§ 2. — Doctrina Petri Cluniacensis (qui obiit anno 1156). 

Is eliam et Gallus et sanctus. «Quoiqu'iI n'ait pas ete cano- 
nisc dans les formes, on ne fait point difficulte de mettre sa 
f^te le 25 decembre dans les martyrologes des bencdictins ct 
dans celui de France » (Biblioth. sacree, par les PP. Bicliard 
cl Giraud, article Pierre de Cluny). Ikcc ojus de proesenti qutes- 
tione doctrina : 



18 TRACTATUS DE PAPA. 

« Quamvis Ecclesia non habeat imperatoris gladium, habet 
tamen super quoslibet minores, sed et super ipsos impera- 
tores, mperium. Unde ei sub figura prophetici nominis dic- 
tum est : constitui te super gentes et regna ut eveilas et des- 
truas et disperdas et dissipes, et sedifices et plantes. Quare si 
non potest occidere, potest evellere : si non potest occidere, 
potest destruere » (Epistolarum, lib. VI, epist. 128; in BibliO' 
theca Patrum, edit. Lugduni, t. XXII, p. 956). Igitur Petro 
Cluniacensi persuasum fuit Ecclesiae competere svper ipsos 
imperatores imperium^ et Ecclesiam, utpote constitutam super 
gentes et regna ut evellat et destruat, sedificet et plantet, 
posse evellere et destruere^ quamvis nequeat occidere. Con- 
cordat cum citata S. Bernardi sententia, videlicet, gladium 
materialem non exerendum Romani Pontificis manu (quod 
idem sonat ac eum non posse occidere^ ut dicit Petrus Clu- 
niacensis), sed ejus nutu. Ast ejusmodi nntum intellexit Pe- 
trus Cluniacensis, non meram exhortandi facultatem, ut vult 
Bossuet, sed imperium in ipsos etiam imperatores; et quidem 
imperiiim vi cujus valeat Ecclesia imperatores evellere ac 
destruere. 

§ 5. — Doctrina Petri Blesensis (obiit anno 1200). 

Inter Petri Blesensis epistolas , extant nonnullre ab Eleo- 
nora, Anglorum regina, ad Coelestinum Papam III directoe, 
sed quse ab ipso Petro Blesensi conscriptse reputantur. In iis 
sic legere est : « Duo filii mihi supererant ad solatium, qui 
hodie mihi miserae et damnatse supersunt ad supplicium. Rex 
Richardus tenetur in vinculis : Joannes frater ipsius regnum 
captivi depopulatur ferro etvastat incendiis... Porro Princeps 
apostolorum adhuc in apostolica sede regnat et imperat; et 
in medio constitutus est judicarius rigor; illudque restat ut 
exeratis in maleficos, Pater, gladium Petri, quem ad hoc 
constituit super gentes et regna. Christi crux antecellit Csesa- 



PARS QUARTA. 19 

ris aquilas ; gladius Petri gladio Constanlini ; et apostolica 
sedes pi\TJudicat imperatoria} potestati. 

(( Vestra potestas a Deo est, an ab hominibus? Nonne Deus 
deorum locutus est vobis in Petro dicens : Quodcumque liga- 
veris super ttTram erit ligatum et in coelis, et quodcumque 
solvcris super terram erit solutum et in coelis? Quare ergo 
tanto tempore tam negligenter, imo tam crudeliler lilium 
meum solvere differlis, aut potius non audetis? Sed dicetis, 
hanc potestatem vobis in animabus non in corporibus fuisse 
commissam. Esto : certe sufficit nobis si eorum ligaveritrs 
animas qui filium meum ligatum in carcere tenent : filium 
meum solvere vobis in expedito est, dummodo humanum 
timorcm Dei timor evacuet... 

« Ecclesia olim superborum et sublimium colla propria 
virtutc calcabat, legesque imperatorum sacros canones se- 
quebanlur. Nunc autem ordine turbato, non dicam canones, 
sed canonum conditores pravis legibus et consuetudinibus 
execrandis arctantur... Ilsec videt summus pontifex, et gla- 
dium Petri supprimit in vagina repositum ! » (Petri Blesensis» 
epist. CXLVI. — Operum pag. 250, edit. Parisiis, 1667.) 

« Quce enim excusatio possit vestram desidiam et incuriam 
palliare, cum omnibus liqueat, quod liberandi filium meum 
habetis potestatem et subtrahitis voluntatem? Nonne Petro 
apostolo, et in eo vobis a Deo omne regnum omnisque po- 
testas regenda committitur? Benedictus autem Dominus, qui 
talem potestatem dedit hominibus. Non rex, non imperator, 
aut dux a jugo vestrse jurisdictionis eximitur... Testrum 
agnoscite principatum... Et cognoscat generatio altera, quam 
inaniter tyrannus ille praesumpserit, et quam potenter prae- 
sumptionem ejus sedes Romana punicrit. » (Epist. CXLY, ope- 
rum pag. 228, edit. Parisiis, 1667.) 

Igitur persuasio fuit reginse Eleonorse, ac Petri Blesensis, Ro- 
manoPontifici jure divino competere veram potestatem in rem 
temporalem statuum. Ei siquidem tribuunt potestatem filium 



2fi> TRACTATUS DE PAPA. 

FJeonorae a vinculis liberandi, ex ea ratione quod ipsi in Petro 
omne regnum ommsque potestas regenda commissa sit, et quod 
a{iostolicas sedes prsejudicet imperatorix potestati, et quod 
hges imperatorum sacros canones sequi debeant, et quod gla- 
dius Petri antecellat gladio Constantini. 

§ 4. — Doclrina Ilugonis a Sancto Victore (obiit anno 11 iO). 

Hugo, monasterii Sancti Victoris canonicus regularis, theo- 
logiam Parisiis tanta fama docuit, ut novi Augustini nomine 
insignitus fuerit. Quomodo adinvicem sese habeant ecclesias- 
tica et regalis potestas, exponit in hunc modum : « Illa igitur 
potestas saecularis dicitur, ista spiritualis nominatur. In 
utraque potestate diversi sunt gradus et ordines potestatum : 
sub uno tamen utrinque capite distributi, et quasi ab uno 
prlncipio deducti, et ad unum relati. Terrena poteslas caput 
habet rcgem, spiritualis potestas habet summum pontificem. 
Ad potestatem regis pertinent quse terrena sunt, et ad terre- 
nam vitam facta omniu. Ad potestatem summi pontificis per- 
tincnt quoe spiritualia sunt, et vitse spirituali attributa uni- 
v^rsa. Quanto autem vita spiritualis dignior est quam terrena, 
e.t spiritus quam corpus, tanto spiritualis potestas terrenam 
sive secularem potestatem honore ac dignitate prsecedit. Nam 
spiritualis potestas terrenam potestatem et instituere habel 
ut sit, et judicare habet si bona non fuerit. Ipsa vero a Deo 
primum instituta est; et cum deviat, a solo Deo judicari po-' 
t£st, sicut scriptum est, spirituaUs dijudicat omnia, et ipse a 
nemine judicatur. Quod autem spiritualis potestas (quantum 
a.d divinam institutionom spectat) et prior sit tempore, et 
major dignitate, in illo antiquo veteris instrumenti populo 
maniCeste declaratur, ubi primum a Deo sacerdotium institu- 
tum est : postea vero per sacerdotium, jubente Deo, regalis 
potestas ordinata. Unde in Ecclesia adhuc sacerdotalis dig- 
nitas poicstatem regalem consecrat, et sanctificans per bene- 



PARS QIARTA. fi 

dictionem, 'et Ibrmans per institutionem. Si ergo, ut dicrl 
aposlolus, qui benedicit major est, et minor qui benedicitur, 
constat absque omni dubitatione quod terrena potestas, qu») 
a spirituali benedictionem accipit, jure inferior existimetur. » 
(De Sacrameutis ^Vih. II, paite II, cap. iv, edit. Rothomags 
1648, t. III, p. 607.) 

Ibi Ecclesia) tribuitur aliqua vera auctoritas in potestatem 
regiam, ac proinde in rem temporalem societatum civilium. 
« Nam, inquit, spiritualis potestas terrenam potestatem et 
instituere habet ut sit, et judicare si bona non fuerit. » Hsec 
nempe manifestissima llugonis doctrina : terrena potestas de- 
pendet ab Ecclesia ut instituatur et sit, et Ecclesise judxcm 
subjicitur si bona non fuerit. Dum e contra spiritualis po- 
testas, cum deviat, a solo Deo judicari potest. Igitur indubi- 
tata Ilugoni Ecclesiae jurisdictio in potestatem regiam ab orticro 
suo deviam; indubitata proinde subordinatio regiae potestatts 
relative ad potestatem spiritualem. 

Quid ad hunc textum Bossuet? — 1" Opponit duos alios Hu- 
gonis textus, videlicet ubi dicit : Spiritualis siquidem potestas 
non ideo prsesidet ut terrenx in suo jure pra'judicium faciat (3c 
Sacram.^ \. II, p. II, c. vii), et ubi ad justum judicium re- 
quirit, ut negotia saecularia a potestate terrena, spiritualia ve^*o 
ei EccLEsiASTiCA a spirituali potestate examinentur (iliid., c. ix). 
Sed liffic prorsus extra quoestionem. Etenim qu»stio est, avi 
Hugo, inter negotia ecclesiastica quffi a potestate spirituali 
judicanda esse docet, computaverit et istud : Judicare potes- 
tatem terrenamsi bona non fuerit. Porro expresse spirituali po- 
testati jus adscripsit et instituendi terrenam ut sit^ ct eam ju- 
dicandi si devia fuerit. Quod spiritualis non debeat terren?j 
in suo jure praejudicium facere, quis unquam negavit? Quod 
spiritualis debeat spiritualia et ecclesiastica judicare, et sae- 
cularis sxcularia^ persuasum quidem habuit Hugo; sed simiil 
indubitatum ei fuit, terrenam poteslatem, si bona non fuerit, 
judicandam esse a spirituali, ac proinde hujusmodi negotium 



22 TRACTATUS DE PAPA. 

esse ecclesiasticum et ad jurisdictionem Ecclesiae pertinens. — 
2'' Objicit Bossuetius Hugonem, adadstruendum jus potestatis 
spiritualis instituendi et judicandi terrenam, recurrere ad 
exemplum Samuelis unctione sacra Saulem Regem consti- 
tuentis, quae Samuelis potestas extraordinaria fuit. Ex quo 
persuadere tentat Bossuetius, mentem Ilugonis non fuisse, 
quod jure ordinario Ecclesise competat terrenam potestatem 
instituere, et judicare si bona non fuerit. Miserum sane so- 
phisma. Quis enim scopus Hugonis in toto citato capite? Non 
aliud profecto quam edocere qusenam spirituali potestati et 
qusenam terrense subsint. Id ipse Bossuetius paulo ante adno- 
taverat his verbis : Summa enjo doctrinas est ambas potestates 
juribiis officiisque discretas, etc. Porro ea enumerando quse ad 
Ecclesiam pertinent, ponit Hugo et istud : terrenam potesta- 
tem instituere, et judicare si bona non fuerit. Igitur quando 
recurrit ad factum Samuelis, perinde est ac si diceret : quae 
fuit in hoc casu extraordinario potestas antiqui sacerdotii, ea 
Ecclesise tanquam ordinaria et proprium jus a Christo collata 
est. — S^^Contendit Bossuetius verba Hugonis, inEccJesia adhuc 
sacerdotaUs dignitas potestatem regalem consecrat^ et sanctifi- 
cans per benedictionem, et formans per institutionem^ aliter ne- 
cessario interpretanda esse, quani eo sensu, quod reges re- 
vera suam potestatem ab Episcopis consecrantibus reciperent; 
quia nempe si Hugo ila intellexisset , irrisus fuisset a con- 
temporaneis, a Gallis potissimum. Nutat ea Bossuetii ratio- 
cinatio falsitate duplici : \'idelicel;, falsum factum allegat, et 
ex eo falsam deducit consequenliam. 

Primo falsum estfactum aBossuetio assertum, videlicet, quod 
illo tempore generalis viguerit persuasio, reges potestatem 
suam non recipere per sacram- unctionem et Ecclesioe inslitu- 
tionem. Contrariam siquidem persuasionem documenta tes- 
tantur. NonnuIIa subjicimus. Sic Patres duodecimi Toletani 
concilii loquuntur de rege Ervigio, loco Vambae ad regiam po- 
testatem evecto : Sub qua parte vel ordine serenissimus Ervigius 



PARS QUARTA. 25 

Princeps regni conscenderit culmen^ regnandique per sacro- 
sanctam unctionem susceperit potestatem, ostensa nos Scriptura- 
rnm evidentia edocet. (Conciliorum Mansi tom. XI, p. 1028.) 
Porsuasum ergo Toletanis Patribus regnandi potestatem per 
sacrosanctam unctionem suscipi, — Scribebat ad Basilium im- 
peratorem Ludovieus secundus Francorum Rex : Ex qua (Sede 
Apostolica) regnandiprius, et postmodim imperandi auctoritcT 
temprosapix nostrx seminarium sumpsit. Nam Francorum prin- 
cipes primo reges^ deinde imperatores dicti sunt ii dumtaxat qui 
a Romano Pontifice ad hoc oleo sancto perfusi sunt. (Apud 
Bianchi, della Potesta della Chiesa, t. II, p. 551, edit. Romae, 
1745.) Persuasum ergo Ludovico II, qui saneirrisus non fuit, 
reges Galliae suam regnandi et imperandi potestatem initio 
recepisse a Sede Apostolica; nec alios regis aut imperatoris 
nomine nuncupatos fuisse, quam qui a Romano Pontitice ad 
hoc oleo sancto perfusi sunt. — Alter Francorum Rex, Carolus 
Calvus, ita coram Galliarum prsesulibus protestabatur in con- 
cilio Tullensi : Wenilo in dimcesi sua... me regem consecravit, 
et in regni regimine chrismate sacroperunxit..., et inregni solio 
subUmavit; a qua consecratione.vel regni sublimitate supplantari 
vel projici a nullo debueram^ saltem sine audientia et judicio 
episcoporum, quorum ministerio in regem sum consecratus, et 
qui throni Dei sunt dicti, in quibus Deus sedet, et per quos sua 
decernit judicia, Quorum paternis correptionibus et castigatoriis 
judiciis me subdere fui paratus^ et in praesenti sum subditus. 
(Goncilium TuUense ad saponarias, Labbe, t. YIII, p. 679, 
edit. Parisiis, 1671.) Dum contendil se non potuisse throno 
dejici sine audientia et judicio Episcoporum, hoc ipso, cum 
citato Ilugone a Sancto Victore, spirituali potestati tribuit 
jus terrenam judicandi si bona non fuerit. Iterumque hoc jus 
spiritualis potestalis agnoscit, dum se subditum protitetur 
Episcoporum correptionibus et castigatoriis judiciis. — Jam si 
veleres rituales libros aperiamus, videbimus duo necessaria 
supponi ut quis regiam dignitalem adipisceretur, electionem 



24 TRACTATUS DE PAPa. 

scilicet (quam in certis regionibus vel temporibus supplebat 
jus nativitatis) et consecrationem. Adeat lector cap. ix et x libri 
secundi de Antiquis Ecclesiae ritibus, auctore Martene. Unum 
dumtaxat locum citabimus e manuscripto Arelatensis Eccle- 
sia3 Ponlificali, quod idem Martene ante annos 400 exaratum 
asseruit : « Cum rex benedicitur, episcopi qui adsunt debent 
ex seipsis facere coronam, habentes eum in medio suorum, 
accipiantque eum duo ex episcopis priores, offerentes eum 
metropolitano his verbis dicentes : Reverende Pater^ postulat 
mater Ecclesia ut prdssentem militem ad dignitatem regalem 
suhhvetis. Tunc dicat melropolitanus : Scitis illum esse dignum 
et utilem ad hoc ministerium? Tunc respondeant illi : Et novi- 
7nus et credimus eum esse dignum et illustrem Ecclesix Dei. 
Tunc respondeant omnes : Deo gratias. Inclinato eo, incipiat 
archiepiscopus consecralionem excelsa voce in modum ora- 
tionis. » (Edm. Udivienc ^ De antiquis Ecclesix ritibus, 1. II, 
c. x, ordo 8, edit. Venetiis, 1785, t. II, p. 228.) 

Ex ejusmodi collatis invicem monumentis, apud eruditos 
jam explorata res est,Hugonisa Sancto Victore tempore, el; an- 
terioribusssecuhs, hanc generaliter viguisse catholicorum per- 
suasionem : Principi quidem ex electione vel jure nativitatis 
(pro vario regionum aut temporum instiluto)jus quoddamac- 
quiri ad obtinendam potestatem regiam ; ita nempe ut eam 
non adipisceretur aut legitime exercere valeret, nisi acccpta 
consecratione. Ei proinde, anteritum sacrum,jus inrem, altri- 
butum fuisse, non jus in re; quod posterius in ipsum ab Ec- 
clesia dimanare existimabatur. Hanc ipsissimam generalem 
persuasionemexpressit llugo verbis aperlissimis. Quae si quis, 
ipso vivente, ad Bossuetianam interpretationem detorquere 
tentasset, irrisus procul dubio fuisset ab ipso Hugone, csete- 
risque contemporaneis, et a Gallis vel maxime. Falsum igitur 
factum contrarise persuasionis, fidenter a Bossuetio (et csete- 
roquin omnino gratis, siquidem ne vel minimam probationem 
subminislravit) assertum. 



l'AilS ;aARTA. 25 

Seciindo, cx falso illo facto, fiilsam Bossnetius consequentiam 
deduxit. Nani eslo non potuerit Ilugo terrenani potestatem 
spiritualis judicio subjectam docere, quin synchronorum re- 
prohalionem ac irrisiones in se concitaverit : si tamenita do- 
cueril, prout revera docuisse luce meridiana clarius ex con- 
textu patet, sequeretur dumtaxat ipsum contra communem 
sentenliam scripsisse. At non sequeretur, prout vult Bossue- 
tius, ipsius vcrba nori significare quod nianifestissime signifi- 
cant, et inlerpretanda esse in contrario sensu, quem mani- 
festissimeexcludunt. — 4° Tandem objicit Bossuetius, nullam 
ab Hugone mentionem factam de recenti depositione impera- 
torum Ilenrici IV et Henrici V. Quid vero inde? An sequitur 
eum non scripsisse quod scripsit, id est, terrenam potestatem, 
si bona non fuerit, judicandam esse a spirituaU? Insuper quid 
mirum, in tractalu de SacramentiSy ubi breviter et per tran- 
sennam utriusque potestalis objectum et ofticia edocet, eum 
non excurrissc in enarrandam imperatorum depositorum his- 
toriam? Adde ne id quidem asseri posse, Hugonem de hisce 
depositionibus non scripsisse, cum multa ejus scripta deside- 
rentur, paucaque ad nos pervenerint. 

Remanet ab Hugone certam edoceri veram Ecclesiae potesta- 
tem in rem temporalem statuum. 

§ 5. — Doctrinfc Joannis de Salisbury et Alexandri de Ales. 

I. Joannes de Sahsbury, anno 1172 Carnotensis Episcopus, 
interfuit Lateranensi concilio tertio, in quo depositus fuit im- 
perator llenricus I. Ille porro Episcopus, non tantum ejus- 
modi depositionem probavit ac legitimam existimavit, sed 
factum istud tanquam idoneum ad compescendos pravos Prin- 
cipes commemoravit in hunc modum : « Et si historiarum non 
movetur exemplis (rex Anglice), eum vel Fredcricus exau- 
guslus potest instruere, qui de fastigio Romani imperii, ob 
EcclesiiE perseculionem,in paupertatem et ignominiam miser, 



26 TIUCTATUS DE PAPA. 

sed nuUi miserabilis coriuit. » (Epist. CXVIII. — Bibl. Patrum 
t. XXIII, f« 496.) — « Benedictus Deus qui misertus Ecclesiae, 
contrivit auctorem schismatis illum detestandum saeculisFre- 
dericum coram facie vestra, docens annum placabilem Domino 
et tempus miserationis jam advenisse : ut et vos qui gladium 
Dei videtis educlum in capita tyrannorum, in eos Petri gla- 
dium exeratis; satisque^ quod constituti estis coadjiitores Dei 
in exterminio eorum qui, ut stabiliant iniquas hominum tra- 
ditiones, verbum Dei moliuntur extinguere. » (Ibid., Epist. 
CCXX.) 

II. Alexander de Ales, e familia sancti Francisci, doctoris 
irrefragabilis titulo insignitus, in universitate Parisiensi theo- 
logiam docuit, discipulos habuit sanctum Thomam et sanctum 
Bonaventuram, obiitque anno 1245. Haec ejus de praesenti 
qusestionesententia : «Duplex poteslas, ssecularis et spiritua- 
lis. Saecularis caput habet regem, spiritualis habet summum 
Pontificem. Spiritualispotestasprior estterrena sive sseculari'; 
et dignitate, scilicet quia vita spiritualis dignior est quam 
terrena et spiritus quam corpus ; et institutione, quod patet 
perhoc quod in lege veteri primum a Deo sacerdotium institu- 
tum est, postea per sacerdotium jubente Domino regalis po- 
testas ordinata est : et prior est etiam potestate ; nam spiri- 
tualis potestas terrenam potestatem instituere habet ut sit, et 
judicare habet si bona non fuerit; spiritualis autem potestas 
primum instituta est, etcum deviat, a solo Deo judicari debet, 
unde spiritualis judicat omnia et ipse a nemine judicatur. 
Quod regalis potestas ordinata est et instituta per spiritualem, 
patet per hoc quia adhuc in Ecclesia sacerdotalis dignilas re- 
galem potestatem sacrat, et sanctificans per benedictionem et 
formansper institutionem ; unde regalis potestas jure inferior 
existimatur. » iSimma theologica, pars IV, qusest. x, mem- 
brum 5, art. 2, de Sacrificio missae^ verbo et rege nostro, t.IV, 

* Legendum sciatisqiie. 



PARS QUARTA. 27 

pag. 287, coloniae Agrippina} 16^22.) Sunt eadem ferme verba 
quibus et Hugonem a Sanclo Yictore usum fuisse supra \i- 
dimus. 

§ C. — Doctrina sancti Ivonis Carnotensis Episcopi. 

Textus I. — Ad Henricum Anglia^ regem scripsit in hunc 
modum : « Quia res omnes non aliter bene administrantur 
nisi cum regnum et sacerdotium in unum convenerint stu- 
dium, celsitudinem vestram obsecrando monemus, quatenus 
verbum Dei in regno vobis commisso currerc permittatis, et 
regnum terrenum coelesti regno, quod Ecclesise commissum 
est, subditum esse debere semper cogiletis. Sicutenim sensus 
animalis subditus debct esse rationi, ita potestas terrena sub- 
dita esse debet ecclesiastico regimini. Et quantum valet cor- 
pus nisi regatur ab anima, tantum valet terrena potestasnisi 
informetur et rcgatur ecclesiastica disciplina. » (Epist. CVI, 
t. II, fol. 50, col. 1, edit. Paris. 1647.) 

Ibi expresse docet sanctus Ivo terrenum regnum ecclesiasticse 
potestati suhditiim esse dehere. Nec objiciatur intellectam ab 
ipso fuisse subjectionem in spiritualihus. Nam dicit subjectum 
esse debere, « sicut sensus animalis subditus debet esse ra- 
tioni. » Porro adagium istud, sensus a ratione regulandos esse, 
ab omnibus intelligitur de regulatione sensuum quoad proprios 
eorum actus, id est, quoad sensuales ipsorum operationes. 
Igitur, cum eodem modo terrenum regnum subditum esse 
debeat, utique subesse debet quoad proprios suos actus, id 
est, quoad temporalia. Nec ideo actus quo Ecclesia terrenum 
regnum dirigit est actus terrenae potcstatis, sed remanet actus 
potestatis spiritualis et ecclesiasticae ; sicut actus quo ratio 
sensus regit, non est actus se^isualis, sed remanet actus ra- 
tionis» 

Textus II. — Inter Ivonis scripta proecipuum est quo legum 
ecclesiasticarum codicem concinnavit, quodque Decretuin Ivo- 



28 THACTATIJS DE PAPA. 

nis inscribitur. In qua compilatione nihil de suo prseter prolo- 
gum et capitum inscriptiones inseruit. Ita ut totum opus con- 
stet citationibus seu excerptis, prout ipse praemonuit his 
\erbis : « Excerptiones ecclesiasticarum regularum partim ex 
epistolisRomanorum Pontificum, partim exgestis conciliorum 
catholicorum Episcoporum, partim ex tractatibus orthodoxo- 
rum Patrum, partim ex institutionibus catholicorum regum, 
nonnullo labore in unum corpus adunare curavi. » Porro in- 
ter illas excerptiones, quas tanquam Ecclesiastkas regulas ad- 
ducit sanctus Ivo, citata occurrit ad Heriminannum Metensem 
Antistitem celebris sancti Gregorii VII epistola, in hunc sco- 
pum scripta ut probaret jure a se depositum imperatorem 
Henricum IV ; et in qua insuper memorat idem sanctus Grego- 
rius VII throno a Sede Apostolica dejectum Childericum Gal- 
liarum regem, et solutos a fidelitatis juramento ejus subditos. 
Ex qua epistola constat caput cccLxxvni, partis V collectionis, 
sic inscriptum : Nullam dignitatem S3ecularem, sed nec imperia- 
lem, honori vel dignitati episcopali posse adsequari, Non totam 
epistolam inseruit Ivo, sed excerptum; ettamen in istoexcerpto 
retinuit hunc epistolae locum : 

« Alius item Romanus Pontifex regem Francorum, non tam 
pro suis iniquitatibus quam pro eo quod tantae potestati erat 
inutilis, a regno deposuit, et Pepinum Caroli imperatoris pa- 
trem in ejus loco substituit, omnesque Francigenas a jura- 
mento Hdelitatis absolvit. » Ex hocdocumento sic colligendum 
venit : 

Primo, si Bossuetius regularam ecclesiasticarum compilatio- 
nem concinnasset, procul dubio locum hunc prsetermisisset. 
At nondum nata Ivonis tempore independentis ab ecclesiastica 
terrense potestatis Bossuetiana novitas. 

Secundo, ex eo quod sanctus Ivo dictam epistolam codici 
suo inseruerit, plane sequitur eam apud ipsum auctoritate va- 
luisse, et a fortiori sanam et rectam ab ipso existimatam ea- 
rumdem litterarum doctrinam. 



PARS QUARTA. 29 

Tertio^ ex citatis in particulari de exauctorato Childerico 
\erbis, merito colligitur sancto Ivoni non minus quam S. Gre- 
gorio YII indubitatam fuisse hancce Romani Pontificis reges 
deponendi potestatem. Cumenim, pro scoposui operis, docu- 
mcnta non citct integra, scd eas dumtaxat partes quas ad rem 
facere existimat, si putasset supra citatum locum Epistolae 
sancti Gregorii YII a vera et orthodoxa doctrina exorbitare, 
illum procul dubio praetermisisset. Igitur indubitata Ivoni 
Ecclesiae potestas in rem tcmporalem statuum. At, si Bossuetio 
credas, non alia fuit Ivonis doctrina, quam primi e quatuor 
articulis anni 1682. En ejus cavillationcs : 

Prima objectio Bossuetii. — Potest siccontrahi : scopus Ivonis 
erat ut spiritualem potestatem ostenderet digmtatesu^^enoTem^ 
ut probat capitis litulus. Ergo non censendus est approbasse 
Gregorii VII epistolam, nisi in quantum exprimit illam diyni- 
tatis superioritatem ; non autem quoad alia. 

Respondetur. — Cum S. Ivo ad probandam dignitatis Papalis 
superioritatem alleget depositum a Papa fuissc Childericum 
Regem, hoc ipso supponit non deruisse Papae sic regem illum 
deponendi potestatem. Nimirum ex eo quod Papa regem de- 
ponere potuerit, merito concludit superiorem Pontificiam di- 
gnitatem. At vero si depositionemillam, auctorilate Papse fac- 
tam, illegitimam et abusivam existimasset, stolide factum 
istud allegassct. Quomodo enim usurpalio probare unquam 
poterit superiorem usurpatoris (%/i77flfem?Miserum sane hoc 
Bossuetii effugium. 

Objectio secunda Bossuetii. — Dicit positum ab Ivone de ex- 
auctorato Childerico locum, ne textum mutilaret. 

Respondetur. — Textum, id est, S. Gregorii VII epistolam 
mutilavit S. Ivo, siquidem magnam ejus partem prsetermisit. 
Potuisset totam de rcgibus et imperatoribus depositis enume- 
rationem omillere; ac procul dubio pr«termisisset, si erroris 
monstrum ibireondiexistimasscl, prout existimavit Bossue- 
lius. Cum crgo rejeclis aliis epistolie locis, illum inserat, or- 



50 TUACTATUS DE PAPA. 

thodoxum et ad rem suam facientem reputavit. Fingit nempe 
Bossuetius solitum Ivonem documenta integra transcribere . 
Id prorsus falsum. Ipsi e contra solitum loca intermedia quae 
ad scopum ejus non faciunt resecare; de quo praemonet per 
verba item\e\ et infra, dum per saltum, post unum transcrip- 
tum locum, pergit ad alium, omissis intermediis ; prout vi- 
dere est, verbi gratia, capite cccliii partis V. 

Ohjectio tertia Bossuetii. — Apud Gratianum, citatus locus 
sancti Gregorii YII habetur capite separato, sub hac rubrica : 
A fidelitatis etiam juramento Romanus Pontifex nonnullos ah- 
solvit, cum aliquos a sua dignitate deponit. Ex eo quodsanctus 
Ivo locum istum sic seorsim et sub simili titulo non posuerit, 
concludit Bossuetius admissam ab ipso non fuisse Romani 
Pontificis reges deponendi potestatem. 

Bespondetur. — Si valeret ratiocinium, probaret nec ab 
Ivone admissam Romani Pontificis potestatem reges excom- 
municandi. Siquidem neque dehoc speciale capitulumexcrip- 
sit,proutGratianus. — Absonum prorsus ratiocinium. Nam ex 
eo quod unus collector documcntum aliquod non dividat in plura 
capita, sicut alter canonista posterior, et ex eo quod titulus a 
priore priefixus sit generalior, non sequitur a priore colleclore 
admissamnonfuissedoctrinamdocumenti quodcitat; praeser- 
tim quando citatio, nisi probet titulum particularem, nec ge- 
neraliorem probare valeat, sed omnino stolida sit, prout in 
prsesenticasu. Yult nempe probare Ivo dignitatem Ecclesiasti- 
cam esse majorem dignitate regia. Quod ut probet allegat re- 
gum et imperatorum auctoritate Pontificia depositiones. Quid, 
quseso, probarent istse depositiones quoad superioritatem di- 
gnitatis ecclesiasticse, si forent illegitimge ac nullse, et detes- 
tandse usurpationes? 

Quarta ohjectio Bossuetii. — Dicit Bossuetius, alibi ab Ivone 
citata fuisse hsec sancti Isidori Hispalensis verba : Populi pec- 
cantes judicem metuunt : reges autem nisi solo Dei timore metu- 
que gehennx coerceantur, llhere in vrxceps ruunt. Ilis porro 



PARS QUARTA. 51 

verbis excludi Ponlificiam reges deponendi polestatem ; crgo 
eam poleslatem ab Ivone non admissam. 

Respondetur. — Isidori verba nequaquam Romani Pontificis 
reges deponendi potestatem excludunt. Nam supposita etiam 
illa potestatc, verum remanet reges, nisi metu gehennce coer- 
ceantur, in praeceps ruere. Enimvero pravis regibus depositio 
timenda non est nisi in rarissimo casu quo, sive persecutione 
sive aliter catholicam fidem suis in regnis in discrimen addu- 
cerent. Extra hunc casum, licet privatim in flagitia quccque 
ruant, non cstlocusdeposilioni seu coercitioni per Pontificiam 
auctoritatem. Cumque non sit aliusqui eos efficaciter coercere 
valeat, merito hoc ingens damnationis periculum eis indigi- 
tat sanctus Isidorus. — Imo etiam in rarissimo casu quo de 
jure contra ipsos procedere posset summus Pontifex ad praeca- 
vendam rei catholicie ruinam, nisi nietu gehenna? coercean- 
tur, de facto plerumque impossibilis evadet ejusmodi per 
Romanum Pontificem coercitio. Quia nempe nec ipse se sub- 
jiciet, nec alii Principes facile inducentur ad prjestandum 
brachii sui sacularis auxilium. Ilcec inania Bossuetii effugia 
quoad secundum Ivonis textum. Quid autem opposuit priori, 
hoc est, Ivonis epistolse ad Anglia} Regem? Prorsus nihil. Si- 
lentio prsetermisit. Incunctanter autem Ivonem propugnato- 
rem asseruit ipsissimae doctrina?, in primo quatuor articulo- 
rum anni 1682 contentcc. 

§ 7. — Doctrina sancti Thoinro et sancti Bonaventurjc. 

Ambos conjungimus, tum quia synchroni, tum quia uter- 
que splendidum sidus Universitatis Parisiensis. 

I. Sanctus Bonaventura. — « Jam vcro possunt Sacerdotes 
etPontificesexcausa amovere reges, et deponere imperatores, 
sicut saipius accidit et visum est ; quando scilicet eorum mali- 
tia hoc exigit et reipublicai necessitas sic requiril. Summus 
vero Pontifex penes quem in terris prima residet auctoritas, 



o2 TRACTATUS DE PAPA. 

non a rege, non a principe saeculari, non ab homine judicatur, 
sed soliusDei judicio reservalur. » [De ecclesiastica hierarchia, 
parte II, c. i.) 

II. Sanctus Thomas. — De quo Cardinalis Dupcrron : « Qui, 
pour avoir pris la qualite de docteur en France, et pour avoir 
etudie, lu et ecrit tant de temps en France, doit etre compte 
entre les docteurs frangois, et qui pour avoir ete prince et 
avoir eu riionneur d'etre parent de saint Louis, et d'etre ca- 
resse de lui, et manger souvent a sa table, doit etre moins 
suspect aux princes. Cestuy-ci donc, en sa Somme, qui est le 
resultat de tous ses autres ecrits et comme son testament et sa 
derniere volonte, et qui a toujours ete lue publiquement et, 
s'il se peut dire, adoree en lEchole de Paris, dit nomme- 
ment » (Haraugiie du cardinal Duperron aux etats de 1615, 
edition de Paris, 1615, page 59) : 

Textus I. — « Aliquis per infidelitatem peccans potest sen- 
tentialiter jus dominii amittere, sicut etiam quandoque prop- 
ter alias culpas... Et ideo quam cito aliquis per sententiam 
denuntiatur excommunicatus propter apostasiam a fide, ipso 
facto ejus subditi sunt absoluti a dominio ejus et juramento 
fidelitatis quo ei tenebantur. » Ibi sanctus Thomas sibi objicit 
christianos milites qui, teste S. Ambrosio, obedientiam praes- 
tabant Juliano apostatse. Ad quod respondet : « Dicendum 
quod illo tempore Ecclesia in sui novitate nondum habebat 
potestatem terrenos principes compescendi; et ideo toleravit 
tideles Juliano apostatae obedire in his quae nondum erant 
contra fidem, ut majus periculum fidei vitaretur. » (Il^ IP, 
q. xn, a. 2.) 

Textus II. — « Considerandum est guod dominium vel prae- 
latio introducta sunt ex jure humano : distinctio autem fide- 
lium vel infidelium est de jure divino : jus autem divinum 
quod est ex gratia, non tollit jus humanum, quod est natu- 
rali ratione. Ideo distinctio fidelium et infidelium secundum 
se considerata non tollit dominium et prc^^lationein infidelium 



PARS QUARTA. 55 

supra fidclcs. Potesl tamen, juste per sententiam vel ordina- 
lionem Ecclesiac, auctoritatcm Dei habentis, tale jus dominii 
vel pra^lationis tolli; quia infideles merito su3e infidelitatis 
inercntur potestatem amittere super fideles qui transferuntur 
in filios Dei. Sed hoc quidem Ecclesia quandoque facit, quan- 
doque non facit. » (IP IP, q. x, art. 10.) 

Certum est in his textibus infidelium denominatione com- 
prehendi a sancto Thoma etiam haereticos; prout yidere est 
articulo 6 quaestionis x (2, 21), ubi infidelitatem paganorum, 
judaeorum et haereticorum simul conferens, quoad peccati 
gravitatem, ita concludit : Unde simpliciter loquendo infidelitas 
hasreticorum est pessima. 

TextusIIL — «Dicendum quod potestas saecularis subditur 
spirituali, sicut corpus animae. Et ideo non est usurpatum 
judicium si spirilualis pra^latus se intromittat de temporalibus 
quantum ad ea in quibus subditur ei saecularis potestas, vel 
quae ei a saeculari potestate relinquuntur . (II^ IP, q. lx, art. 6 ad 
tertium.) 

Sibi objicit angelicus doctor hoc modo : « Potestas spiri- 
tualis est altior quam saecularis. Si ergo majori potestati magis 
est obediendum, praelatus spiritualis semper absolvere pote- 
rit a praecepto potestatis saecularis, quod est falsum. » 

Cui difficultati sic respondet : « Dicendum quod potestas 
spiritualis et saecularis utraque deducitur a polestate divina : 
et ideo in tantum saecularis potestas est sub spiriluali, in 
quantum est ei a Deo supposita, scilicet in his quae ad salu- 
tem animae pertinent : et ideo in his magis est obediendum 
potestati spirituali quam saeculari. In his autem quae ad bo- 
num civile pertinent, .est magis obediendum potestati saecu- 
lari quam spirituali, secundum illud Matthaei : Reddite quae 
sunt Caesaris Caesari; nisi forte potestati spirituali etiam s«cu- 
laris 'potestas conjungatur, sicut in Papa, qui utriusque po- 
teslatis apicem tenet, scilicet spiritualis et saecularis; hoc ilb 
disponente qui est sacerdos et rex in aeternum, secundum_ or- 



U TRACTATUS DE PAPA. 

dinem Melchisedecb, rex regum ct dominus dominantium, 
cujus potestos non auferetur et regnum non corrumpctur in 
saecula saeculornm. Amen. » (In secundum lib. Sententiarum, 
ultima distinctione, articulo ullimo.) 

Nota. Num tractalus De recjimine Principiim auctorem ba- 
beat sanctum Thomam, baud planeliquet. Quia tamen ipsi a 
multis tribuitur et ejusdem sevi est, merito bic in testimo- 
nium adducitur. Ibi porro sic legere est libro III, capite x : 
« Sed dominii plenitudo ostenditur cum ultimo dicitur : Et 
quodcumque ligaveris super terram erit ligatum et in coelis, 
et, etc... Quod si dicatur ad solam referri spiritualem potes- 
tafem, hoc esse non potest; quia corporale et temporale ex 
spirituali et perpetuo dependet, sicut corporis operatio ex 
\irtute animae. Sicut ergo corpus per animam liabet esse, 
virtutem, et operationem...., ita ettemporalisjurisdictio prin- 
cipum per spiritualem Petri et successorum ejus. Cujus quidem 
argumentum assumi potest per ea quae invenimus in actis et 
geslis summorum pontificum et imperatorum. . . Primo quidem 
de Constantino apparet qui Sylvestro in imperio cessit. Item 
de Carolo Magno quem Papa Adrianus imperatorem constituit. 
Item de Ottone Iqui per Leonem creatus et imperator est con- 
stitutus, ut bistorise referunt. Sed ex depositione principum, 
auctoritate apostolica facta, satis apparet ipsorum potestas. 
Primo enim invenimus de Zacharia hanc potestatem exer- 
cuisse super regem Francorum, quia ipsum a regno deposuit 
et omnes barones a juramento fidelitatis absolvit. Item de 
Innocenlio lil qui Ottoni IV imperium abstulit. Sed et Frede- 
rico II hoc idem accidit per Honorium... Quamvis in omnibus 
istis summi Pontifices non extenderunt manum nisi ratione 
delicti, quia ad hoc ordinatur eorum potestas, et cujuslibet 
Domini, ut prosint gregi. » 

Capite XIX ostendit pluries a Sede Apostolica immutatam 
imperii Romani constitutionem. Et loquens de ultima forma 
qua donatum fuit a Gregorio Papa V, ila subdit : « Et tanlum 



PARS QUARTA. 55 

durabit quantum Ecclesia Romana, qure suprcmum gradum 
in principatu tcnet, Chrisli fidelibus cxpedicns judicaverit. 
In quo casu..., vidclicet pro bono stalu universalls Ecclcsiic, 
vidctur Vicarius Christi habere plcnitudinem potestatis. » 

Evincunt cilati textus, sanctis Honavcnlursc ac Thomne in- 
dubilatam fuisse aliquam Ecclesiae in rem tcmporalem sta- 
tuum potestatem. 

g 8. — Doctrina Beati Augustini Triumphi, qui et Augustinus de Ancona 

dictus est. 

AugustinusTriumphus, ordinis fratrum eremitarun Sancti 
Augustini, ob locum originis Anconitanus vocari solitus, sancti 
Thom» discipulus et amicus, Parisiensis universitatis doctor, 
quique interfuit Lugdunensi concilio anni 127i, adco san- 
ctam vitam egit ut Bcatorum albo adscribi meruerit. Intcr 
plura ejus opera, praecipuum est quod ex mandato Joannis 
Papae XXFI composuit, eidcmque Pontifici dedicavit, inscrip- 
tum De potestate ecclesiastka, complectens quiestiones cxii, in 
articulos 470 divisas. Typis editum fuit Roma:» anno 1479, 
cura religiosi cujusdam dicti ordinis, prout videre esl in 
ejusdem editionis prologo. Beatum Triumphum cum venera- 
tione sanctus Antoninus Florentinus archiepiscopus, aliique 
sequaces citare solebant. Ast ex quo invaluit gallicanismi no- 
vitas, paulatim opus atque auctorem involvit oblivio. lU adeo 
difficile nunc reperiri possit Beati Triumphi tractatus De po- 
testate ecclesiastica. Hac de causa, necnon etiam ob viri sancti- 
tatem et auctoritatem, paulo uberiora excerpta subjiciemus. 
An autem, ut nonnulli volunt, veritatis metam excesserit, ex- 
pendemus ultima proesentis partis sectione. 

Excerptum ex epistola dedicatoria. — « Sanctissimo ac reve- 
rendissimo in Christo Patri ac Domino Johanni divina provi- 
dentia Papoe XXII, frater Augustinus de Ancona, ordinis fra- 
trum hcrcmitarum Sancti Augustini, cum omni fmiulalu et 



5G TRACTATUS DE PAPA. 

reverentia post pedum oscula beatorum. — Quamvis Dei Filius^ 
humani generis naturam assumens, infirma mundi elegent 
ut fortia quseque confunderet, ecclesiasticse tamen potestatis 
altitudinem suos fideles latere noluit. Quin imo tanquam su- 
pra petram fundatam ipsam esse supra omnem principatum 
et potestatem, ut ei genua cuncta curventur coeleslium, ter- 
restrium et infernorum, verbis apertissimis declaravit. Unde 
error est, ut puto, pertinaci mente non credere, Romanum 
Pontificem, universalis Ecclesise pastorem, Petri successorem , 
etChristi legitimum vicarium, supra spiritualia et temporalia 
miversalem habere primatum. » 

Excerptim ex articulo primo qudestionis primae. — «Primo 
utrum sola potestas Papse sit a Deo immediate et nulla alia. — 
Ad primum sic proceditur : videtur enim quod sola potestas 
Papse non sit immediate a Deo. Quia quae non sunt ejusdem 
rationis, unum non reducitur ad alterum. Sed potestas Papae 
et potestas ssecularium principum non sunt ejusdem rationis; 
ergo videtur quod ulraque sit immediate a Deo et una non 
reducatur ad aliam. — Praeterea potestas imperialis immediate 
est a Deo, quia sicut dicitur XXIII, q. iv, a Deo concessa est po- 
testas imperialis, et propter vindictam noxiorum gladius fuit 
permissus. Ergo videtur quod talis potestas non sit a Papa 
nec ab homine, et per consequens immediate a Deo. — Prse- 
terea quse distincta sunt in se et ad distinctos fmes ordinan- 
tur, unum non est ab altero; imo immediate reducuntur ad 
aliud tertium. Sed potestas spiritualis et potestas saecularis 
sunt distinctse in se et ordinantur ad distinctos fmes... Ergo 
istse du3e potestates sunt immediate a Deo, — In contrarium 
est... — Respondetnr dicendum quod, dimissis opinionibus, 
ad quaestionem sic puto esse respondendum : quod, loquendo 
de potestate jurisdictionis temporalis et spiritualis, dicere 
possumus quod talis potestas est triplex : scilicet immediata, 
derivata, et in ministerium data. Prima potestas jurisdictionis 
omnium spiritualium et temporalium est solum in Papa. Se- 



PARS QUARTA. 37 

cunda potestas est in omnibus Episcopis et proelatis. Tertia 
potestas jurisdictionis temporalis est in omnibus imperatori- 
bus, regibus et principibus saecularibus... Loquendo depotes- 
tate jurisdictionis tam spiritualium quam temporalium, talis 
est in Papa immediate, quod probaturtripliciter :... Sedquod 
potestas temporalis imperatorum, regum et aliorum princi- 
pum saecularium sit in ministerium data a Deo Papas et aliis 
praelatis Ecclesiae in quibus residet potestas spiritualis, pro- 
batur quantum ad praesens quatuor rationibus. — Primo sic : 
illa potestas est data ad ministerium alteri, per quem habet 
institui, regulari, ordinari atque confirmari, si bona sit; et 
per quem habet judicari et condemnari, si non bona sit. Sed 
talis est potestas ssecularis imperatorum, regum et principum, 
quae per potestatem Papae habet institui, regulari et ordinari, 
si bona est; et per ipsam habet condemnari etjudicari sibona 
non sit. Ergo talis potestas non est immediate a Deo, sed est 
in ministerium potestatis spiritualis data. Utrumque mem- 
brum probatur. Scribitur enim XXII distinctione, quod potes- 
tas Papse cujuslibet ordinis dignitatem et gradum instituere 
habet ; ipsam vero solus Christus fundavit et supra petram 
fidei mox nascentis erexit, quando Beato Petro, «ternse vitae 
clavigero, terreni simul et coelestis imperii jura commisit. 
Quod vero habeat omnem potestatem saecularem judicare et 
deponere si non bona sit, patet XV, q. vi, ubi dicitur quod 
Zacharias Papa Romanus Pontifex regem Francorum, non 
tam pro suis iniquitatibus quam etiam pro eo quod tantae 
potestati erat inutilis, a regno deposuit, et Pipinum patrem 
Caroli imperatoris loco ejus instituit. — Secundo sic : illa po- 
testas est in minisferium data alferi, cui juramentum fideli- 
tatis pra^stat, et ab eo cognoscit omne quod habet. Sed omnis 
potestas sa^cularium principum, imperatorum etaliorum, est 
talis. Dicitur enini (LXIII distinctione, canone Tibi domino) 
quod imperator jurat summo Pontifici nunquam mandatunc; 
praeterire, et sibi in omnibus fidelitatem servare. Erfro talis 



58 TRACTATUS DE PAPA. 

potestas est sibi solum in ministerium data. Et si inveniat 
quis aliquos imperatores dedisse aliqua temporalia summis 
Pontificibus, sicut Constanlinus dedit Sylvestro, boc non est 
intelligendum eos dare quod suum est, sed restituere quod 
injuste et tyrannice ablatum esl. Eodem modo, si legat quis 
aliquos summos Pontifices dare bona temporalia imperatori- 
bus et rcgibus, hoc non est intelligendum eos facere in do- 
minii recognitionem, sed magis in pacis ecclesiasticte con- 
servationem; quia servum Dei non oportet litigare, sed nian- 
suetum esse ad omnes. — Terlio sic : illa potestas est in 
ministerium data alteri, quoe est subdelegata respectu ejus. 
Sed omnis polestas imperatorum et regum est subdelegata 
respectu potestatis Papce. Nam (ut dicitur XI, q. i, c. Quknm- 
que litem habens) cuili])et licitum est sacrosanctae sedis anlis- 
titis judicium eligere. Ergo omnis potestas ssecularis est in 
ministerium data poteslati spirituali. — Quarto sic : illa po- 
testas est in ministerium data alteri, quoe est restringenda, 
amplianda et executioni mandanda ad imperium illiuscui est 
in ministerium data. Sed talis est omnis potestas ssecularis. 
Dicit enim Bernardus... Potestas ergo jurisdictionis spiritua- 
lium et temporalium immediata est in solo Papa. Derivata 
vero est in omnibus Episcopis et Praelatis. Sed in omnibus 
saecularibus et principibus est in mimsteriim data. Et ista est 
cdnclusio quam nunc ad prsesens teneo de qusestione. — Ad 
primum nunc ergo dicendum... — Ad secundum est dicen- 
dum quod verum est potestatem imperialem esse a Deo, quia 
non est a Papa ut est liomo, sed a Papa ut gerit vicem Christi 
in terra, qui fuit verus Deus et verus homo. — Ad tertium 
est dicendum quod prcedictse potestates sunt distinctse, quia 
non conveniunt uni eodem modo.Quia potestas jurisdictionis 
spiritualium convenit Papse secundum immediatam institu- 
tionem et execulionem. Sed potestas jurisdictionis tempora- 
lium convenit sibi secundum institutionem et auclorilatem, 
non tamen secunduin immediatam executionem, nisi forte in 



PARS QUARTA. 39 

quibusdain casibus qui notanlur (Extr. Qui sint legitimi, c. 
Pcr \enerabilcm) . » 

Excerptum ex articulo viii quxstionis primx. — « Utrum po- 
testas Papse sit simul temporalis et spiritualis. — Ad octavum 
sic proceditur : videtur enim quod in Papa non sit potestas 
corporalis et spiritualis, quia scribit Matlh. xxii : Reddite quae 
sunl Caesaris Caesari etquae suntDei Deo. Sed Papa gerit vicem 
Dei in terris. Ergo ad ipsum perlinet cura spiritualium tan- 
tum. Et ad Ca^sarem vel imperalorem pertinet cura lempora- 
liuin. PraHerea... — In contrarium est, quia qui potest in 
inajus, potest in minus. Sed majus est posse in spiritualia 
quam in corporalia et temporalia. Ergo cum Papa habeat 
potestatem super spiritualia, habet etiam potestatem super 
temporalia. — ilespondetur dicendum, quod bona temporalia 
et spiritualia ad tria possunt comparari : primo ad eorum 
produclionem ; secundo ad eorum ordinationem; et tertio ad 
eorum motionem vel actionem. Et secundum ista tiia tribus 
rationibus ostendi potest in Papa esse potentia super omnia 
bona temporalia et corporalia. — Et primo quidem propter 
eorum productionem, quia non ab alio producta sunt teinpo- 
ralia et ab alio spiritualia, ut manichan putaverunt, sed ab 
eodem Deo a quo producta spiiilualia, ab eodem etiam pro- 
ducla sunt corporalia et tempoi alia. Ergo Papa qui gerit vicem 
Dci in terris, ex quo habet potestatem spiritualium, habebit 
similiter rerum potestatem temporalium et corporalium. Se- 
cundo hoc patet propter eoruin ordinationem. Ordinantur 
eniin ipsa bona temporalia et corporalia ad bona spiritualia 
tanquam organa et tanquam instrumenta... Componitur enim 
homo ex anima et corpore. Unde sicut ipsum corpus ordina- 
tur ad animam et est instrumentum ejus, mediante quo 
exercet operationes suas, sic ipsa bona temporalia ad bona 
spiritualia ordinantur mediante Papa. Papa ergo qui habet 
providere suis fidelibus de spiritualibus, habet eodem modo 
providere de temporalibus et corporalibus, sine quibus spi- 



40 ' TRACTATUS DE PAPA. 

ritualia in vita ista politica exerceri non possunt. Unde apos- 
tolis dicentibus : Dimitte turbas ut sibi emant escas, Dominus 
respondit : Non habent necesse ire : date vos illis manducare. 
Tertio... — Ad primum ergo est dicendum, quod per illud 
dictum : Reddite quae sunt Caesaris Caesari, et quae sunt Dei 
Deo, non subtrahitur potentia temporalium aPapa; sed datur 
intelligi quae esse debeat justitia legalis, ut unicuique reddat 
quod suum est. Modo quo dicit apostolus (ad Romanos xiii) : 
Reddite omnibus debita, cui tributum tributum, cui vectigal 
vectigal, cui honorem honorem, et cui timorem timorem. 
Imperantibus autem et regibus reddenda sunt corporalia, 
quasi pro stipendiis ipsorum, quia ministri Dei sunt, ut dicit 
apostolus. Tenentur enim Ecclesias Dei defendere et christia- 
num populum et rempublicam in pace conseivare. Pro quo 
ministerio stipendiandi sunt thesauro Ecclesise corporali ; 
quia quodam jure naturse et divino, pro tali ministerio de- 
betur eis tale stipendium temporale... Ergo ex tali jure re- 
gum et imperatorum accipiendi slipendia non arguilur Pa- 
pam non habere potestatem temporalium et corporalium, sed 
potius oppositum; quod sunt reges et imperatores quasi mi- 
nistri et stipendiarii ipsius Papae et ipsius Ecclesiae, et per 
eum stipendiandi sunt thesauro corporali ipsius Ecclesise, 
pro pace et defensione ejusdem, secundum taxationem ip- 
sius. Nec aliter sunt in statu salutis, si ullra stipendia eis 
taxata volunt bona temporalia a fldelibus subripere. » 

Excerptmn ex articulo 2 quxstionis xx. — « Utrum per po- 
testatem clavium Papa prsesit temporalibus et spiritualibus. 
— Ad secundum sic proceditur : videtur enim quod Papa per 
potestatem clavium non prsesit spiritualibus et temporalibus. 
Quia potestate clavium non aperitur nisi regnum coelorum, 
potestas vero temporalis aperit regnum terrenum. Non ergo 
Papa prseest temporalibus potestate clavium... — Respon- 
detur dicendum, quod sicut duplex est vita, temporalis et 
aeterna, ita duplex regimen animse et spiritualis naturse de- 



PARS.QUARTA. 41 

rivatur in corpora : primo quidem in prccsenti vita temporali 
pervirtuosam operationem; quia deserviunt ipsa corporalia et 
temporalia animse et spirituali naturse ad virtuosa opera tan- 
quam organa et instrumenta... Regimen igitur spiritualis 
naturae, in pricsenti vita temporali, derivatur in corpora per 
virtuosam operationem. In vita vero a^terna derivabitur in 
corpora per glorificationem... Per potestatem ergo clavium, 
quae spiritualis est, Papa prseest spiritualibus et temporalibus 
membris Ecclesiae. — Ad primum ergo dicendum, quod po- 
testate clavium aperitur regnum coelorum, et regnum terre- 
num per ejus institutionem, et confirmationem si riteet juste 
administretur, per ejus depositionem et condemnationem si 
ab aliquo injuste usurpetur vel male administretur. » 

Excerptum ex ariiculo 4 qusestionis xxvi. — « TJtrum Papa 
debeat punire tyrannos poena temporali, vel spirituali solum. 
— Ad quartum sic proceditur. Yidetur enim quod Papa non 
debeat tyrannos punire poena temporali, sed spirituali solum. 
Scribitur enim... Pra^terea dicit Gregorius, et ponitur XIII, 
q. VIII : Si in morte Lomjohardorum me immiscere voluissem, 
hodie Longohardorum gens nec regna nec ducem haberet. Sed 
quia Deum timeo, in morte cujuslihet hominis me miscere for^ 
mido, Papa ergo tyrannos non debet punire poena temporali 
sed spirituali. — Respondeo diccndum quodordo divinsejusti- 
tiie requirit ut secundum multiplicalionem culparum fiat 
multiplicatio poenarum... Est autcm in Ecclesia duplex uni- 
tas : una membrorum ad invicem, alia membrorum ad caput, 
ut supra dictum est. Si ergo tyranni inveniantur turbare pri- 
niam unitatem, propter eorum tyrannicam violentiam pu- 
niendi sunt poena spirituali. Sed si in tantum progressi fue- 
rint malum, ut velint perturbare unitatem secundam per 
eorum manifestam resistenliam, puniendi sunt poena tempo- 
rali.Dicit enim Augustinus, in libro III de veraReligione, quod 
quanto homines dulcedine bonorum inferiorum magis deci- 
piuntur, tanto magis amaritudine poenarum debent erudiri... 



42 TRACTATUS DE PAPA. 

— Ad secundum est dicendum, quod Papa et alii Prselati non 
debent se immiscere in morte hominis per immediatam exe- 
culionem, ut propria manu pugnent et interficiant, quia 
arma eorum mililia} principaliter sunt spiritualia, non car- 
nalia. Sed mediante potestate sseculari possunt et debent de 
tyrannis et turbantibus pacem Ecclesise justitiam exercere. 
Dicit enim Auguslinus, in epislola ad Vincentium : In tali 
primitus sententia eram, neminem ad unitatem Chrisli esse 
cogendum. Verbo esse agendum, disputatione pugnandum, 
ralione vincendum; ne fictos catholicos haberem quosapertos 
hsereticos noveram. Sed lisec opinio mea, non contradicen- 
tium tantum, sed demonstrantium superabatur exemplis. 
Nam proponebatur mihi civitas mea, quse cum tota esset in 
potestate Donati, ad unitatem catholicam legum imperialium 
limore conversa est. Quam nunc videmus ita illius animo- 
sitatis perniciem delestari, ut in ea nunquam fuisse cre- 
datur. » 

Excerpttm ex articulo 4 quxstmiis xxxvi. — « Utrum impe- 
rator in dominio temporalium sit major Papa. — Ad quartum 
sic proceditur : videtur enim quod imperator sit major Papa 
in dominio temporalium. Dicit enim Nicolaus Papa, et poni- 
tur XCVI dist. can. Cum ad verum : quod ultra nec imperator 
sibi jura Ponlificatus arripiat, nec Pontifex jura imperatorum 
usurpet. Quoniam idem mediator Dei et hominum homo 
Christus Jesus actibus propriis et dignitatibus distinctis offi- 
cia potestatis utriusque discrevit. Sed si Papa diceretur major 
imperatore in temporalibus, usurparet jus ejus.Ergo nec de- 
bet dici major ipso in tali dominio. — Praeterea juramentum 
fidelitatis praestatur ipsis regibus et imperatoribus cum acci- 
piunt administrationem temporalium. Non autem tale jura- 
mentum praestatur Papae. Ergo in dominio temporalium Papa 
non est major imperatore vel quocumque Rege. — Praeterea 
Beatus Ambrosius dicit (et ponitur XXIII, q. viii, c. Convenior) : 
Temporalia BiPErwVTORUM sunt; ad imperatorls palatia pertinent. 



PARS QUARTA. Al 

Ad Sacerdotem vero Ecclesix. In tcmporalibus ergo imperator 
esl major Papa. — Iii contrarium cst... — Respondeo dicen- 
dum quod Hugo, in decrelo siipra allegalo Cum ad veriim^ tria 
videlur dicere dedominio imperiali et papali conlraria supra- 
dictis. Prmo namque dicit quod imperalor poteslatem gladii 
cl dignilatem imperialem non recepit ab Apostolico, sed a 
principibus etpopuloper electionem. Cujus contrarium supra 
delerminatum est. Quidquid enim fuerit de imperatoribus 
prKteritis, modernorum tamem imperatorum electio planum 
est quod pertinet ad summum Pontificcm, vel immediate per 
seipsum, vel per electores quos ipse summus Pontifex ordi- 
navit. Secundo dicit quod ante fuit imperator quam Papa, et 
dicta} potestates, imperialis et Apostolica, sunt discretae et 
diversae. Quorum utrumque indiget distinctione. Verum est 
namque imperatorem fuisse anic Papam, quantum ad perso- 
nam ; sed non quantum ad officium et iiguram. Successit enim 
Papatus et sacerdotium Christi saccrdotio levitico... Necdicta3 
potestates sunt ita discretae et diversse, quod una non re- 
ducatur ad aliam. Utraqueenim est a Deo, imperialis et Apns- 
tolica. Sed Apostolica et saccrdotalis immediate : imperialis 
vero mediante Apostolica et sacerdotali. Tertlo dicit quod Papa 
cst major imperatore in spiritualibus; sed imperator est ma- 
jor Papa in temporalibus. Sed si sic esset, pari ratione impe- 
rator posset dici major Chrisio in temporalibus. Non enim est 
impcrator major Papa in iemporalibus nisi propter imme- 
diatum usum et immediatam exccutionem temporalium, se- 
cundum quem modum imperator major Deo diciiur. Quia 
Deus non habet immediatum usum et immediatam execu- 
tioncm temporalium. Non cnim ipse manducat carnes tauro- 
rum aut sanguinem hircorum potai, nec equitat equos pra*- 
cedente turba famulorum et armatorum, et tamen ipse dicit 
in psalmo, ubi ista leguntur : Mcus esl orbis terrffi et pleni- 
tudo ejus. Et dominum universorum se nominat. Ncc quia 
coelos sibi rcservavit, terram auiem concessit ad usum filiis 



44 TRACTATUS DF PAPA. 

hominum (secundum illud psalmi : Coelum coeli Domino, ter- 
ram autem dedit filiis hominum), propter hoc dicendum est 
quod filii hominum sint majores Deo in terrenis, et Deus sit 
major homine in coelestibus. Quod enim simpliciter dicitur, 
sine additamento dicitur. Et ideo sicut Deus Dominus univer- 
sorum et temporalium et spiritualium quantum ad universa- 
lcm jurisdictionem, sic Papa, vicarius ejus, in spiritualibus 
et temporalibus est major quocumque alio rege vel impera- 
tore. — Ad primum ergo est dicendum quod Papa non debet 
usurpare immediatam executionem vel administrationem tem- 
poralium, ne propter talem executionem implicet se negotiis 
ssecularibus. Sicut nec imperator immediatam executionem 
spiritualium debet habere. Tunc enim illa abusio oriretur, 
quod carnalis homo in rebus divinis praesidere videretur, et 
spiritualis homo carnalibus implicaretur. Sed ex hoc non 
subtrahitur dominium temporalium ipsi Papse, quin in de- 
lictis et violentiis non possit imperatores et reges corrigere, 
et eos dominio temporalium privare, si contingat eos fore 
facere. — Ad secundum est dicendum, quodjuramentum fide-'' 
litatis ab Episcopis non debet praestari regibus, quod ab eis 
recognoscant temporahum immediatam jurisdictionem. Tale 
enim juramentum solum prsestandum est Papae, qui super 
temporalia et spiritualia hujusmodi jurisdictionem universa- 
lem habet in toto orbe. Sed bene potest eis praestari juramen- 
tum ut ab eis recognoscant immediatam temporalium execu- 
tionem vel administrationem, potissime interris et regnis ubi 
Ecclesia immediatam administrationem temporalium non ha- 
bet. — Ad tertium est dicendum quod Ambrosius intelligit 
temporalia esse imperatorum quantum ad usum et executio- 
nem, non quantum ad universalem dominationem et trans- 
nmtationem. Dei enim solius et Vicarii Jesu Christi est tale 
dominium; quia ad eum spectat temporalia et regna terrse 
transmutare et ordinare. » 

Quaestione xlvi Papae jus adscribit Beatus AugustinusTrium- 



PARS QUARTA. 45 

phus, reges cum malefaciunt corrigendi ; eos cum causa sub- 
esl deponendi, et regem in aliquo regno instituendi. 

§ 9. — Doctrina aliorum vigintitrium e celeberrimis Gallisc doctoribus. 

I. Heiiricus Gandensis. — Fuit is Sorbonse professor, archi- 
diaconus Tornacensis, dictusque Doctor solemnis. Obiit anno 
1295. Sic legere est in ipsius theologia quodUbetana ; 

« Saccrdos apostoiicus se habet ad reges et principes sicut 
architectus civilis ad alios artifices in civitate. Sicut enim ar- 
chitectonis civilis est praecipere qui et quales debeant exer- 
cerescientiam medicinse, rhetoricam et alias artes, sic sacerdos 
apostolicus debet considerare qui et quales regna et principa- 
tus regere debeant, et bonos honorare, malos autem et male 
regentes deponereet alios loco illorum substituere. » (Citatum 
a Paramo, de Origine inquisitionis^ 1. III, q. i, opinio 5, n<* 26, 
— edit. MatritilL)98, p. 451.) 

II. Henricus de Suza. — Is ab Episcopatu Sisteronensi ad 
Archiepiscopatum Ebredunensem translatus fuit anno 1250. 
Postea vero Cardinalis et Episcopus Ostiensis creatus est ; ex 
quo ipsi Ostiensis nomen inditum. Insignis canonistae famam 
sibi comparavit, in tantum ut ejus opus Summa aurea nuncu- 
patum sit.Sic habet titulo deHaereticis, § qua poena puniantur , 
n. 11: 

« Nota quod domini temporales, non solum propter suam 
hseresim, sed etiam aliorum, quod cum possunt admoniti ex- 
terminare negligunt, excommunicari possunt, et terrae ipso- 
rum exponi catholicis occupandae. Idem si princeps negligens 
inveniretur circa regimen et justitiam faciendam : unde Za- 
charias Papa deposuit Childericum regem Francorum. » (Cita- 
tum a Bellarmino, in Barclaium^ sub initium tomil, edit. Mi- 
lanil721.) 

III. Guillelmus Durandus, Mimatensis Episcopus anno 1286, 
dictus Speculator, eo quod ejus opus Speculum juris inscrip- 
tum sit. 



4G TRVGTATUS DE PAPA. 

c< Papa deponit imperatorem proptcr ipslus iniquilates, et 
dat (Principibus) curatores ubi ipsi sint inulilcs ad rcgen- 
dum. » (Speculum, lib. I, tit. de Legato, g Nunc ostendendum, 
n. 17.) 

IV. ^gidius Romanus. — Vocatus etiam JEijidius Columna 
(Gilles de Rome), discipulus sancti Thomae, et Universitatis 
Parisiensis doctor, ordinis Eremitarum Sancti Augustini ge- 
neralis prsepositus, postea factus Bituricensis Archiepiscopus 
et Aquitaniae primas, anno 126 i. Obiit anno 1516. Sic liabet 
in suo tractatu de Potestate ecclesiastica : « Causoe mixtse, sunt 
causa^ temporales quae connexionem quamdam habenl cum 
spiritualibus : sicut causa feudalis, quae de se temporalis est, 
connexionem potest habere cum juramento \el pacto; sicut 
patet de dissensione mota inter reges Franciae et Angliae, sii- 
per comitatu Pictaviensi. Papa quia non poterat directe co- 
gnoscere de causa feudali, indirecte ratione juramenti vel 
pacti intromisit se de illa (Exir a\\ De judiciis cap. Novit). Et 
sic rex Franciae secundum jura non subest summo Pontifici, 
nec ei tenetur respondcre de leudo sui; potest tamen ei 
subjacere incidenter et casualiter ratione connexionis alicujus 
causx spiritualis , sicut habetur Extrav. de judiciis , cap. 
Novit. » (Apud Bianchi, Potesta della Chiesa, tom. I, pag. 96, 
Rom9el745.) 

« Sed dicet aliquis quod reges et principes spiritualiter, non 
temporaliter subsint Ecclesise? sed hsec dicentes vim argu- 
menti non capiunt : nam si solum spiritualiter reges et prin- 
cipes subessent Ecclesiae, non esset gladius sub gladio, non 
essent temporalia sub spiritualibus, non esset ordo in potes- 
latibus, non reducerentur infima in suprema per media. » 
(De Potestate ecclesiastica, parte I, c.xxx. Citatum a Bellarmino, 
adversus Barclaium, edit. Veiietiis, 1721, t. V, p. 26.) 

V. Rodolphus Columna. — Is Carnotensis canonicus fuit, et 
edidit tractatum de Translationeimperii, Ibi postquam memo- 
ravit depositum a summo Pontifice Zacharia Childericum re- 



PARS QUARTA. 47 

gem, ct retulit interpretationcm Glossse, deposuit, id est, depo- 
nentibus consensit^ ita subdit : « Sed qualitercumque dicatur, 
sive ut prgedicta Francorum narrathistoria, sive ui Alins (loqui- 
tur de capite Alius, xv, q. vi) supra allegatus, salva senipcr in 
omnibus veritate, credo auctoritatem Papae in talibus omnibus 
negotiis prsesupponi, cx eo quod omnis potestas ex eo in boc 
dependet. » (De TranslAmperiiy cap. iv, in collectione Monar- 
chiaS. Romaniimperii, t. II, pag. 91, edit.Francofordii 1614. 
Ilabetur exemplar Parisiisin bibliotheca Sorbonae.) 

« Quantum autem roboris habuerit aut firmitatis (nempe 
translatio imperii ab Oriente in Occidentem) quidve tunc per 
Romanam Ecclesiam factum fuerit de imperio, patet et patcre 
potest omnibus evidenter. Pradicta enim imperii translatio 
facta per Ecclcsiam de Gracis in Francos, cx causis et ratio- 
nibus antedictis, adeo valida est, quod per septem generatio- 
nes, perseptcm scilicet imperatores annis centum tribus du- 
ravit. » (Ibid., c. viii, pag. 94.) 

VI. Natalis Erveus. — Cognomine Brito^ utpote oriundus e 
Britannia minori. Fuit generalis superior Dominicanorum, et 
obiit Narbonae anno 1525. Sichabet in suo tractatu f?d Potes- 
tate Papx : « Ad Papam pertinet corrigere omnem abusum 
tam potestatis ecclcsiasticse quam terrenae, in quocumque 
existente de populo christiano. » (Ita citatum a Bellarmino, 
t. V, p. 27, edit. Venetiis 1721.) 

VII. Durandus a Sancto Porciano . — Universitatis Parisiensis 
doctor, cognomine resolutissimus^ factus Episcopus Aniciensis 
anno 1518, et Meldensis anno 1526. Sic liabet in suo tractatu 
de Origine jurisdictionum, questione iii : 

« Quia utraque potestas, temporalis et spiritualis est neces- 
saria, ideo utramque potestatem contulit (Cliristus) Petro... 
Isti sunt veri termini jurisdictionis spiritualis et temporalis a 
fundatione Ecclesiai, quos transgredi non licet : quia jurisdic- 
tio temporalis nullo modo se extendit ad spiritualia, de qui- 
bus nihil novit; jurisdiclio vero spiritualis se extendit primo 



48 TRACTATUS DE PAPA. 

el principaliter ad spirilualia ; secundario vero et per quam- 
dam consequentiam se extendit ad actiones hominum circa 
temporalia quse ordinantur ad spiritualia tanquam ad fmem. » 
(Citatum a Bellarmino, prsefat. in Barclaiumy pag. vi, initio 
tomi I, edit. Mediolani 1721.) 

VIII. Petrus Bertrandus. — In Universitate Parisiensi juris 
canonici professor, postea creatus Nivernensis Episcopus, et 
demum, anno 1349, Cardinalilia dignifate insignitus. Is, to- 
tius Galiicani Episcopatus nomine, coram rege Philippo Vale- 
sio, in publico congressu confutavit jurisconsuUum Petrum 
de Cunieres, qui negabat jurisdictionem ecclesiasticam ex- 
tendi ad temporalia. Cujus argumentis Rex plene convictus, 
sua Episcopis jura sarta tecta servavit, et jurisconsulti de Cu- 
nieres postulata rejecit. Notatu praecipue digna hsec Petri Ber- 
trandi verba : 

cfPer duos gladios intelliguntur praedictae duse potestates. 
Sed Christus voluit esse illos duos penes Ecclesiam ; ergo et 
utramque potestatem. Sed dices quod Christus reprehendit 
Petrum quia percussit gladio temporali amputando auricu- 
lam... Sed hoc non valet. Christus enim non dixit Petro quod 
expelleret a se talem gladium, sed reponeret in vaginam, pe- 
nes se servandum in vagina : ut daret intelligi quod talis po- 
testas etsi sit penes Ecclesiam, tamen ejus exercitium (quan- 
tum ad causam sanguinis) in nova lege vult esse in manu 
judicis laicalis : secundum nutum vero et imperium penes sa- 
cerdotem. » (Bertrandus Cardinalis contra Petrum de Cugneriis 
pro ecclesiastica libertate, act. I. — Epitomen Biblioth. Maxi- 
mae Lugdunensis S. Patrum, t. I, p. 432. Edit. Augustse-Vin- 
delicorum 1719.) 

« Potestas spiritualis debet dominari omni humanse crea- 
turse ; et quemadmodum Jesus Christus dum fuit in hoc mundo, 
et etiam ab seterno naturalis Dominus fuit, et de jure naturali 
in imperatores et quoscumque alios depositionis et damnatio- 
nis sententias ferre poluisset, ita eadem ratione ejus Vica- 



PARS QUARTA. m 

rius. » {Tractatus de Origine jurisdictlonis, qusest. iv, n. 5. — 
Itacitatum a Bellarmirio, contra Barclaium, t. V, p. 27, edit. 
Venetiis 1721.) 

IX. Petrus Paludanus. — Seu Petrus de la Pallu, dominica- 
nus, Parisiis Theologiae professor, factus Hierosolimitanus 
Patriarcha anno 1529, mortuus Parisiis anno 1342, in suo 
tractalu deCausa immediata ecclesiasticx potestatis^ articulo 4, 
sic habet : « Licet Papa non habeat confirmare quemlibet re- 
gem qui consensu populi a principio regnum assumpsit, tamea 
potest deponere omnem talem ; non solum propter haeresim, 
aut schisma, aut aliud crimen intolerabile in populo; sed etiam 
proptcr insufficientiam, ut pote si quis idiota sensu, vel im- 
potens viribus in regno prseesset, et propter ejus insufficien- 
tiamregnum fidelium periclitaretur... Quia Papa est juperior 
in spiritualibus, et pcr consequens in temporalibus, quantura 
necesse est pro bono spirituali. » (Apud Bellarminum praefat. 
inBarclaium, pag. vi, sub initium,t. I, edit.Mediolani 1721.) 

X. Somnium Viridarii. — Is liber anonymus, anno circiter 
1364,subregeCaroIoV editus, tribui solet dicti Regis Cancel- 
lario, vel alteri Aulico. Et quamvis auctor totus sit in arctandis 
ecclesiastica? potestatis limitibus, tamen confessus est eam 
extendi indirecte ad temporalia, prout colligitur e sequenti- 
bus verbis : « Concedendum est quodPrincipatus papalis con- 
cernit temporalia (prout de necessario concernit spiritualia), 
cum abeorum usu vel abusu surgil peccatum : prout dicunt 
textus, ratione peccati omnes causse spectant ad forum eccle- 
siasticum : cap. Novit. de judiciis, etc. Tamen principaliter 
disponendo et authorisando, nihil spcctat ad Papam quantum 
adtemporalia... Non debet se (potestas ecclesiastica) de depo- 
sitione imperalorum seu regum intromitlere, quantumcum- 
que rex vel imperalor sitdignus depositione propter defectura 
quemcumque, vel crimen quod non est inter spiritualia cri- 
niina computandum ; et ideo si imperator vel rex committit 
crimen dilapidationis, vel destructionis imperii sive regni, 



50 TRACTATUS DE PAPA. 

yel tyrannidis, vel quodcumque aliud propter quod no:i im- 
nierito deponi meruit, Papa non deberet cum deponere, sed 
populus a quo suam recepit potestatem tacite vel expresse : 
nisi illi ad quos pertinet nollent aut non possent facere justitia} 
complementum... Fatendum tamen quod Papa potest trans- 
ferre imperium vel regnum casualiter; ut quia non est alius 
superior, vel aliter, aut imperium vel regnum est transferen- 
dum de gente in gentem propter aliquod spirituale crimen 
gentis, puta si gens illa inficiatur hseretica pravitate, vel ad 
legem Judffiorum, vel ad ritum gentium, vel sectam aliam con- 
yerteretur. Si tranferendum esset imperium vel regnum prop- 
ter crimen spirituale, dicunt quidam quod Papa potest jure 
divino transferre imperium seu regnum, quia in spiritualibus 
et annexis eis habet plenitudinem potestatis quantum ad ea 
quse sunt de necessitate facienda. Aliidicunt quod Papa inhoc 
casu non polest transferre imperium sive regnum, nisi laici 
fuerint damriabilitcr negligentes, vel favcntes genti a qua ne- 
cesse est transferri imperium vel regnum ; sed in hoc casu 
spectat ad Papam de crimine spirituali cognoscere et denun- 
tiare illis ad quos spectat, ut ipsum (regem) deponant; quod 
si noluerint vel non potuerint, jure divino devolnta est po- 
testas ad summum Pontificem ; et hoc quia ipse habet pleni- 
tudinem potestatis quantum ad omnia qusesuntde necessitate 
facienda. » (Apud Bianchi, della Potesta della Chiesa^ tom. I, 
p. 103.) 

XI. Mijidius de Bellamera. — Fuit Avenionensis Episcopus, 
obiitque anno 1392. Insignis canonistse famam sibi compara- 
vfit, ejusque opera septem voluminibus in-folio Lugduni edita 
sunt anno 1548. Sic habet de proesenli qusestione : « Papa po- 
test deponere imperatorem, qui ab eo temporalitatem recogno- 
■ scit... Etiam alios reges, licet ab eo regna sua non teneant 
in feudum, nec temporalilates suas ab eo recognoscant, nec 
juramentum fidelitatis ei praestent; videlicet pro delictis et 
negligentiis... Deposilio autem regum facienda per Papam, 



l'ARS OIAUTA. :.l 

non ex illa ordinaria, sed ex quadam suprema elabsoluta po- 
festa(e procedit. Et quod illam supremam et absolutam potes- 
latem Papa habeat, videtur mullum »quum et reipublica^ 
valdeexpedicns,scilicet ut sit aliquis supremusMonarcha, qui 
regum liujusmodiexcessuspossit corrigere etdc ipsisjustiliam 
ministrare. » (In caput AUus xv, quaest. vi, n. 2.) 

XII. Stephanus Aufrerhis. — ParlamentiTolosani praeses sse- 
culo XV : — « Papa ipsum imperatorem tanquam inferiorem 
dcstituit, exigentibus causis. Et in omnibus arduis negotiis ct 
maximis difficultafibus generantibus scandalum in christia- 
nitate, Papa potest hujusmodi majoritatis ratione se intromit- 
tere, etiam interlaicos, et exercere hujusmodipotcstatem sibi 
a Deo attributam. » (Tractatus de potestate sxcularium^ n. 5 
et 6. — Citatum a Bellarmino in sua prsefatione contra Bar- 
claium.) 

XIII. Dominicus a Soto. — Ordinis Pra^dicatorum, studuit in 
Univcrsitate Parisiensi, interfuit concilio Tridcntino, obiitque 
anno 1560. Is errorem qucm confutamus hcTreseos nota pcr- 
stringit in hunc modum : «Quinta, eademque catholica con- 
clusio contra eorum hseresim qui omncm abdicant Pontifici 
temporalem potestatem : Potcstas quoecumque civilis eatenus 
est ecclesiasticoe subjecta in ordinc ad spiritualia, ut Papa 
possit per suam spiritualem potestatem, quoties ratio fidei et 
religionis exegerit, non solum ecclesiasticarum censurarum 
fulminibus adversus reges agcre , eosque cogere , verum ct 
cunctos christianos principes tcmporalibus bonis privare, et 
usque ad eorum depositionem procedere. » (In 4 sent. dist. 
XXII, q. II, art. 2. — Apud Bianchi, t. I, p. 109.) 

XIV. Gerson. — Infensissimus is Pontificiae auctoritatis im- 
pugnator; et nihilominus admisit Ecciesiai competere domi- 
nium recjitivum, directivum^ regulativum et ordinativum in rem 
temporalem Principum; ac proinde agnovit aliquam Ecclesiae 
in temporalia potestatem. En ejus verba : 

« Potestas ecclesiastica non ita habet dominia et jura t^r- 



52 . TRACTATUS DE PAPA. 

reni simul et coelestis imperii, quod possit ad libitum suum 
de bonis clericorum et multo minus laicorum disponere ; 
quamvis concedi debeat quod habet in eis dominium regiti- 
vum, directivum, regulativum, et ordinativum. » {De Potestate 
eccL, consid. xn.) 

« Postremo suis se terminis ita se potestas ecclesiastica 
coerceat, ut meminerit potestatem ssecularem etiam apud in- 
fideles sua habere propria jura, suas leges, sua judicia, de 
quibus occupare se ecclesiastica potestas non praesumat, nisi 
dum redundat abusus saecularis potestatis in impugnationem 
fidei et blasphemiam creatoris, et in manifestam potestatis 
ecclesiasticse injuriam : tunc enim ecclesiastica potestas habet 
dominium quoddam regitivum, directivum, regulativum et 
ordinativum. » (Loco citato.) 

c( Omnes hoQiines, Principes et alii subjectionem habentad 
Papam in quantum eorum jurisdictionibus, temporalitate et 
dominio abuti vellent contra legem divinam et naturalem ; et 
potest superioritas illa nominari potestas directiva et ordina- 
tiva potius quam civilis. » (Part. IV, serm. de pace et unit. 
Graecorum, consid. v, tomo IV, pag. 600, edit. Parisiis 1606.) 
XV. Jacobus Almainus. — Is etiam auctoritati Pontificioe in- 
fensissimus; attamen sic habet : « Imperator potest esse di- 
gnus depositione dupliciter : uno modo propter crimen spiri- 
tuale, ut propter hseresim, quia haereticus et schismaticus 
utitur potestate sua in detrimentumchristianitatis. Alio modo 
propter crimen civile, ut puta quod negligit administrare jus- 
titiam. Tunc si imperator sit dignus depositione propter cri- 
men primi generis, puta propter crimen spirituale, potest 
deponi a Papa, cum habeat plenam potestatem in puniendis 
peccatis spiritualibus. » {De Potestate eccl. et laic^ q. ii, ad ca- 
put VIII Ochami.) Quoad qusestionem an Papa possit subditos 
absolvere a juramento fidelitatis, negat posse per modum re- 
laxationis; sed concedit hoc posse Papam per modum declara' 
tionis, seu declarando jus subditorum : « Concesso quod Papa 



PARS QUARTA. 55 

polest absolvere subditum a juramento fidelitatis, negatur an- 
tecedens, saltem capiendo absolvere ut tantum valet sicut 
relaxare, et non jus declarare. » (Loco citato, ad caput xu 
Ochami.) 

XVI. Joannes Major. — Licet non minus quam duo praece- 
derites Pontificiae auctoritati infensus, concedit tamen posse, 
ex rationabili causa, dommidi Principum ab ipsis, Ecclesiastica 
auctoritate, ad alios transferri : « Pro rationabili causa in tota 
republica hoc Ecclesia dominium transferre potest. Nolumus 
tamen dicere quod ad nutum ejus regna christianorum prin- 
cipum, in quibus dominium non habet nisi regitivum, trans- 
ferre potest; sed ubi essent haeretici etfidem evertere molien- 
tes, Rex christianissimus deponendus esset. » (In II librum 
Sententiarum, distinct. XLIV, q. iii.) 

XVII. Joannes Faber. — Advocatus Parlamenti Parisiensis, 
morluus anno 1541 : « Sed de Papa non est dubium quin sit 
superior omnibus christianis, et in temporalibus et in spiri- 
tualibus... Cum agitur de prsejudicio anima3 vel populi, Papa 
potest et debet providere, et si necesse sit quoscumque reges 
deponere.» (In legem primam,n. 10, c. de Summ*a Trin. et fide 
cath. — Apud Bellarminum in Prsefatione contra Barclaium.) 

XVIII. Joannes Quintinus Haediius^ gallice Jean-Quintin 
rf'ilw^?//i,quijuscanonicumdocuitParisiis,obiitqueann. 1561 : 
« Quare ponimus utrumque gladium Ecclesioe datum esse ; 
hoc est Ecclesise Pontificem habere jus et potestatem in spiri- 
tualia simul et temporalia; atque de his statuere et decernere 
cx causa posse, cujus decretis standum : nam quamvis homo 
sit mortalis, tamen ccelesti potestate pollet... lioc jure Papa 
Zacharias, anno Christi nati 753, Childericum longa majorum 
serie legitimum Gallige regem et possessorem regno avilo des- 
lituit, et in ejus locum Pipinum Belgam subslituit, causatus 
peccalum esse, hominem tantae imparem potestati, inertem 
ct nihil agentem, reipublicae gubernacula modeiari... Hinc et 
Leo, ut Ponlifex romanus, eadem fultus auctoritate Carolum 



5i TRACTATUS DE PAPA. 

parilcr Gallorum regem , Romanum creavit imperatorem. » 
(Ad cap. Novit, dc Judiciis, n. 64 et 127. — Apud Bellarmi- 
num, loco cilato.) 

XIX. Remondus Riifus. — « Non ignoramus Leonem III Pon- 
tificem,Gr3ecis ademptum imperium inCarolumMagnum con- 
tulisse; id enim cum nostri annales, tum Gra^corum libri tes- 
tantur ; quodjure sibi acquisitum et Carolus Magnuset posleri 
Franci, Germanique putarunt. OmittoPipinum a StephanoII, 
\el, ut nonnulli, a Zacharia regem factum, detruso in monas- 
lerium Childerico ignaro, stupido, et bardo rege. » (Rem. Ru- 
fus conlra Molineum, cap. \i, p. 106. — Apud Bellarminum 
loco citato.) 

XX. Joannes de Sylva, gallice Jean Dubois, Parisiensis 
Parlamenti prcescs, in suo tractatu de Beneficiis, p. 5, q. viii, 
n. 51 : « Papa potest dcponereRegem. » 

XXI. Petms Grefjorius Tolosanus^ parlamenli Tolosani 
praeses, Romani Pontificis potestatem in rem temporalem re- 
gum docet in suo tractatu de Republica, lib. XXVI, cap. v. 
Item sequentes : 

XXII. Genebrardus^ archiepiscopus Aquensis, in sua Chro- 
nographia, libro IV, ad annum 1074. 

XXIII. Joannes MonachuSj Jean Lemoine, canonista, ad 
caput Grandej de supplenda negl. prselat., et ad caput Aposto- 
licXj de sentent. et re judic. 

XXIV. Franciscus Mairon^ in 4 Sentcntiarum, dist. XIX, 
qusest. IV. Fuit Franciscus Maironus Scoli discipulus, et pri- 
mus in Sorbona instituit anno 1515 exercitationem quam 
Yulgo vccant Actum Sorbonicum, 

§ 10. — Doctrina cIctI gallicani in comitiis generalibus anni 1615. 

Constabant comitia tribus cameris seu ordinibus, videlicet : 
ordine cleri, ordine nobilium, et tertio ordine (gallice le tiers 
etat). Is terlius ordo arliculum edidit, quem volebatRegi pro- 



PARS QUARTA. h% 

poni et in legem sanciri, tenoris hujuscemodi : Le roi sera 
supplie de faire arreter en Vassemblee des etats^ pour loi fonda- 
mentale du roijaume...^ que^ comme il est reconnu souverain en 
son Etat, ne tenant sa couronne que de Dieu seul, il ny a puis- 
sance en terre^ quelle quelle soit, spirituelle ou temporelle, qui 
ait aucun droit sur son roijaume^pour en priver les persomies sa- 
crees denos rois, ni dispenser ou absoudre leurssujets de la fide- 
Ute et obeissance quils lui doivent, pour quelque cause ou pre- 
texte que ce soit. (Proch-verbaux du clerge de France, t. II; 
Pidces justificatives, p. 21,edit. de Paris, 1768.) g 

Edendi hujusce arliculi auctores fuerunt protestanles, nec- 
nonalii terlii status deputati, qui licet prolestanticam sectam 
externe non profiterenter, ei tamen adha^rehant ; prout videre 
est in cilata collectione Proces-verbaux de rassemblee 1614- 
1615. Actum apud matrem Regis ut praepediretur articuli 
discussio, ea ex ratione, quod tertius status incompetens foret 
in tali materia, utpote ecclesiastica. Astin postulanda discus- 
sione tertius slatus pertinaciter perduravit. Quapropter duo 
alii ordines communi consensu impugnandum articulum de- 
creverunt. Quem in finem duodecim viros deputarunt, et cum 
eis cardinalem Du Perron, qui cleri simul et nohilium nomine 
in camera tertii status verba faceret. Sic autem exorsus est 
cardinalis Du Perron : 

« Considerez que ce n'est point moi que vous ecoutez. Car 
« ce n'est point moi qui parle cn cette cause, mais tout le 
« corps de Tordre ecclesiastique, et tout celui de la nohlesse 
« qui lui a donne adjonction et a depute ces douze seigneurs 
« pris des douze gouvernements du royaume, afin d'autoriser 
« mes paroles de leur presence, et temoigner encore en celte 
« occasion la meme devotion que leurs predecesseurs ont por- 
« tee a rEglise, laquelle ils ont plantee par leurs armes et 
« arrosee de leur sang aux plus lointaines parties de la terre. » 
(Ilarangue du card. Du Perron. edit. Paris, Antoine Etienne, 
1615, p. 15.) Tum ad praesentem quaestionem deveniens, ita 



56 TRACTATUS DE PAPA. 

prosequitur : « Or y a-t-il trois points en la substance de 

« votre loi fondamentale ? Reste le troisieme point, qui 

« est a savoir si les princes ayant fait, ou eux ou leurs pre- 
« decesseurs, serment a Dieu et a leurs peuples de \ivre et 
« de mourir en la religion chretienne et catholique.... vien- 
« nent non-seulement a tomber en manifeste profession 
« d'heresie ou d'apostasie de la religion chretienne, mais 
« meme passent jusques a forcer leurs §ujets en leurs con- 
« sciences... Leurs sujets peuvent etre reciproquement de- 
« clares absous du serment de fidelite qu'ils leur ont fait; et 
« cela arrivant, a qui il appartient de les en declarer absous. 
« Or c'est ce point-la que nous disons etre contentieux et dis- 
« pute. Car votre article contienl la negative, a savoir qu'il n'y 
« a nul cas auquel les sujets puissent etre absous du serment 
« de tldelite qu'ils ont fait a leurs princes. Et, au contraire, 
« toutes les autres parties de VEglise^ voire meme toute lEglise 
« gaUicane^ deptiis qiie les echoles detheologie y ont ete instituees 
« jusqu'a la venue de Calvin^ tieiment Vaffirmative^ a savoir 
« que quand un Prince vient a violer le serment. . . de vivre 
« et de mourir en la religion catholique, et non-seulement se 
« rend arien ou mahometan, mais passe... jusqu'a forcer ses 
« sujets en leurs consciences et les contraindre d'embrasser 
« Farianisme ou le mahometisme, ou autre seniblable intide- 
« lite, ce prince-la peut etre declare dechu de ses droits..., et 
« ses sujets etre absous en conscience et au tribunal spirituel 
« et ecclesiastique du sei ment de fidelite qu'ils lui ont prete. 
« Et que ce cas-la arrivant, c'est a Tautorite de TEglise resi- 
« dente ou en son chef qui est le Pape, ou en son corps qui 
« est le concile, de faire cette declaration. Et non-seulement 
« toutes les autres parties de PEglise catholique, mais meme 
« tous les docteurs qui ont ete en France depuis que les echoles de 
« theologie ij ont ete instituees ont tenu Vaffirmative. » {Ibid,, 
p. 11 et suiv.) « Le troisieme inconvenient est que c'est nous 
« precipiter en un schisme 6vident et in^vitable. Car tous les 



PARS QUARTA. 67 

« autres peuples calholiques tenant cette doctrine, nous ne pou- 
« \ons la d^clarer pourcontraire a la paroledeDieu etpour 
« impie et detestable, que nous ne renoncions a la commu- 
« nion du chef et dcs autres parlies de rEglise, et ne confes- 
« sions que rEgiise a et6 depuis tant de siecles, non TEglise 
« deDieu, mais la synagogue de Satan. » {Ibid., p. 14.) 

In reliqua concione totus est cardinalis Du Perron, ut Ec- 
clesijc historia et praxi palam faciat, tertii status articulum 
prorsus adversari doctrinse, huc usque in toto orbe catholico 
indubitatse. Pro qua concione ab Assemblea Cleri laudatus 
fuit. Caeterum pleno successu intentum attigit, siquidem dic- 
tus tertii status articulus expunctus est. 

Igitur adhucanno 1615, duse sanioresGalliarum partes,cle- 
rus scilicet et nobilium ordo, doctrinam de Ecclesiae potestate 
in rem temporalem statuum pro certa prorsus et in toto orbe 
apud catholicos indubitata habuerunt ; contrariam vero novi- 
tatem tanquamcerto erroneam, et a ventis schismaticas Anglias, 
ut dicitur in relalione Proces-verbaiiXy in Gallias invectam. 

Objectiones Bossuetii. — Cum videret Bossuetius vel ex hoc 
solo facto corruere infaustam anni 1682 declarationem, omni 
arte conatus est vim argumenti inde deprumpti obnubilare. 
At certe non aliud probavit quam versutiam suam. 

Objectio iS — Concio a cardinali Du Perron habita, ipsius 
doctrinam exprimere censenda est, non totius cleri (vide in 
libro Defensionis, edit. Lebel Versaliis i8i7, t. XXXII, p. 58), 

Respondetnr. — Primo. id si verum foret, sequeretur egre- 
gie mentitum cardinalem Du Penon, cum sic exorsus est : 
« Ce n'est point moi qui parle en cette cause, mais tout le 
corps de Pordre ecclesiastique et tout celui de la noblesse qui 
lui a donne adjonclion. » Pace Bossuetistarum dixerim, car- 
dinalem Du Perron mendacii insimulare putida injuria est. — 
Secundo, si aliam quam cleri doctrinam expressisset Du Per- 
ron, ei post concionem exprobrasset Assemblea Cleri, quod 
mandatum prsetergressus esset. Porro eum e contra summo- 



58 TRACTATLS DE PAPA. 

pere laudavit. — Tertio, testalur relatio Proces-verbaux, deli- 
beratum fuisse in Assemblea Cleri, de modo removendi aiti- 
culi a tertio ordine propositi ; hac de re perorasse cardinalem 
Perronium ; et toti ecclesiastico ordini adeo placuis&e, ut 
electus fuerit in deputatum cleri simul et nobilium, ad pro- 
pugnandam causamapud tertiiim statum. Ipsum postea retu- 
lisse de expleto mandalo, et laudes ecclesiastici ordinis conse- 
cutum. Igitur id propugnayit Perronius, ad quod propugnan- 
dum depulatus fuerat. Proinde non suam tantum, sed cleri 
doctrinam exposuit. — Qiiarto^ narrat Grammont, Parlamenti 
Tolosani prseses (ad annum 1615), quomodo Parisiense Parla- 
mentum adhseserit articulo tertii ordinis, et quomodo istud 
Parlamenti attentatum ingenlem ecclesiaslico ordini indigna- 
tionem moverit. « Excanduit clerus, iiiquit, addito non eas 
esse Parlamenti partes ut ultro respondeat. Comitiis Galliae 
generalibus convocalis, regium omnejus translatum in ipsis; 
adeo ut velut juslitio indicto cessare debet magislralus. Cle- 
rum et nobilitatem in eamdem sententiam convenire, nec 
ideo contrariam seiilentiam valere, quia ila populus censet. 
Duorum vola et calculos uni prsevalere. » Hsec sane non sus- 
pecti auctoris verba testantur, non solius cardinalis Du Perron 
fiiisse doctrinam articulo tertii ordinis contrariam, sed in 
camdem cleriim et nobilitatem convenisse. — Quinto, Comitia 
cleri anni 1675 jussit actis inseri cardinalis Perronii concio- 
nem ; ergo tunc etiam clerus dictae concionis doctrinam suam 
fecit. — Sexto, concio cardinalis Perronii coram terlio or- 
dine, illa ipsa fuit quam pronuntiaverat coram ordine nobi- 
lium, mutatis dumtaxat exordio et peroralione. Id testatur 
monitum prsefixum edilioni authenticse (Parisiis 1615), in quo 
sic habetur : « Or s'est-il contente (Du Perron) de representer 
celle (la harangue) qu'il prononga en la chambre du tiers etat, 
d'autant que Tune et rautre, c'est-a-dire tant celle qu'il fit en 
la chambre de la noblesse que celle qu'il fit en la chambre du 
tiers e[3ii, furent une meme chose quantauxraisons, et ne diffe- 



PARS QUAKTA. 59 

lent quc pour le regard desexorcles,peroraisons et ornemcnts. » 
Igitnr quod propugnaturus erat Perronius incamera terlii or- 
dinis, jam audiverat et probavcrat camcra nobilium. Quanto 
magis camora cleri! Ergo concionc sua cxprcssit Perronius, 
non suanilanlum, scd totius clcri doclrinam. 

Objectio 2^ — Camcra clcri anni 1615 voluit solummodo 
impugnare compctentiam tertii ordinis quoadhanc materiam; 
non autem voluit impugnare opinioncm qua Ecclcsia? dencga- 
tur potcslas in rem temporalem statuum (vide librum Defen- 
sionisj lococitato). 

Respondetiir. — Miserum si quod unquam effugium ! Non 
suo Pcrronius, scd cleri et nobilitatis nomine locutus cst; nec 
suam dumtaxat, scd cleri et nobililatis doctrinam asseruit. Id 
jam lucc nieridiana clariusprobatum fuit. Igitur id voliiit pro- 
pmjnare ordo cleri, quod de faclo propugnavit cardinalis Du 
Perron. Quid autem propugnavit? Legatur ejus concio. In ea 
totns est cardinalis Porronius ul dcmonstret doctrinam de 
ccclcsiaslica in rcm tcmporalem rcgum potestate, usque ad 
Calvinum, m toto oibe catbolico indubitatam viguisse; op- 
positum vero errorem a tertio ordine propositum approbare, 
non aliud fore quam ccrtum jus Sedis Apostolicoe conculcare. 
Ilanc cssc totius concionis summam persuasum habuitGram- 
mont, Tolosani Parlamcnti prffises, ut patet ex sequcnti ana- 
ly-i ab ipso cxscripta, in sua Galliarum historia (ad annum 
1615) : Vindicabat vir doctiis Summi Pontificis in regum sceptra 
potestatem : pobabat potestati romanx sedis in reges hxretica 
labe infectos subscripsisse quotquot ante Calvinum theolocjica trac- 
tavere ; cotitrariam opinionem novam esse, Luthero et Calvino 
fautoribus nuper natam; sacramento vinciri rerjes GaUix uhi 
inauqnrantur pellendis reijnosuo hxreticis; in hderesim^siipside- 
(jeneres, si fautores hxresiarcharum, si novi dogmatis assertores, 
deberi ultionem Vicario Dei, ad quem unum spectat ex lege per- 
jurii paiia ; in eam sententiam exactis saecuUs itum; iri et hodie 
passim toto orbe catholico , . . Eo errore primam fuisse Henrico VIH 



60 TRACTATUS DE PAPA. 

Anglids recji viam m haeresim ; ex injtisto repndio jtiste condem- 
natum , rebellasse contra judicem simm ; non alind prsecinere 
thesim (rarticle du tiers etat) quam rebellionem in solium Petri. 
Igitur certocertius est, a comitiis cleri anni 1615 rejectam 
fuisse illam ipsam doctrinam, cui infauste adhcesere comitia 
clerianni 1682. 

J^ 11. — Ab iis etiam scholac docloribus, qui audaciores extitere in deprimenda 
Romani Pontilicis auctoritate, aliqua Ecclesise tribuitur potestas in rem tem- 
poralem statuum. 

Ut magis pateat asserta scholae consensio, eos hic seorsim 
doctores indigitabimus, qui infensiori animo Papalem aucto- 
ritatem corrodere nisi sunt, et hac de causa merito apud ca- 
tholicos omnes pro suspectis ac de\iis notari solent. Prseci- 
puos recenset Azor; sed antea ipsis praeivisse haereticos enarrat 
in hunc modum : 

« In primis Lutherani, CalYinistse et alii hseretici negant 
ullam esse in Romano Pontifice potestatem in temporalibus. 
FuitMarsilius quidam Patavinus qui docuit duas esse in mundo 
potestates supremas a se invicem distinctas, imperatoriam et 
pontificiam; quarum neutra penderet ab altera... Deinde 
aiebat ille, clericos omnes, et ipsum etiam Romanum Pontifi- 
cem in causis civilibus et temporalibus esse imperatori sub- 
jectos, nisi imperatoris ipsius privilegio exciperentur... Adde- 
bat postremo, in causis et criminibus ecclesiasticis impera- 
tores et caeteros christianos Romani Pontiflcis auctoritati 
subjici... Insuper si imperatores aut alii christiani laici in 
hujusmodi crimina prolaberentur, posse quidem dicebat ab 
Ecclesia puniri, sed tantum poenis ecclesiasticis, videlicet ex- 
communicatione et interdicto : non tamen aliis poenis civili- 
bus... Si rex vel imperator sit hsereticus, vel impius, potest 
Ecclesia eum a sacris et societate piorum amovere ut resi- 
piscat... Quod si anathematis vinculo obstrictus parere et re- 
sipiscere recusaverit, nequibit Ecclesia eum ditione et impe- 



PARS QUARTA. 61 

rio dejicere, sed penes populum ipsuin, cujus fuit principem 
creare, erit jus et potestas eidem principi imperium abro- 
gandi. » 

Hanc protestantium et hseretici Marsilii opinionem vocat 
Azor temerariam et errorem continentem. Tum ita subjungit 
quinam doctores catholici propius accesserint : «Non longe 
ab his fuerunt Guillelmus Okam ct Joannes Parisiensis theo- 
logi, et Dantes poeta Florentinus. Okamum et Joannem Pari- 
siensem secuti sunt Almain... et Major. » (Azor, Institutiones 
morales, t. II, parte II, 1. IV, c. xix.) His addendus Roselli et 
celebris Gerson. Porro ab his omnibus, etsi hseretico Marsilio 
proximioribus, asserta estaliqua Papalis potestas in rem tem- 
poralem statuum. 

I. Doctrina Okami et Almaini. — Utrumque conjungimus, 
quiaAlmainus, Okami opera commentariis illustravit, et satis 
est cilari Almainum, ut habeatur utriusque doctrina. Floruit 
Okam anglus, ordinis Sancti Francisci, Scoti discipulus, sub 
finein soeculi xiii. Schismatico Regi Ludovico Bavario, necnon 
Anti-Papse Petro Corbario pertinaciter adhgesit. In eum excom- 
municationis sententiam pronuntiavit Joannes XXII, ac ejus 
scripta Sacr« Congregationis indicis decreto confixa sunt. Al- 
mainus vero, doctor Sorbonicus, se totum addixit partibus 
Regis Galliae Ludovici XII, in djus conflicto cum Julio Papa II. 
Obiit anno 1515. Hsec porro ipsius, necnon magistri ejus 
Okami doctrina : 

«Christus numqiiam dedit auctoritatemPetroaliquem regem 
temporalem a jurisdictione sua deponendi, et non dedit po- 
testatem laicos suis proprietatibus et dominiis privandi, nisi 
in casu si contingeret Principem saecularem abuti re sua in 
perniciem chrislianitatis vel fidei, ita quod ille abusus esset 
in maximo nocumento pro consecutione felicitatis seternae. 
Et non negat doctor (id est Okamus), quin in tali casu Papa 
possit eum deponere, etsi alii doctores Iioc negent, quamvis 
doceant Papam habere solum potestatem declarandi ipsum 



G2 TRACTATUS DE PAPA. 

principem esse deponendum. » (Almaiims, de Potestate eccl. 
et laic, qusest. i, c. ix.) 

« Notat doctor (Okam) quod imperator potest esse dignus 
depositione dupliciter : uno modo propter crimen spirituale, 
ut propter hgeresim, quia haereticus et schismaticus, et ulitur 
polestate sua in detrimentum christianitatis; alio modo prop- 
ter crimen civile, utputa quando negligit administrare justi- 
tiam... Tunc si imperator sit dignus depositionc propter cri- 
men primi generis, puta propfer crimen spirituale, potest 
deponi a Papa, cum habeat plenam potestatem in puniendis 
peccatis spiritualibus.» (De Potestate eccl. et laic, quaest. ii, 
ad cap. VIII doctoris Okam. — In Bibliotheca Pontificia, t. II, 
p. 14.) 

«Dicit doctor (Okam) quod Papa potest imperatorem depo- 
nere in duobus casibus : primus, pro crimine pure spirituali, 
ut est hseresis : secundus, quando illi ad quos spectat jure 
ordinario sunt negligentes ipsum deponere. Unde dicit doctor 
(III part., dial. ii) quod univcrsaliter si negligat judex sie- 
cularis exercere jurisdictionem laicam pro loco et tempore, 
devolvitur potestas exercendi ad judicem spiritualem. Ergo 
ubi ad quos spectat depositio imperatoris non possunt au- 
ferre, vel negligunt, devolvitur potestas auferendi ad sum- 
mum Pontificem... Dicit doct(fr (intellige semper Olvamum) 
quod Papa potest transferre imperium, sed hoc est solum ca- 
sualiter. Unde Papa potest exercere jurisdictionem in pure 
temporalibus casualiter, hoc est quando non est judex saecu- 
laris. Ita si desit Congregatio populi, potest Papa transferre, 
et hoc casualiter. Secundo potest pro crimine pure spirituali, 
ut si gens illius imperii efficeretur haeretica, vel transferret 
se ad aliam sectam, dimittendo sectam christianam, posset 
propter hoc Papa illam gentem privare dignitate imperiali, et 
sic transferre in aliam gentem, sed hoc non est regulariter, 
sed casualiter. » (De suprema potest. eccles. et temp., qusest. ii, 
c. V. — Bihliotheca maxima pontificia, t. II, f. 14, 2 c^l.) 



PARS QUARTA. 65 

Igitur Okamo el Almaino, licet Apostolicae sedi infensissimis, 
indubitata fuit Romani Pontificis multis in casibus potestas in 
rem temporalem Regum. 

II. Joannes de Pansiis. — Ordinis IVocdicatorum, in univer- 
sitate Parisicnsi doctor et professor, totus adhaesit Regi Galliai 
Philippo Pulchro contra Ronifacium Papam YIIT. Obiit anno 
1504. Tpsi ut theologo nulla auctoritas; ut historico nulla fides 
apud eruditos. Ipsi nihilominus indubitata Romani Pontificis 
aliqua potestas in rem temporalem regum, ut patet sequen- 
tibus textibus : 

«Papa vero, quia est supremum caput, non solum cleri- 
corum, sed et generaliter omnium fidelium, ut fideles sunt, 
tanquam generalis informator fidei et morum, in casu summae 
necessitatis fidei et morum (in quo casu omnia bona fidelium 
sunt communia et communicanda, etiam calices ecclesiarum), 
habet bona exteriora fidelium dispensare et exponenda decer- 
nere, prout expedit nccessitati communis fidei. » (Joannes de 
Parisiis, Tract. de potest. reg. et papaL, c. \ii.) 

« Si esset (Rex) haereticus et incorrigibilis et contemptor 
ecclesiasticse censurae, posset Papa aliquid facere in populo, 
unde privaretur ille s?eculari honore, et deponeretur a po- 
pulo : et ha^c faceret Papa in crimine ecclesiastico, cujus cog- 
nitio ad ipsum pertinet, excommunicando scilicet omnes qui 
ei ut domino obedirent ; et sic populus ipsum deponeret, et 
Papa per accidens. » (Ibid., c. xn.) 

Equidem subjungit Joannes de Parisiis posse vicissim Pa- 
pam a Rege deponi per accidens; sed istud delyramentum ipsi 
6tiam Gallicani systematis sequaces rejiciunt. Et remanet ad- 
missam ab isto scriptore Papalem potestatem regesdeponendi 
certo modo et in ccrtis casibus. Ouam ejus doctrinam sic 
exhibuit Almain, in liac re non suspectus : 

«Dicit Joannes de Parisiis breviter quod propter nullum 
crimen spirituale, sive civile, spectat ad Papam imperatorem 
deponere, nisi de per accidens... Non potest Papa ferre sen- 



64 TRACTATUS DE PAPA. 

tentiam,qualata ipse imperator sit a potestate pristina depo- 
situs. Sed per accidens potest, quia potest excommunicare 
illum pro crimine et singulos cum eo participantes ; et sic 
inhibere subditis ne participent cum illo, et per illam excom- 
municationem illos cogere ad depositionem imperatoris. Ideo 
dicit non spectat ad Papam sententialiter deponere ipsum, 
licet spectet sententialiter excommunicare, et finaliter per 
censuram excommunicalionis cogere ut illum deponant; et 
sic de per accidens deponit solummodo, et non directe. » 
{Biblioth. ynaxima poiitificia, t. II, p. 15.) 

III. Joannes Major. — Is quidem plus cseteris ad errorem 
haeretici Marsilii accessit. At licet quaedam ejus verba, seor- 
sim sumpta, omnem Romani Pontiticis potestatem in tempo- 
ralia excludere videantur, admittit tamen aliquam indirectam, 
prout e coUalis invicem textibus facile colligitur. Verbi gratia 
expresse tribuit Romano Pontifici potestatem abrogandi leges 
civiles quae fomes peccati forent : «Et quamvis, ait, leges ci- 
viles de praescriptionibus tollat (Papa), ut patet in capite finali 
de prsescriptionibus, vel aliquas alias, hoc non arguit Ponti- 
ficem habere dominium super reges; sed idcirco facit, quod 
lex illa nutrit peccatum ; et actus iile non est actus jurisdic- 
tionis civilis, sed ecclesiasticus. » (In quartum librum Sen- 
tentiarum, dist. XXIII, q. iir, folio 160 verso, col. 1, im- 
pressore lodoco Badio, 1516.) Potestas abrogandi leges civiles, 
id est, a rege vel imperatore editas, ex ea ratione quod reli- 
gioni adversentur, est ipsissima potestas indirecta in rem 
temporalem statuum. — Paulo ante occurrunthaec JoannisMajo- 
risverba : «Si dicatur quod (Papa) habetdominium in tempo- 
ralibus casualiter . . . ^ non esset remota opinio a dictis nostris. » 
Quisnam autem sensus istius casualiter? Idem sane ac si dixis- 
set : In casu quod id exigit interesse religionis. — Alibi propu- 
gnat hasce conclusiones : « Christiani Principes possunt quas- 
cumque terras quas Sarraceni tenent vel gentiles occupare, 
dato quod ipsi (infideles) habeant illas terras per... justum 



PARS QUAUTA. 65 

titulum gentilium; et hoc auctoritate Ecclesix. — Ilac lcgc 
potest Ecclesia concedere Principi uni capere tcrras quae erant 
abolim allerius Principis, quas nunc occupant Sarraceni, 
quando alius Princeps potissimum non potest eas caperc. » 
Hanc ultimam conclusionem probat ex ea ralione, quod do- 
minia sint juris humani, ct quod Ecclesia possit pro justa 
causa in tota republica juris humani dominia transferre : 
«Distinctio dominiorum, inquit, est de jure humano... Quo 
jurc ergo pro rationabili causa in tola republica Ecclesia 
dominium transferre potest. » Et ita subjungit : « Nolumus 
tamen dicere quod ad nutum ejus (id est Ecclesix) regna chris- 
tianorum principum, in quibus dominium in temporalibus 
non habet nisi regilivum, transferre potest ; sed ubi essent 
ha^retici et fidem evertere molientes, Rex christianus deponen- 
dus esset » (ad secundum librum Sententiarum, dist. XLIV, 
qua?st. III, folio 96 verso, edit. in sedibus Ascensianis, 1510). 
Ibi palamEcclesiffi tributa potestaslargiendi chrislianis princi- 
pibus infidelium terras; imo et deponendi ipsum etiam Gallioe 
Regem, si foret htereticus et fidem evertere moliretur. 

IV. Antonius de Rosellis. — Is anno circiter 1580 in Tuscia 
natus, denegalam abEugenio Papa IVcardinalitiamdignitatem, 
quam vehementer ambiebat, aegre ferens, suum composuit 
tractatum de Monarchia, sacrae Congregationis Indicis decreto 
confixum. In quo libro, licet infensissimum Sedi Apostolicae 
animum exhibeat, haud tamen negare ausus est indirectam 
in temporalia potestatem. Nimirum ad quaestionem, an apud 
Papam sit potestas utriusque gladii, haec ipsius doctrina : 
« Fatcor quod Papa habet administrationem temporalium 
quatenus ancillantur divinis... Papa necessitat Caesarem ad 
spiritualia, et occasione eorum disponit in consequentiam de 
temporalibus... Principaliter tamen non disponit Papa de tem- 
poralibus ad alios respectus quain ipsius finis; et sic est im- 
pcrator subjectus Papic in temporalibus ratione spiritualium; 
non aulem mere ratione ipsorum temporalium... Ncc nos de 



TRACTATUS DE PAPA. 

imperatore negamus quin, si deviet a debito ordine suae admi- 
nistrationis, a Pontifice possit regulari et corrigi... Non po- 
test (imperator) ab eo (a Papa) privari, nisi slaret in sua obs- 
tinatione et incurreret haeresim...; nam tunc posset privari 
et declarari. » (De Momrchia, quaest. i. — Bibliotheca maxima 
Pontificm., t. II, p. 16.) 

V. Quoad celebrem Gersonem, jam ejus doctrinam expo- 
suimus supra, g 8, n. 13. Igitur ad catholicos scholse doctores 
quod attinet, ne unus quidem reperitur, etiam ex eis quos 
ad corrodendam Romani Pontificis potestatem infensus ani- 
mus et parlium studium quam maxime impulit, a quo ad- 
missa non fuerit indirecta saltem et in certis casibus Ponti- 
ficia potestas in rem temporalem statuum. 

Immo ipsi etiam schismatici, licet contrariam opinionem pro- 
pugnaYerint,non lamen ausi suntdoctorumscholaesententiam, 
quam nnanimem sciebant, erroneam aut «ternoe animarum 
saluti nocivam asserere. Sic, verbi gratia, Widdrington insua 
defensione juramenti schismatici, quod sibi praestari exigebat 
Rex Anglia^ Ilenricus YIII : « Notre intention n'est pas d'as- 
surer que Fautre doctrine soit repugnante a la foi ou au salut, 
puisqu'elle a ete propugnee par tant et de si grands theolo- 
giens, lesquels a Dieu ne plaise que nous pretendions con- 
damner d'un si grand crime. » (De Jnramento fulel., cap. iir, 
sect. XIX. — Gallice citatum a Cardinali Duperron, concione 
habita in generalibus comitiis anni 1615.) Schismaticum 
Widdringtonem hac in re longo prsetergressus est Bossuet. Is 
nempe, omnem modum excedens, de scholse doctoribus, Pon- 
tificis in temporalia potestatem propugnantibus, hsec et simi- 
lia declamare ausus est : Veritati evangelicx et antiqux tradi- 
tioni repugnabant ; catholicos in errorem inducebant, nedum in 
fide confirmarent . 



PARS QUARTA. ^ 67 

§ 12. — Etiam jurisconsiiltis Gallia?, usque ad sseculum decimum septimura, 
induLilata fiiit Romani Pontificis potestas in rem temporalem staluum. 

Ilac de re sic CardinalisDu Perron, in celebri concionc quam 
habuil coram tertio ordine (le tiers etat), in comitiis generali- 
busanni 1615 : 

« Et non-seulement les theologiens, mais m6me les juris- 

consultes. Car, pour ne parler point de ceux qui ont plus es- 

tendu la puissance du Pape, comme Jean de Selve, president 

du parlement de Paris, et Joannes Faber, advocat au meme 

parlement, Stephanus Aufrerius, president au parlement de 

Toulouse, mais me restreindre a ceux qui ont ecrit expres 

pour la borner ; quand messire Raoul de Fresles, conseiller et 

maitredos requtlites du roi Charles V, tourna, par le comman- 

dementdumeme roi, Foeuvre intitulee : De la puissance jjon- 

tilicale et imperiale ou royale, il proposa la 15^ objection pour 

Tautorite temporelle du Pape en ces termes : Item, le Pape 

peut absoudre les vassaux du serment de fidelite^ lequel est dii au 

seigneur temporel ; laquelle chose il ne ferait point sHl n'avait 

puissance es choses temporelles. Et coucha la reponse pour les 

Princes en ceux-ci : Je reponds a cet argument et dis, qu'au cas 

auquel le Pape peut avoir action contre le Prince^ il peut aussi 

absoudre les vassaux du serment de fidelite, ou, qui plus est, les 

peut declarer absous ; comme en cas dli^resie, de division de la 

foi^ ou de contumace contre VEglise deRome. Et quand le chan- 

celier du meme roi Charles V composa en faveur de son mai- 

tre le dialogue de la puissance royale et sacerdotale, il lit re- 

pondre, par celui qui tenait le parti de la puissance royale, 

que la puissance spiriluelle ne commande poinl a la seculiere, 

excepte quand la seculiere se mesle des choses spiriluelles au 

detriment du salut eternel. Voici ses paroles : Mais la ou le 

Prince iiculier se voudrait mesler des matieres spirituelles et faire 

quelque chose d rendroit de ses sujets au detriment du salut eter- 

nel, alors la puissance spirituelle est necessaire, qm, en ce cas^ 



68 TRACTATUS DE PAPA. 

commande et ordonne a la temporelle. Et depuis, quand Pierre 
Gregoire, jurisconsulte toulousain, a entrepris en son Traite 
de la republique la defense de Tautorite royale contre la pon- 
tificale, ilen a toujoursexcepte lescauses de la foi, et dit que 
le Pape n'avait pu deposer Cliilderic de sa propre autorite, 
c'est-a-dire sans Pinslance des Frangais ; car, ajoute-t-il, CUU 
deric n'etait point heretique, ni avait point commis d'autre crime 
ecclesiastique qui le soumit poiir deposition a la jurisdiction du 
Siege spiritueL Et, derechef: Uexemple des empereurs ne doit 
pas etre tir6 a consequencepour les autres royaumes^ principau- 
tes et puissances qui ne dependent point du Siege de Rome aux 
chosestemporelles^ et nesesoucient gueres de ses mandements en 
telles matieres. J'en excepte toujours, comme faidit ailleurs, les 
causes de la foi^ esquelles les princes., de quelquonque puissance 
et liberte qu'ils soient., sont soumis directement au Siege Ro- 
maiii^ et peuveiit etre punis pour les dits delits quHls commet- 
tent en telscas^ a condition toutesfois que^ comme les delits sont 
personnels et ne passent pas les personnes delinquantes, ainsi la 
peine qui leur est due ne viole pas le droit des successeurs en 
royaute. » 

§ 15. — Anno dumtaxat 1626, coeperunt aliquot jesuilse Gallise, nec non Sorbona, 
©pinioni adliserere, qua Ecclesise denegatur quselibet potestas in rem tempo- 
raleni statuum. — Quae tamen adhaesio non videlur fuisse libera, sed per vim 
ct metum extorta. 

I. Antea ne unum quidem in Gallia reperire est theologum, 
novx illius opinionis, a protestantibus invectse, propugnatorem. 
— De quo sic clarissimus Bianchi : « Si Pon considere attenti- 
vement que parmi tant d'ecrivains celebres, soit ecclesiasti- 
ques, soit laiques, parmi tant de theologiens, de canonistes 
et de jurisconsultes qui ont illustre la France, il n'y en a pas 
un seul qui, avant Calvin, ait ose nier le pouvoir indirect de 
TEglise sur le temporel des rois, principalement dans le cas 
il'heresie ou d'un grand danger pour la religion, on restera 



PARS QUARTA. t^ 

convaincu que ropinion contraire eut pour premiers propa- 
gateurs en Franceles protestants, que son introduction se fit 
en Iiaiiic de rEglise Romaine, et que le dessein des protes- 
tanls lut derendre les priiices moins eloignes de leur heresie* 
Les princes, en effet, selon la nouvelle opinion, n'avaientplus 
a craindre d'^tre punistemporellement s'ils se faisaient here- 
tiijues. Ncanmoins, et tout ie clerge ct tout le corps dela no- 
blesse, c'est-a-diie renscmble des laiques les plus distingues 
de la nalion, demeurerent fermes dans rancienne doctrine 
jusqu'a l'an 1615, comme rattestent les actes des 6tals gene- 
raux de cette annee. Mais quelque temps apres, soil faiblesse, 
soit adulation pour le pouvoir royal, soit crainte de paraitre 
moiiis respoctueux pour le roi que les protestants, dont les 
synodes ne cessaient d'exalter rindependance des souverains 
comme un des principaux articles de leur foi, les catholiques 
embrasserent Topinion opposee. La Sorbonne fut la premiere 
a sc declarer en sa faveur dans la censure qu'elle prononga 
le 4 avril 1626 contre le livre de Santarel. Puis elle en fit une 
profession solennelle dans la declaration qu'elle adressa au 
roi Louis XIV en 1665. Enfin, au grand etonnement de tout 
runivers catholique, a la grande douleur de tous les gens de 
bicn (di tutti buoni) et au mepris du Saint-Siege afflige, le 
clerge gallican adopta Topinion nouvelle et en fit Tun des quatr^ 
fameux articles de sa declaration sur la puissance ecclesiasti- 
que, le 19 mars 1682. 

« Quelques-uns ont pense que les edits des rois et les decrets 
des parlements faits a differentes epoques pour la defense de 
la majeste et de la puissance royales, avaient mis en credit 
cette nouveaute, et que la crainte de perdre leur liberle et 
leurs biens avait pousse les catholiques a rembrasser. Mais 
si Ton examine attentivement ces edits, on verra qu'ils ne con- 
cernent point, meme de loin, Fobjet de celte controverse. Ils 
sont relatifs a la souverainete de la couronne de France et a 
son independance directe et politique par rapport a toute autre 



10 TRACTATUS DE PAPA. 

puissance, et plusieurs ont pour but de reprimer les attentats 
parricides sur la personne des rois, quel qu'en soit le pre- 
texte ; car ces crimes affreux ne se sont que trop reproduils en 
France. Les diverses declarations de la Sorbonne sur la sou- 
verainete de la couronne de France, anterieures a la censure 
de 1626 et a la manifeslation de 1665, appartiennent encore 
moins a 1'objet qui nous occupe; elles concernent les memes 
malieres qui donnerent lieu aux edits et aux decrets des par- 
lements. 

« On peutdonc assurer sans h6siter, qu'avant 1663% il n*y 
a jamais eu en France aucune declaration expresse et publique 
en faveur de Topinion neuvelle. 

« Les docteurs de Sorbonne trahirent donc la doctrine de 
leurs devanciers et avancerent la faussete la plus manifeste, 
lorsqu'ils dirent, dans leur declaration de 1665 : Esse doctri- 
nam faciiltatis ejusdem, quod rex christianissimus nullum omnino 
agnosdt nec habet in temporalibus superiorem praeter Deiim, eam- 
quesuam m^ANTiQUAM doctrinam, a qua nunquam recessuraest... 
doctrinam facultatis esse, quod subditi fidem et obedientiam regi 
christianissimo ita debent, ut ab iis nullo prxtextu dispensari 
possint. (Seconde et troisieme proposit. de la declaration de la 
Facult^ de Paris, ranl665.) Que rancienne Facultq de Paris 
ait, au contraire, professe la doctrine opposee, c'est ce que 
demontrent les faits precedemment relates. 

« Concluons. La doctrine du pouvoir indirect de FEglise sur 



* Erravit Bianchi, sex articulos annil663 Facultati Parisiensi tribuendo. Jam 
supra (parte secunda, sectione secunda, ubi qusestionem de infallibilitate expen- 
dimus historice documentis huc usque ineditis probavimus sex istos articulos per 
vim et fraudem a ministris regiis extortos fuisse; nec tribui posse Facultati, 
utpote quse de iis approbandis non deliberavit. Sed fuerunt dicti sex articuli ab 
ahquot doctoribus.regalismi lue morbidis, exhibiti. Item quatuor articuli anni 
1682 non fuerunt a Facultate Parisiensi admissi , sed rejecti. Nec clero Gallije 
tribui possunt; immo nec ipsismet prselatis qui eis subscripserunt ; quorum 
plerique, teste procuratore generali de Harlay, contrarium statini et libenter 
declarassent, si icl ipsis per regem licuisset. Quod pariter documentis recens 
«ditis probatum vide supra, loco citato. 



1>ARS QUARTA. 71 

lc lemporel ayant 6te professee expressement et positivement 
pendant plusieurs siecles par tout ruiiivers catliolique, ainsi 
que nous ravons montre; cette doctrine ayant ete proclamee 
et mise en pralique par des conciles oecumeniques, prescrite 
par ic droit canon, soutenue par toutes les 6coles catholiques 
(lopuis leur etablissement dans la chretiente, reconnue vraie 
par les princes eux-memes et par aiux qui ont plaide avec le 
plus de chaleur la cause du pouvoir royal contre lEglise Ro- 
maine, enseignee par tous les auteurs francais anterieurs a 
Tepoque ou le calvinisme infecta la France, et par tous les 
docteurs renommesqui illustrerent rUniversite de Paris, enfin 
defendue encore par le corps de la noblesse et du clcrge aux 
etats generauxde 1615; une telle doctrine nepeutetre qu'une 
doctrine vraie et reconnue par un consentement universel de 
tout runivers catholique comme conforme a la parole divine 
et a la tradition. L'opinion contraire etant par consequent in- 
contestablement nouvelle, il s'ensuit qu'elle est certainement 
fausse. Personne ne Tenseigna en France avant Calvin; cet 
heresiarque est le premier qui osa se mettre cn opposition 
avec le sentiment unanime du monde catholique. » (Bianchi, 
della Potesta della Chiesa, t. I, p. 115.) 

II. Quid peractim ab aliquot Jesuitis Galliaey anno 1626. — 
Rem sic enarrat Pater jesuita Garasse : « Donc le samedi, qua- 
torzieme du mois (de mars 1626), les chambres assemblees 
comme le jour precedent, il fut r^solu, par un nouvel arret, 
qu'on appellerait les quatre superieurs de Paris, avec les sept 
plus anciens profes qui se trouveraient dans toutes les mai- 
sons, pour leur faire remontrances et leur prononcer Farr^t, 
lequel nous ne savions que trop... Donc les reverends Peres 
Colton, Filleau, Brosseau et Ignace Armand (au lieu du Pere 
Charles de la Tour, superieur de la maison professe, qui par 
fortune se trouva mal), furent pour entendre Farret... Les 
qualrePeres etant arrives a la chambre du conseil... M. le 
premier president... s'adressa a tous les quatre conjointement 



72 TRACTATUS DE PAPA. 

et leur dit en substance : Mes Pdres^ la conr a desire que vous 
prisslezla peine devenirici, ponrvous faire entendre sa volonte 
a Foccasion d'un llvre de Santarelhj^ religieux de votre compa- 
gnie. Vous etes grands dans ce moncle^ mes Peres; vous gouvernez 
la plus grande et meilleure partie de Vnnivers; vous commandez 
dans Jes chaires; vous disposez des consciences; vous moulez la 
jeunesse a votre gre^ et quiplus est vous avez Voreille quasi de tous 
lesprinces. La cour s'etonne fort de ce que^ depuis quelques an- 
nees, plusieurs mecliantslivres etant sortis au jour contre Vauto- 
rite du Roi notre souverain, vous n^avezjamais declarevotresen- 
timent en faveur duprincenaturel. A cela, le P. Cotton ayant 
reparti, que toute la Francc pouvait etre temoin comme, de- 
puis une vingtaine d'annees qu'il avait plu au Roi de nous 
rappeler par edit, nnus n'avions mis au jour livre quelconque 
auquel nous n'eussions tache de prendre roccasion de recom- 
mander le Roi et faire paraitre notre singuliere affection a son 
service ; il n'estpas question de cela, dit M. le premier president, 
7nais de combattre par raisons les fausses maximes du livre de 
Santarellij et de quelques autres semblables, qui assujetissent mal 
a propos la couronne du Roi au saint Siege de Rome. Le P. Cot- 
ton repliqua tres-sagement : Messieurs, nous avons trouve plus 
a propos d' etouffer ces questions par lesilence^ que de les eventer 
parecrits ; parcequesi nous en eussions fait des livres, nous qui 
sommes FranQais, eussions euvotresentiment, et par consequent 
nosecrits eussent ete brules dans Romepar le commandement du 
Pape, comme ceux de Rome sont brules a Paris par le comman- 
dement de la cour; et nous avons juge tres-necessaire de ne sepa- 
rerpoint ces puissances souveraines,... 

« Apres tous ces discours, M. le premier president leur 
presenta un billet dans lequel etaient contenues quatre pro- 
positions sur lesquelles la cour desirait avoir leur avis et leur 
approbation. La premiere etaitque le roi ne tient son Etat que 
de Dieu et de son epee. La seconde, quc le Pape n'a aucune 
puissance sur les rois, ni coercitive ni directive. La troisieme,. 



PARS QUARTA. 75 

que le roi ne peut 6tre excommunie personnellement par au- 
torili' quclconque. La quatrieme, que le Pape ne peut delivrer 
les sujets du sermcnt de fidelitc, ni mettre lc royaume en in- 
terdit pour quelquc cas que ce puisse ctrc. 

« Le Pere pria la cour qu'on leur donnat ccs propositions 
par ccrit, et quclquc temps pour y deliberer sur chacune 
d'icelles. On leur dcmanda quel tcmps ils dcsiraient. Le Pcre 
icquit dcmi-lieurc ; a quoi la cour s'ctant accordee, on com- 
manda aux huissiers de les mener dans une chambrea Pecart ; 
dc laquelle ils furent rappelcs environ un quart d'heure aprcs 
pour savoir lcurs sentimcnts. Le pere Colton, prenant la pa- 
role pour les autrcs, dit qu'ils avaient considcrc ces proposi- 
tions, et quc volonticrs nous les signerions , pourvu qu'il 
plut a la courde les faire signer a la Sorbonne et a rAssembl^e 
du clerge, qui claitpour lors convoquec a Paris. Cette reponse 
fut gcncralement mal prise de tout le monde... De ces rc- 
ponscs je tire cclle conscquence, quc tous les ecrivains du 
Mereiire franQois sont des conteurs de sornettes au prejudice 
de notre innocence. Car ils ont dresse tout un proces-verbal 
des demandes dc M. le premicr prcsident et des rcponses du 
pere Colton, auqueljje puis dire cn consciencc qu'il n'y a pas 
un seularticle deveritable... LesPeres furentcongedies envi- 
ron une heure aprcs midi, et s'en relournerent a demi morts, 
surtout le pcre Cotton, qui nous fit tout le rccit que je viens 
dc dire... 

« Le lundi matin, ayant la fievrc, il voulut neanmoins prc- 
cher... A rissue de sa predicatlon, il sc mit au lit avcc une 
grosse fievre. II n'y fut pas plus tot, qu'il regut un genlii- 
homme du Roi, qui lui porlait commandement de rallervoir 
avec le pcre Ignace Armand. Ce gentilhomme le vit dans le lit 
et ne voulut pas permetlre qu'il se levat... Le pcre Ignace alla 
trouverlcRoi aveclepcre Charlesdela Tour;lequelIesvoyant, 
leur dit d'un fort bon visage : Mes peres, vous savez bien pour- 
quoije vous appelle. M. lecardinal vous ilira mes volontes. M. le 



74 TRAGTATUS DE PAPA. 

€ardinal (de Richelieu), s'adressant au pere Ignace, lui dit en 
peu de mots: Mtnpere, voiis savez de qiioi il est question. Le 
Roi desire vous proteger, mais il faut que vous aidiez de votre 
tote. II trouve hon., par son conseil, de faire dresser iin desaveu 
du livre deSantareUy, lequel vous signerez. M. deMarillacdressa 
et minula ce desaveu, en presence du Roi, en ces termes : 

« Nous soussigjies , religieux profes de la Compagnie de Jesus, 
desavouons la pernicieuse doctrine contenue dans le trentieme et 
dans le trente et unieme chapitre du livre de Santarelly, en ce qui 
touche la sacree personne des Rois ; reconnaissons que le Roi ne 
tient le temporel de ses Etats que de Dieu seul ; promettons de 
n'enseigner jamais le contraire, et de souscrire a la censure de 
la Sorhonne ou du clerge qui en pourra etre faite. 

«M. de Marillac ayant minute ce desa\eu,il fut presente au 
pere Ignace par le cardinal (de Richelieu) pour le signer. Le 
pere Tayant lu lui dit avec humilite qu'il serait a propos de 
le communiquer au pere Cottoii, qui etait notre provincial, 
puisque c'est lui qui devait autoriser notre signature. A la 
honne heure, dit M. le cardinal, mais je vous avise, de la part 
du Roi^ quil faut signer cela, ou faire etat de sortir du royaume, 
non que le Roi vous chasse\ mais il laissera faire la cour de Par- 
lement,.. II suffira .^diiU. le cardinal, que six ou sept le signenty 
au plus une douzaine. 

« Le pere Ignace revint rapres-dinee du lundi 16 (mars 
1626). Et, apres avoir communique raffaire aux consulteurs 
de la province et aux principaux de la maison professe, il fut 
arrete qu'on pouvait en conscience et en termes generaux si- 
gner ce desaveu; d'autantque si les propositions de Santarelly 
n'etaient fausses, du moins elles etaient scandaleuses en cette 
conjoncture de temps et de lieu. II fut aussi conclu que l^ 
maladie du pere Cotton n'etait pas telle qu'on dut passer outre 
sans avoir son avis... Le pere Ignacc fut prie de lui porter la 
parole; ce quil fit avec une grande dexterite, lui celant ce 
qui pouvait lui causer de Taffliction, comme etait la parole de 



PARS QUARTA. 75 

M. le cardinal de Richelieu; sur laquelle tousnos peres furent 
d'avis qu'il fallait signer le d^saveu, pour 6viter les maux qui 
nous pouvaicnt arriver^ef quia erat timor cadens in constantem 
virum. Car telle fut la resolution du casuiste dc la maison 
professe, que nous pouvions signer avec cette modification, 
quand m6me il y eut quelque danger en la signature, pourvu 
qu'on donnat avis au Pape et au pere General ex veris de tout 
ce qui s'6tait passe. Le pere Colton, qui etait dans Tardeur de 
sa fievre..., futd'avis qu'on pouvait executer le resultat de la 
consultation qui avait ete prise. On signa donc... 

« II est vrai qu'il y eut quelques-uns de nos peres qui trou- 
verent de la diffiQulte a la signature pour trois cliefs contenus 
dans le desaveu de M. de Marillac. Le premier a cause qu'il dit 
formellement que le Roi ne tient son etat immediatement que de 
Dieu et de son epee. Neanmoins, a cause qu'elle est modifiee 
parles paroles suivantes, qui parlent du temporel des Etats, 
les th^ologiens et casuistes assembles trouverent que celte 
proposition pouvait 6tre signee en quelque bon sens. Le se- 
cond chef qui arr^ta quelques-uns, fut qu'il est dit que nous 
promettons de souscrire a la censure qui en pourra etre faite 
par la Sorbonne. « Car, disaient-ils, la Sorbonne pourra faire 
« la censure si odieuse, que nous ne saurions la signer en 
« conscience. » Neanmoins le pere Ignace, qui s'etait engage 
cnvers M. le cardinal de Richelieu, sur le dilemme qu'il nous 
avait propose, ou qu'il fallait signer, ou sortir de France, 
nous remontra efficacement qu'il n'etait plus temps de deli- 
berer, et que les principaux ayant signe, les autres le pou- 
vaient faire in fideparentum^yu nommementla resolution des 
theologiens et casuistes presents. Pour ce qui etait de la si- 
gnature aucunement forcee, laquelle neanmoins etait veri- 
table, in bono sensu, qu'elle suffisait pour decharger la con- 
science des particuliers. La troisieme difficulte, qui donna de 
la peine, fut cette disjonctive : nous promettons de souscrire d 
la censure qui en pourra etre faite par la Sorbonne ou par le 



76 TRACTATUS DE PAPA. 

clerge. Car, disions-nous, s'il y avait par la Sorbonne et par le 
clerge, la chose serait plus aisee... Toutes choses avaient ete 
murement considerees par le reverend pere Ignace, qui a un 
sens parfaitement bon ; et voyant qu'il y avait quelque sorte 
de violence, il pria nos peres de ne faire aucune difficulte, et 
nous dit par deux fois, les larmes aux yeux : Cedendnm est 
tempori, patres mei. Ne doimons point cette affliction a notre 
reverend pere provincial^ qui a signe le premier, et apres touty 
souvenons-nous de Venise. Si nous sortons une fois de France^, 
nous ny rentrerons jamais plus^ et le service de Dieu en decherra 
visiblement. Tous donc signerent sans interesser leurs con- 
sciences, et protesterent publiquement que la proposition 
qu'ils signaient etait veritable en tel et tel sens. 

« L'acte etant fait aulhentiquement et en forme, autant 
qu'il se pouvait, le pere Tacon, procureur des provinces, fut 
depute pour porternotre signature auRoi, qui Tattendait avec 
impatience, mettant a tout propos la tete a la fenetre pour voir 
s'il decouvrirait quelque jesuite. Et enfin ayant vu le pere 
Tacon et son compagnon qui entraientauLouvre, il se tourna 
vers la Reine sa mere, et s'ecria : Les voici^ madame^ les 
voici ! » (Memoires de Garasse^ jesuite, edites par Nisard en 
1860, aParis, dela page 206 a 226.) 

« Je reviens aux arlicles de Farret... II portait donc que 
nous faisions premierement undesaveu du livre intitule : Ad- 
monitio ad Regem. Nous le fimes en mtoes termes que la Sor- 
bonne Tavait fait, et le signames en meme nombre que nous- 
avions signe le desaveu du livre de Santarelly. » [Memoires: 
de Garasse , jesuite, publies par Nisard en 1860, a Paris, 
p. 255.) 

Igitur verumquidem est aliquot Galliaejesuilas, anno 1626, 
adhsesisse opinioni quse jus omne intemporalia Regum Eccle- 
sijB denegat; sed ex relatis a P. Garasse patet, id ab ipsis, 
miserandum in modum metu perturbatis, exlortum fuisse. 

III. An idem a Sorbona minis pariter ac violentia extortum 



mS QUARTA. 77 

fucrit, milii probabile est ; sed brevitatis causa hic non ex- 
pendo. 

g 14, — iii aliis prajter Galliara regionibus, unanimis pariter fuit doctorum 
scholce consensus de Ecclesiaj potestate in rem temporalem slatuum. 

lluc usque adduximus dumlaxat doctores Gallos, vel qui in 
Galliis docuerunt aut studuerunt et gradibus academicis in- 
signiti sunt : et \idimus indubitatam ipsis fuisse aliquam 
Ecclesiae potestatem in rem temporalem Principum. Quoad 
alias nationes,certuspariterineamdem doclrinam consensus. 
Quod lector compertum habere poterit duplici modo : 

1*" Quamplures et prsecipuos ex unaquaque natione citatos 
\idere potest apud Bellarminum (Defensio contra Barclaiumy 
quae defensio reperitur initio primi tomi in editione Mediola- 
rensi 1721, et initio tomi V in editione Veneta ejusdem anni). 
Item apud Schulken (Apologia Bellarmini, in collectione Bi- 
bliotheca maiima Pontificia, t. II, p. 12). Item apud Bzovium 
{Pontifex Bomanus, cap. xlvi). Et simul iidem scriptores tes- 
tantur nuUum ullibi reperiri doctorem catholicum qui aliter 
senserit, ante saeculum decimum septimum. 

2° At necessaria non est longa illa indagatio. Satis est saepe 
saepius provocatos fuisse adversarios, ut vel unum contrariae 
opinionis doctorem catholicum citarent, nec potuisse ulluni 
proferre. 

Caiterum cardinalis Du Perron dictum consensum, ut fac- 
tum inconcussum publice asseruit in comitiis anni 1615, in 
hunc modum : « Toules les autres parties de rEglise, voire 
meme toute TEglise gallicane, depuisque les ecoles de Iheolo- 
gie y ont 6te instituees jusqu'a la venue de Calvin, tiennent 
raffirmative, a savoir que quand un Prince..., ce Prince-la 
peut etre dechu de ses droits... et ses sujets etreabsous... du 
serment de fidelite...etque, ce cas-la arrivant, c'esta rauto- 
rite de rEglise, etc. » (Harangue, p. 12, edit. de Paris 1615.) 

« Tous les docteurs qui ont ete en France depuis que les 



78 TRACTATUS DE PAPA. 

ecoles de Iheologie y ont ete instituees ont tenu raffirma- 

tive. » (Ibid.) 

c< Depuis onze cents ans, il n'y a eu siecle auquel en diverses 
nations celte doctrine n'ait ete crue et pratiquee... Elle a ete 
constamment tenue en France, ou nos rois, et particuliere- 
ment ceux de la derniere race, Tont protegee par leur authorite 
et par leurs armes; ou nos conciles l'ont appuyee et mainte- 
nue; outoiis nos eveques et docteurs scolastiques, depuis que 
Pecole de la theologie est instituee jusqu'a nos jours, Font 
escrite, prechee et enseignee ; et ou fmalement tous nos magis- 
trats, officierset jurisconsultes, Tont suivieet favorisee, voire 
meme pour des crimes de religion plus legers que Theresie ou 
Tapostasie. » (Ibid.^ p. 17.) 

« Et non-seulement les conciles en general, mais encore 
tous les docteurs en particulier qui ont vecu depuis que la 
theologie que nous appelons scolastique a ete instituee, et 
notamment ceux qui ont ete Frangais, ou ont ecrit et enseigne 
en France, ont tous tenu et affirme cette doctrine. » (Ibid.^ 
page 45.) 

« II ne s'agit pas ici de la question de droit, qui est a savoir 
si les doctcurs frangais ont eu raison d'excepter de rinsolubi- 
lite du serment de fidelite les cas d'heresie ou d'apostasie de 
la religion chretienne. II s'agit dela question de fait, qui esta 
savoir s'ils les ont exceptes. Or de cela il n'en faut pas de 
meilleurs temoins que les ecrivains anglais qui ont mis la 
main ala plumepour defendre le serment du roi d'AngIeterre 
contre le Pape. Car ayant fait tout leur effort de trouver quel- 
ques docleurs, et parliculierement fran^ais, qui eussent tenu 
leur opinion avant les derniers troubles, ils n'en ontjamais 
su produire un seul, ni theologien, ni jurisconsulte, qui dit 
qu'en cas d'heresie ou d'apostasie de la religion chretienne, 
les subjets ne pussent etre absous du serment de fidelite. Au 
contraire, les Frangais qu'ils ont allegues, comme Joannes 
Parisiensis, Joannes Major, Jacques Ahnain, Pierre Gregoire, 



PARS QUARTA. 79 

exceptent toujours le cas d'her6sie ou d'apostasie de la religion 
chretienne. Et pour le regard des elrangers, comme Okam, 
Antonius de Roselis et Yulturnus, tout de m6me. Car quant a 
Marsille de Padoue, ils ne Tont ose alleguer, d'autant qu'il est 
tellement recogneu pour heretique par le consentement de tous 
les catholiques (comme ayant nie que le Pape fut chef de TE- 
glise de droitdivin et successeur de saint Pierre)... quacette 
cause rempereur Charles Y fit bruler publiquement ses livres. . . 
Bien alleguent-ils Sigebert(in Chron. ad ann. 1088), qui dit que 
c'6tait une nouveaute, pour ne dire point heresie, que d'en- 
seigner au peuple qu'il ne devait aucune subjection aux mau- 
\ais rois. Mais, outrcque ce Sigebert ctait partisan non moins 
passionne de rempereur... ce qu'il dit ne touche aucunement 
le cas porte par Texception, qui est des rois heretiques ou 
infideles. Or, si ceux m^mes qui ont entrepris de propos deli- 
bere dechcrcher, en faveur du serment d'Angleterre, des au- 
teurs qui affirmassent qu en cas dheresie ou d'infidelite, les 
sujets ne peuvent Mre absous de robligation qu'ils doivent a 
leurs princes, n'en ont su produire aucun ; et si ceux qui ont 
ecrit apres eux de la m^me matiere en France, n'ont jamais 
pu trouver en toute la France, depuis que les ecoles de theo- 
logie y ont ete instituees jusqu'a nos jours, un seul docteur, 
ni theologien, ni jurisconsultek|jin seul decret, un seul con- 
cile, un seul arret de parleme^f un seul magistrat, ni eccle- 
siastique ni politique, qui ait dit qu'en cas d'heresie ou d'in- 
fidelite les sujets ne puissent etre absous du serment de 
fid^lite qu'ils donnent a leurs princes; au contraire, si tous 
ceux qui ont 6crit pour defendre la puissance temporelle des 
rois contre les papes en ont toujours excepte le cas de Fhere- 
sie et celui de lapostasie de la religion chretienne; comment 
est-ce que Ton pourra, sans forcer et violenter les consciences, 
non-seulement faire recevoir cette doctrine, qu'en nul cas les 
sujets ne peuvent etre absous du serment de fidelitS qu'ils doivent 
ii leurs princes^ pour doctrine perpeluelle et universelle de 



80 TRACTATUS DE PAPA. 

FEglise gallicane, mais meme la faire jurer a tous les eve- 
ques, abbes et autres ecclesiastiques, comme doctrine de foi, 
et condamner Topposite commeimpie, perverse et detestable? 
Et comment fera-t-on passer pour loi fondamentale de lEtat 
une proposition qui est nee en France plus de onze cents ans 
depuis que TEtat a ete fonde? » (IbicL, p. 57 et suiv.) 

In toto nempe orbe catholico, et in ipsa etiam Gallia usque 
ad annum 1682, tanquam omnino certa unanimiter a docto- 
ribus catholicis admissa doctrina, quam sic exprimit et pro- 
fitetur Baronius : « Hanc potestatem esse in Ecclesia Dei, et 
Pontifice primario residere, posseque ipsum, si causa postu- 
lat, Apostolica plenissima potestate infestum Ecclesise regem 
sive imperatorem deponere, ex Dei verbo, jure divino, et lege 
naturae, necessaria assumptione exploratissimum est. » (Ba- 
ronius, ad annum 800, n. 15.) 

§ 15. — Unanimi scholse consensioni de Romani Pontificis potestate in rem tem- 
poralem statuum, accedit auctoritas, tum ex confessione ipsorummet regum 
etprincipum, tum (quse prsecipue nolatu digna) ex ingenti numero sanctorum 
et beatorum qui eidem doctrincc adhreserunt. (Remissive.) 

1'' Ipsis etiam regibus et principibus catholicis indubitata 
fuit, ante inductum protestantismum, Romani antistitis po- 
testas in rem temporalem statuum, prout documentis com- 
probatum videri potest apud Cardinalem Sfondratum [Regale 
sacerdotium, lib. I, a § 5 usque ad 15 inclusive). In specimen, 
unum citabimus Henricum IV, a sancto Gregorio VK deposi- 
tum. Is in ipso sui cum praefato Pontifice conflictus sestu, haec 
ad eum scribebat : « Me quoque (licet indignus inter chris- 
tianos sum ad regnum vocatus), te teste, quem sanctorum 
Patrum traditio soli Deo judicandum docuit, nec pro aliquo 
crimine, nisi a fide (quod absit) exorbitaverim, deponendum 
asseruit : cum etiam Julianum Apostatam prudentia sancto- 
rum episcoporum non sibi, sed soli Deo deponendum com- 
miserit.» (Baronius, t. XI, ad ann. 1080, n. 20.) Quod, ex 



PARS QUARTA. 81 

sanctorum Patrum traditione, ob apostasiam et haeresim legi- 
time deponi poluerit, fatetur perditus vir. Et quod saeculi 
([unrti antistites Juliaiuim Apostatam nou deposuerint, pru- 
dentue tribuit, non dcrcctui potestatis. Aliter sane locuturus 
si, tunc temporis, doctrina haec controversicC vel minimum 
obnoxia fuisset, et non pro certissimo dogmate habita. 

"1" At catholicorum cuique potissimum attendenda circum- 
stantia tot sauctorum et bcatorum dictam doctrinam unani- 
miter proritcutium. Jam plures supra citavimus. Sed ne cita- 
tiones iterum congeramus, uno verbo dici potest, ita docuisse 
Sanctos et Beatos quoslibet (nullo excepto), qui hacde re dis- 
seruerunt. E contra vero, ex iis quiEcclesise quamlibet dene- 
garuut in temporalia potestatem, nullum prorsus sanctorum 
aut beatorum albo inscriptum fuisse. 

§ 16. — Ex comrauni doctorum scholse consensu certa rigorose probatur 
Ecclesi;e potestas in rem temporalem statuum. 

I. De variis auctoritatibus quae vim habent certam faciendi 
doctrinam aliquam, ex professo disseruit Melchior Canus in 
suo tractatu de locis theologicis; ejusque liac in materia con- 
clusiones, generatim pronorma orthodoxe sentiendi in scliolis 
catholicis haberi solent. Ad quas ipsi etiam Bossuetio provo- 
care solemne est. Porroquam vim probandi habeat doctorum 
scholae sententia, ita declarat Melchior Canus : 

« i" Conclusio. — Theologorum scholasticorum etiam mul- 
torum, si alii contra puguant viri docti, non plus valet ad fa- 
ciendam fidem quam vel ratio ipsorum, vel gravior etiam 
auctoritas comprobarit. » {De locis theoL, lib. YIII, cap. iv.) 

« 2'' Conclusio. — Ex auctorum omnium scliolasticorum 
commuiii sententia, in re quidem gravi, usque adeo proba- 
biliasumuntur argumenta, ut illis refragari temerarium sit. » 
(Ibid.) 

« Scholae igitur consensum non nisi impudenter et temere 
rejiciemus. (Ibid.) 

ui. r. 



82 TRACTATUS DE PAPA. 

«o^ Concliisio. — Concordem omnium theologorum scholae 
de fide aut moribus sententiam contradicere, si haeresis non 
est, at ha?resi proxinmm est. » (Ibid.) 

Nititur Melchior Canus hac ratione, quod nequeat Ecclesia, 
nequeat Deus permitteie, ut theologi scholae errorem quoad 
fidem aut mores communi consensu doceant. Enimvero tunc 
Ecclesia Christi fideles suo silentio deciperet, atque Deiis ipse si 
theologorum omnium errorem non aperiret, in necessariis chris- 
tiano populo deesset (loco citato) . 

Notelur autem ipsum ibi ex professo loqui, non de tota se- 
rie doctorum ab Ecclesise incunabulis, imo nec de theologis 
Petro Lombardo seu magistro sententiarum anterioribus, sed 
determinate et prsecise de solis scholasticis, id est, qui a tem- 
pore scholx seu magistri sententiarum, usque ad ipsum Mel- 
chiorem Canum, scripserant et docuerant. Quoad hos seorsim 
sumptos docet Canus, esse impudentiam et temeritatem /la?- 
mi jjroximam, si quis eorum doctrinae contradicat, dummodo 
doctrina haec sit unanimis, verseturque circa dogma vel mores^ 
et propugnetur tanquam certaet tenenda, non autemtanquam 
opinio quae licite rejici valeat. 

II. Quod tradidit Melchior Canus de auctoritate doctorum 
scholse, pro indubitata regula habuerunt subseculi scriptores 
catholici. Et merito. Nam, 

III. Contra Ecclesiam prsevalerent inferi portse si contin- 
gere posset per notabilem aliquem temporis tractum, et a 
fortiori per plura saecula, tanquam certuin dogina propu- 
gnari ab omnihus totius orbis catholici theologis, quod in 
materia fidei vel morum esset erroneum. In docendo quippe 
christiano populo, et parochi, et ipsi etiam Episcopi sequun- 
tur, imo et sequi tenentur, quod circa fidem et mores tan- 
quam certum et tenendum unanimiter tradunt doctores ca- 
tholici. Quae unanimis doctrina, si erronea foret, illo errore 
generaliter Ecclesia inficeretur, et hoc ipso veraChrisli Eccle- 
sia esse desineret. Quod cum, stante promissione Christi, 



PARS QUARTA. 83 

nunquam contingere possit, nec contingere potest ejusmodi 
communis doctorum catholicorum error. 

IV. Certa igitur Ecclesiae potestas in rem temporalem Re- 
gnm, si constet : 1° unanimem fuisse doctorum scholae de 
ejusmodi potestate sententiam ; 2"" id eos propugnasse, non 
ut opinionem dumtaxat, sed tanquam certam et omniiio te- 
nendam doctrinam ; 3° versari doctrinam illam circa dogma 
et mores. Porro duo priora ex adductis supra documentis 
plene constant. Et quod qusestio de potestate Ecclesise in tem- 
poralia Regum, versetur circa dogma et mores, per se patet. 

Objides V. — A soeculo saltem decimo septimo desiit una- 
nimis esse dicta doctorum scholse sententia; si quidem opinio 
contraria cffipit a multis inGallia propugnari. Ergovim suam 
amisit argumentum istud, ab unanimi doctorum scholse sen- 
tentia depromptum. 

Eespondeo. — Quod semel rigorose verum probatum fuit, 
nunquam potest, ob subsecutos impugnatores, falsum eva- 
dere. Porro unanimis doctorum scholae auctoritas rigorose 
certam probavit dictam Ecclesiae potestatem, cum repugnet 
aliquo tempore dari talem unanimitatem in admittendo er- 
rore circa dogma vel mores. Igitur subsecuta in Galliis mul- 
torum contraria opinio, evincit dumtaxat eos errasse. Caete- 
rum supra (parte secunda, sectione secunda) jam ostendimus 
quam parvi facienda sit haec nova multorum Gallicorum opi- 
nio, ob circumstantias qu3e huic errori ortum dederunt. 

Objicies 2°. — Forsitan unanimis aliquando evadet Galli- 
cana illa doctrina, qua omnis prorsus Ecclesiae denegatur po- 
testas in rem temporalem Regum. 

Respondeo. — Nego hypothesim, utpote impossibilem. Cum 
nempe, ex probatis, erronea esse nequeat dicta theologorum 
unanimitas, repugnat dari posse variis temporibus contradi- 
ctoriam ejusmodi unanimitatem. Igilur huic doclorum schol» 
unariimitati nunquam succedere postest unanimitas in con- 
trarium. 



84 TRACTATUS DE PAPA. 



§ 17. — Inania Bossuetii effugia. 



Objectio l^ — Istius objectionis haec summa est : unanimis 
doctorem scholae sententia ab ipsis etiam Bellarmino et Per- 
ronio tanquam nimia et falsa rejicitur, ergo unanimis illa 
sententia nihil probat. — Hoc ut persuadeat sic procedit Bos- 
suet : Primo supponit allegatam doctorum scholse consensio- 
nem in eo consistere, quod unanimiter admitlant posse Regem 
deponi ab Ecclesia, hoc ipso quod sit hsereticus-vel aposlata. 
« De scholasticis vero, inquit, qui ab aliquot saeculis post san- 
ctum Thomam et alios magno consensu fateri videantur hse- 
resis et apostasia? causa deponi posse reges, prreter ea qua3 
dicta sunt, hsec insuper addimus, eos falsos ac nimios fuisse. » 
(GEuvres de Bossuel, edition Lebel, 1817, t. XXXII, p. 74). 
Secundo, scholae doctores falsos ac nimios fuisse inde arguit, 
quod ipsi ad legitimam regis depositionem non aliud requi- 
rant quam solum factum apostasiae vel hsereseos; Bellarminus 
vero insuper requirat ut subditos suos a vera fide avertat; 
Perronius autem, ut sit persecutor et juramenti sui violator. 
Igitur tota objectio nititur hisce duobus assertis : 1"" in eo 
stat doctorum scholse consensio, quod sufliciat regum esse 
haereticum vel apostatam ut possit deponi : 2° Bellarminus 
et Perronius unanimem doctorum scholse sententiam dereli- 
querunt. 

Respondetur. — Falsum esse utrumque assertum. Et l'* qui- 
dem falsum est consensionem doctorum scholaeeam esse quam 
asserit Bossuet. Etenim doctrina in qua consentiunt schola^ 
doctores haec est : Ecclesiae competit aliqua potestas in rem tem- 
poralem regum^ ita ut possit etiam in certis casibus reges depo- 
nere. Super hoc puncto unanimes revera sunt doctores scholse 
nec ullus reperietur qui ei contradixerit. At vero si agatur de 
qualitate hujus potestatis (verbi gratia, an directa sit, vel po- 
tius indirecta)] item de conditionibus requisitis ut legitime 



PARS QUARTA. 85 

Ilex deponi valeat (verbi gratia, an sufficiat eum csse ha^reti- 
cum aut apostatam, an vero insuper requiratur ut populum 
suum averlat a vera fide, perseculionibus desseviat, et jura- 
mentum suum violaverit), jam non occurrit doctorum scholce 
cousensio, scd opinionum varietas. ^Talsum estBellarminum 
cl Perroninm recessisse ab unanimi doctorum schola) sen- 
lenlia. Nam a Bellarmino propugnatur «/iV/Ma Ecclesix potestas 
in rem temporalem regiim, et etiam potestas reges ileponendi 
m certis casihus. Et hoc ipsum est in quo consistit doctorum 
schola} consensio. Ergo non contradixit huic consensioni, sed 
plane adhsesit. Equidem existimat Bellarminus non deponi 
posse regem ex solo facto quod haereticus vel apostata evase- 
rit. Sed in hoc non contradicit doctorum scholse consensioni; 
siquidem quoad rcquisitas ad legitimam depositionem condi- 
tioncs, non existit consensio, sed opinandi varietas. Immo 
ipse Bellarminus diligenter proemonet, a se tanquam certum 
et tenendum id solummodo pro[mgnari in quodoctores scholse 
consentiunt; qua} autem exlra illam consensionem ipse opi- 
nalus cst, liberum cuique relinquit admiltere vel impugnare. 
« Atego, inquit, non indignor neque succenseo, quod a mea 
opinione vel Barclaius vel ahus quicumque recesserit. Sed 
illud sequo animo ferre non possum, quod a communi scriplo- 
rum sententia in re lam gravi... recedat. » Postea subjungiL 
propugnari a se contra Barclaium, id tantum in quo catholici 
omnes conveniunt, Et tandem expresse discernit qusestionem 
principalem, in qua consentiunt doctores catholici (videlicet, 
Ecclesiae compctere aliquam potcstatem de temporalibus ju- 
dicandi, et ipsos etiam reges aUquando deponendi), a qua^s- 
tionibus aliis secundariis, in quibus reperitur opinandi va- 
rietas. «Magniim est discrimen, inquit, inter quaestionem an 
sit, et quid sit vel quomodo sit... Deum esse trinum et unum 
nulhis cathoHcus negat, sed omnes firmissima fide tenent; et 
tamen quot sunt inter scholasticos theologos de constitutione 
personarum, de relationibus, de notionibus opiniones? Sic 



S6 TRACTATUS DE PAPA. 

igitur de potestate in temporalibus : quod ea sit in Papa, non 
opinio^ sed certitudo apud catholicos est; quamvis non desint 
altercationes, quid sit et qualis ea potestas, id est an sit per 
se et proprie temporalis; an potius ipsa quidem spiritualis 
sit, sed per quamdam necessariam consequentiam et in or- 
dine ad spiritualia, de temporalibus disponat. Quare non recte 
colligit Barclaius dum sic ratiocinatur : dissensio est inter 
theologos et canonistas, dum hi directam, illi indirectam po- 
testatem adstruunt, ergo qusestio de temporali potestate Papae 
dubia et incerta ac tota in opinione hominum posita est. 
Esse autem rem certam et explot^atam^ posse Pontificem maxi- 
nmm, jiistis de causis^ de temporalibus judicare atque ipsos tem- 
porales principes aliquando deponere, probamus 1°, etc. » (De- 
fensio contra Barclaium, p. xiii et xvi, edit." Mediolani, 1621, 
t. I.) Colligat lector quam perditam causam propiignet Bos- 
suelius, qui in ejus patrocinium, non aliud melius reperiens, 
absonum heterodoxi Barclaii ratiocinium retexuit, et docto- 
rum scholse consensioni opposuit Bellarminum, eum scilicet 
qui ex professo protestatur a se tanquam certum et tenendum 
defendi id tantum in quo catholici omnes conveniunt. Nec minus 
falsum est a communi doctorum scholae sententia recessisse 
Cardinalem Du Perron. Quod facile perspectum habebit lector 
eadem applicando quse de Bellarmino adnotavimus. 

Objectio 2\ — Sic contrahi potest : Ecclesia^ potestas in 
rem temporalem statuum a doctoris scholse propugnatur dum- 
taxat tanquam opinio; atqui merae opiniones scholse vim pro- 
bandi non habent ; ergo dicta Ecclesise potestas deduci nequit 
ex unanimi doctorum scholse sententia. — En ipsa Bossuetii 
Yerba : « Jam ergo meminisse nos oportet opiniones scholse, 
quantum a scholse decretis dogmatisque differant, Melchiore 
Cano teste. Eo namque auctore, nobis est integrum ut a 
scholae opinionibus libere recedamus , eisque anteponamus 
majorum dogmata, quse, eodem Cano teste, multo illustriora 
firmioraque sint. Idem Melcbior Canus decreta ac placita 



PARS QUARTA. 87 

scholse eo inlernosci docet a scholse opinionibus, quod placita 
quidem firmo judicio stent; nec sine censura^ nota ii elaban- 
tur qui ab his discesserint. At inter scholasticos alicujus 
cerle nominis (quis enim prastarc onmes audeat, aut vero 
legere velit, quos ad contaminandam potius quam ad traclan- 
dam theologiam dirse intemperigetanto numero egerinl?) inter 
illos, inquam, neminem invenies qui adfidei dogmata referat 
eam quam pontificibus tribuunt in deponcndis hoereticis regi- 
bus potestatcm. Quod ergo hic sentiunt, ad opiniones, non ad 
placita scholse pertinere constat*. » (Edition Lebel , 1817, 
t. XXXII, p. 74.) 

RespondeUir . — Niti objectionem duobus falsis assertis : 
i** falsum est Melchiorem Canum docuisse quod ipsi aftingit 
Bossuet, videlicet : doctrinam scholae habendam esse pro 
simplki oinnione^ non autem pro certo dogmate^ nisi contra- 
riam sentenliam doctores aliqua censurse nota perstringant ; 
2** falso pariter asserit Bossuet, ne unum quidem iiiter scho- 
lasticos reperiri alicujus nominis, qui papalem reges hsereti- 
cos deponendi potestatem ad fidei dogmata referat. 

1° Falsum probatur prius assertum Bossuetii. — Melchioris 
Cani doctrina de discrimine inter simplices opiniones scholse 
et ejus constantia decreta seu judicia, haec est : l*" Docet revera 
distinguendas esse scholse opiniones abejus certis et constan- 
tibus judiciis. Si quidem libro VIII, capite v, dicit quosdam in 
eo errare, qiwd scholx opiniones a certis constantibusque de- 
creiis non separent. Et quod ibi vocat certa constantiaque de- 
creta^ paulo post vocat certa constantiaque judicia . ^" Omnimo- 
dam vim probandi tribuit scholse judiciis. non autem opinioni- 
hus. 3° Docet unanimem scholge sententiam pro mera opinione 
€sse habendam, quando doctores, re nondum satis ad liquidum 



* Ad hunc Bossuetii locum sic adnotat clarissimus Bianchi {della Potestctdella 
Chicsa, t. I, p. 120, Romsc 1745) : « En parlant ainsi, Bossuet fait voir ou qu'il 
n'a jamais su ce que c'etait qu une opinion de recole, ou qu'il n'a point iu Mel- 
chior Cano, pour ne pas dire qu'U ne Ta pas compris. » 



88 TKACTATUS DE PAPA. 

explorataj probahiliter opinantur ; eos vero sic proWbiliter dum- 
taxat opinari^ quando utuntur his et similibus formulis : vide- 
tm\ commodins dicitur, magfs credibile est; seu quando pro- 
nuntiont pendente ac vacillante animo. 4*" Supponit adesse 
certum constansque judicium, quando aliquid plane suo judicio 
definiunt quasi re certa et confecta; seu quando rem propu- 
gnant tanquam certam, absque ullo vacillantis et probabiliter 
opinantis animi signo. 5'' Loquens de notis seu formulis ex 
quibus dignosci polest certum et constans judicium, duas ex- 
presse designat. Nempe, si adversam sententiam dicant hxreti- 
cam aut erroneam; item si dicant id quod docent esse catholicis 
firmiter amplectendum. Sed simul supponit adesse plures alias 
notas seu formulas, e quibus constans judicium dignoscatur. 
Hanc esse Melcliioris Cani doctrinam comperiet, qui caput iv 
et V libri VIII attente legerit ; quamvis sub alia forma et ordine 
traditam, etex collatis invicem variis locis colligendam. Non- 
nullos textus subjiciamus. Postquam adnotavit sententiam de 
instituto ante mortem Christi baptismate, cui adhaeserant Ma- 
gister Sententiarum et sanctus Thomas, a tota post modum 
schola unanimiter receptam fuisse, subjungit, non ideo con- 
trariam opinionem statim aliqua censurae nota esse perstrin- 
gendam; sed antea expendendum esse, num theologi hoc loco 
quasi re certa et confecta quidquafn plane suo iudicio definiant, 
an potius re nondum satis ad liquidum explorata, probabiUter 
opinentur. Postea dictam communem sententiam, ut probabi- 
liorem dumtaxat a theologis traditam fuisse inde colligit, quod 
Magister sententiarum usus sit formula commodius dicitur, 
sanctus Thomas formula videtur, et sanctus Auguslinus (a 
caeteris allegari solitus) formula magis credibile est. Igiturhoc 
ipso quod schola) doctores rem plane tanquam ccrtam do- 
ceant, seu hoc ipso quod non uiantur dictis et similibus for- 
muHs quae exprimunt rem non tradi nisi ut probabiliorem, 
exislimat Melcliior Canus adesse certum et constans scholxju- 
dicium. Quam suam menlem iterum patefacit respondendo ad 



PARS QUMITA. 89 

hanc Prolestantium objectionem : Theoloiji scholx omnes asse- 
riiere matrimonium, etiam sine Ecclesix ministro contractim, 
esse vere ac proprie novx lefjis sacramentum ; at hxc omnium 
communis sententia non solum non facit certam fulem, sed ne 
pnihabiUs (luidem videturesse; in nulla igitur re alia scholx tes- 
timonium certum erit (lib. VIll, cap. iii). lluic objectioni res- 
pondet Melchior Canus : Nego scholx certo constantique decreto 
fiiiitum, matrimonium sine Ecclesix ministro contractum esse 
vere ac proprie sacramentum. Ut autem probet non adesse cer- 
tum comtansque scholx decretum seu judicium, hanc ralionem 
allcgat : Quia de hac re theologi videlicet ita disserunt, ut Jiihil 
fnnsse velle videantur. Lege Magistrum, divum Thomam, Sco- 
tum... cwterosque scholse theologos ; et nisi statim eorum pen- 
dentes ac \acillantes animos deprehenderis, tum vero me aut 
stultumaut temerarium judicato. Igitur exislimat Melchior Ca- 
nus adesse certum constansque judicium, hoc ipso quod nihil 
denolet pendentem ac vacillantem animum. Equidem inter no- 
tas sou loriiiulas qua^ excludunt vacillantem animum, ponit 
primo loco censuram contrariae sententiae tanquam hxretica^ 
vel erronex; sed simul admitlit dari alias ejusmodi notas, id 
est, formulas, qua^ certum constansque judicium denotent. Sic 
enim subjungit : Etenim nec sententiam adversam (nempequod 
sacerdos sit minister sacramenti matrimonii) hsereticani erro- 
neamve dixerunt; nec quod dixerunt, id firmiter catholicis am- 
plectendum; breviter nullam notam (ibi vox ?io^a significat sig- 
num,non autem censuram ihcolo^icam) interposuereearumqux 
certaconstantiaquejudicia indicare solent (deLocis theoL, I.VIII, 
cap. v). Ibi vides haberi a Melchiore Cano pro nola constans 
judicium indicante formulam hanc, firmiter catholicis amplec- 
tendum, qux sanc non est censura thcologica. Alque ibidem 
supponit dari posse alias notas seu formulas quse constans ju- 
dicium manifestum faciant, si quidem addit : breviter nullam 
notam interposuere earum qux certa constantiaque judicia indi- 
caresolent. 



90 TRAGTATUS DE PAPA. 

Jam perspicit lector quid de priore Bossuetii asserto conclu- 
dendum sit. Bossuetio si credas, docuit Melchior Canus non 
adesse certum constansque judkium doctoriim scholse, nisi 
quando contrariam opinionem censura theologica perslrin- 
gunt. Porro id docuissc Canum prorsus falsum esl, ut patet 
ex prsemissis. Docuit quidem denotari constans scholx juili- 
cium per inustam opinioni contrariae censuram, sed non do- 
cuit non denotari nisi hoc modo. Docuit e contra dcnotari 
generaliter per quamlibet aliam loquendi formam quse suffi- 
cienter excludat pendentem et vacillantem animiim. 

2'' Falsum ilem posterius Bossuetii assertum , id est, ne 
unum quidem reperiri aUcujus nominis schokc doctorem, qui 
papalem reges hsereticos deponendi potestatem ad fidei dog- 
mata referat {Defensio, GEuvres de Bossuet, t. XXXII, p. 74, 
edit. Lebel 1817). Quod iterum alibi asseruit Bossuet , his 
Yerbis : Neque ab ullo doctore, ab idlo historico, ab ullo viro bono 
esse scriptum, haereticum aut schismaticum fuisse quemquam, eo 
precise nomine quod negasset reges a Pontificibus posse deponi 
(tomo XXXI, p. 590, edit. Lebel 1817). En documenta in con- 
trarium : 

Alicujus certe nominis fuit Durandus, universitatis Pari- 
sicnsis doctor, factus Meldensis Episcopus anno circiter IS^O, 
cuique ob doctrinse famam doctoris resolutissimi nomen indi- 
tum. Is porro, ad calcem opusculi de Origine jurisdictionum^ 
sic habet : « Inde est quod regnum Christi commissum Eccle- 
siiB se extendit non solum in spiritualibus, sed etiam in tem- 
poralibus... sicut in corpore quseslionis dictumest, videlicet, 
quod Christus commiserit Petro jura coelestis imperii et terreni. 
Qui hoc privilegium irritat aut detrahit, in hxresim labitur et hx- 
reticus est dicendus. » (Apud Bianchi, della Potesta dellaChiesa, 
1. 1, p. 125. Rom^ 1745.) 

Item alicujus nominis fuit Petrus Bcrtrandus, universitatis 
Parisiensis professor, postmodum Nivernensis Episcopus, et 
cardinalitia dignitate anno 1549 insignitus, qui a Gallicorum 



PARS QUARTA. 91 

anlistitum coetu, sub rege Pliilippo Valesio, electus ac depu- 
latus est ad retundendas iri publico congressu Petri de Cu- 
nieres impugnationes contra jurisdictionem ecclesiasticam. Is 
porro docuit posse reges a Papa deponi certis in casibus, ut 
supravidimus. Et insuper ita subjunxit : 

« Et sic potest intelligi illud quod habetur in decretis (dis- 
tinct. xxii) ubi dicitur, quod Christus commisit Petro jiira coe- 
lestis imperii et terreni; et qni hoc privileyimn Romanx Ecclesix 
detrahit, in hxresim labitur et hxreticus est dicendus. » (DeOri- 
gineet Usu jurisdict . , quaest. iii, in biblioth. v. \. p. p., edit. 
Lugd. 1677, t. XXVI, p. 152. — Apud Bianchi, t. I, p. 125.) 

Item alicujus nominis fuit Beatus Auguslinus Triumphus, 
seu Augustinus de Ancona, qui interfuit concilio Lugdunensi 
anni 1*227. ILtc porro ejus verba : c(Error est pertinaci mente 
non credere Romanum Pontificem universalis Ecclesise pasto- 
rem, super spiritualia et temporalia universalem habere prima- 
tum. » \In prooemio libri de Potestate eccl. — Apud Bianchi, 
t. I,p. 124.) 

Item alicujus nominis fuit celeberrimus canonum collector 
Gratianus, qui haec corpori juris inseruit : « Illam (Ecclesiam 
Romanam) vero solus ille fundavit et super petram fidei mox 
nascentis erexit, quibeato selernse vitae clavigero terreni simul 
et ccelestis imperii jura commisit. Non ergo quselibet terrena 
sententia, sed illud verbum per quod constructum est coelum 
et terra, per quod denique omnia condita sunt elementa, Ro- 
manam fundavit Ecclesiam. Illius certe privilegio fungitur, 
illius auctoritate fulcitur. Unde non dubium quia quisquis 
cuilibet Ecclesiae jus suum detrahit, injustitiam facit. Qui au- 
tem Romanae Ecclesiae privilegium ab ipso summo omnium 
ecclesiarum capite traditum auferre conatur, hic procul dubio 
in haeresim labitur ; et cum ille vocetur injustus, hic est pro- 
cul dubio dicendus haereticus. » (Dist. xxii, cap. Omnes.) 

Item alicujus nominis fuit Dominicus a Soto, ordinis Praedi- 
catorum,Parisiensis Facultatis doctor,et in Tridentina synodo 



92 TRACTATUS DE PAPA. 

theologus, scriptisque suis haud parvam sibi famam conse- 
cutus. Sic autem docuit : 

« Quinta, eademque catholica conclusio contra eonim haere- 
sirn qui omnem abdicant Pontifici temporalem potestatem : 
potestas qusecumque civilis eatenus est ecclesiasticae subjecta 
in ordine ad spiritualia, ut Papa possit per suam spiritualem 
potestatem... cunctos chrislianos principcs temporalibus bo- 
nis privare et usque ad eorum depositionem procedere. » (In 
4 sent., dist. XXII, q. ii, a. 2. — ApudBianchi, 1. 1, p. 109.) 

Item alicujus nominis fuit Suarez, qui sic docuit : « Ecclesia? 
non tantum est data potestas ad coercendos ha^reticos per spi- 
rituales poenas, sed etiom per temporales et corporales. Ilaec 
assertio etiam est de fide. » (De fide, disp. xx, sect. iii, n. 15.) 
De opinione autem quoe tenet dictam potestatem Ecclesiae non 
competerenisi ex concessione Principum, sic habet : « Censeo 
hanc sententiam erroneam et defensores ejus ad minimum esse 
valde sHspectos de hxresi et manifestos hxreticorum fautores. » 
(Ibid., n. 21.) Et infra subjungit : «Certum est habere Eccle- 
siam hanc potestatem coercitivam etiam supra reges. » (Ibid., 
n. 25.) — In suix Defensione fidei contraAnylos, I. III, cap. xxiii, 
propugnat hanc thesim : « Pontificem summum potestate coer- 
citiva in reges uti posse, usque ad depositionem etiam a regno, 
si causa subsistat. » Et postquam mentionem fecit de opi- 
nione contraria, quam dicit ab Ecclesise hostibus invectam, 
de ea sic pronuntiat : « Dictum refutare errorem et veritatem 
catholicam... defendere difficile non erit. » Sane aliquid vocare 
veritatem cathoUcam, idem est ac id referre ad fidei dogmata, 

Item alicujus nominis fuit inter theologos Gregorius de Va- 
lentia, qui sichabet de prsesenti quseslione : « Per summi Pon- 
tificis auctoritatem atque sententiam, omnino potest quis do- 
minio atque prselatione erga subditos privari propter peccatum 
apostasise a fide. Ita docet quoque S. Thomas hic ; neque estde 
hac assertione dubium ullum apud vere orthodoxos. Eam tamen 
negant hderetici, ne si hoc ipsi approbent, in seipsos sententiam 



PARS QUAUTA. 93 

proferrevideanlur. » (Edil. Ingolstad, 1595, t. Ilf, pag. 569, 
disp. 1, qujcst. xii, puncl. 2, assert. 2.) 

Item alicujus nominis Cifisar Carena, qui in tractatu suo de 
officio sanctse inquisitionis haec scripsit : « Prima sententia 
(nimirum qua negatur tum direcla tum indirecla Papa3potes- 
tas in rem temporalem Regum) est Calvini, centurialorum, 
Petri pseudomartyris, Brentii et aliorum hairelicorum, qui in 
pontifice soliim agnoscunt potestatem spirilualem, et ei om- 
nem temporalem denegant jurisdictionem sive directam sive 
indirectam. » De hac opinione dicit Carena : est impia et hxre- 
tica (part. I, tit. I, de Potest. summiPont. in temp., § v. — Apud 
Bianchi, t. I,p. 125). 

Item alicujus nominis Alphonsus Ciaconus, qui sic habet, in 
vita Lconis III : « Si quis neget Romani Proesulis auctoritatem 
in imperium, plane impius et infidelis, et rerum ecclesiasti- 
carum plane rudis esse convincitur. » (Apud Bianchi, della 
Potestadella Chiesa, t. I, p. 125.) 

Item alicujus nominis fuit Cardinalis Baronius, in cujus 
Annalibus sic legere est ad annum 800, n. 14, ubi agit de 
translatione imperii a Graecis ad Occidenlem, auctoritate Pon- 
tificia : « Quod aulem ex convenientia, utilitate exigente, et 
necessitate poscente, Deo volente, factum diximus, id ipsum 
ex insita ipsi Romano Pontifici concessa divinitus auctoritate 
fuisse impletum pariter affirmamus. Neget si quis ista, plane 
impius et injidelis, ac rerum ecclesiasticarum penitus rudis 
esse convincitur. » 

Itemque alicujus auctoritatis et nominis tribunal inquisi- 
tionis hispanicae, a quo sequens propositio damnata est tan- 
quam erronea et schismatica : a Quod pontifex aut Ecclesia 
nullam habent potestatem directe vel indirecte in regum tem- 
poralia, et quod non possint exui suis dominiis, nec subditi 
absolvi a juramento fidelitatis quacumque de causa. Quse pro- 
positio esl erronea et schismatica. » (Apud Bianchi, della Po- 
testa della Chiesa, t. I, p. 126, edit. Romae 1745.) Decretum 



94 TRACTATUS DE PAPA. 

istud, quo tanquam erroneus et schismaticus damnatus fuit 
primus e quatuor gallicanis articulis anni 1682, editum fuit 
♦anno 1^83. 

Igitur falsum plane istud Bossu etii assertum : « Inter scho- 
lasticos alicujus nominisnmmm invenies qui adfidei dogmata 
referat eam quam Pontificibus tribuunt in deponendis hsere- 
ticis regibus potestatem. » ((Muvres de Bossuet, t. XXXII, p. 74, 
edit. Lebel, 1817.) 

Nota, non nisi a tempore protestantismi apud doctores 
scholse invaluisse usum censuras theologkas inurendi errori- 
bus dogmati catholico adversantibus. Antea scilicet raro adhi- 
bit9ereperiimturejusmodi censuras, prout compertum haberi 
potest legendo S. Thomam et alios Luthero anteriores, dum 
ea propugnant quse, fatentibus omnibus, ad fidei dogmata 
pertinent. 

Objectio 3\ — Sic summari potest : Theologi et canonistse 
saeculi decimi sexti unanimiter docuerunt clericos Principum 
jurisdictioni nullo modo subesse; atqui contrarium nunc ad- 
mittitur ab omnibus, atque ab ipsis etiam Romanis Cardinali- 
bus ; ergo unanimis scholae sententia vim probandi non habet. 
— En verba ipsa Bossuetii : « Quis e scholasticis aut vero e ca- 
nonistis postremi sevi non id docuit, clericos nullo modo Prin- 
cipibus esse subditos? Tanta publici juris ignorantia tene- 
banturl At nunc quotusquisque est, non dico clericorum, sed 
religiosorum, episcoporum, etiam Romanae Ecclesise Cardina- 
lium, quinon sesubditos suis regibus fateantur, salvis privi- 
legiis ordini suo Ecclesise auctoritate concessis, et publica 
regnorum lege firmatis? » (Edit.Lebel, 1817, t. XXXII, p. 75.) 
Respondetur, — Nititur hocBossuetii argumentum duobus 
assertis falsis : 1° falsum est unanimem de clericali exemp- 
tione doctrinam saeculo xvi eam fuisse quam asserit Bossuet; 
2*^ falsum est doctrinam de clericali exemptione sseculo xv 
communius receptam, postmodum unanimiter tempore Bos- 
suetii rejectam fuisse. 



PA.RS QUARTA. 95 

1'* Doctrina sacculi xvi de clericali exemptione non ea fuit 
quam fmgit Bossuet. Etenim clericos nnllo modo Pnncipibus 
esse subditos, non fuit omnium sa?culi xvi scholasticorum doc- 
trina, prout asscrit Bossuet; immo ne unius quidem. Etenim 
exemptionem clericorum plerique (non omnes) doctores ca- 
tliolici propugnaverunt dumlaxat quoad functiones sacras^ 
quoad forum^ et quoad certa quxdam onera. In reliquis vero 
subesse clericos Principibus eorumque justis legibus unani- 
miter docuerunt. Nec eorum quisqunm dixit clcricos ?m//o- 
modo Principibus esse subditos. — Prseterea supradictam 
cxemptionem clericis competere independenter a consensu 
Principum, communius quidem propugnarunt doctores sae- 
culi XVI, non tainen unanimiter. Citantur siquidem a Suaresio 
(Contra Amjlos, 1. IV, c. u) nonnuUi thcologi catholici, inter 
quosMedina et Covarruvias, opinionis contrariae propugna- 
tores. Equidem horum placitum a c»leris utmanifestus error 
rejicitur. At perperam declamavit Bossuet : quis e scfiolasticis 
aut vero ecanonistis, cum aliqui revera hujus opinionis extite- 
rint. 

2° Falsum est doctrinam scholae, saeculo xvi generaliter re- 
ceptam, tempore Bossuetii unanimiter rejectam fuisse, ita ut 
nullum clericum, nullum religiosum, nullum Episcopum, 
Cardinalem nullum propugnatorem habeat. De quo gratuito 
ac falso Bossuetii asserto siccIarissimusBianchi (della Potesta 
della Chiesa, t. I, p. 151) : 

« Bossuet ne trouvera ni un pretre, ni un reliyieux, ni un 
Eveque, ni un Cardinal qui ne soutienne le droit d'exemption 
dans le sens indiqu^; d moins que le sentiment contraire ne soit 
celui du clergedeFrance qui, pouraugmenterlenombredes libertes 
de rEqlise (jaUicane, a embrasse cette miserable servitude, en se 
soumettant a lajuridiction Idique, etennetenant aucun compte des 
canons et des lois de rEglise, qui donnent aux clercs ce droit 
d'exeinption par rapport a toute puissance laique. De hoc ipso 
Bossuetii asserto, sic in manuscripta quadam dissertatione : 



96 TRACTATUS DE PAPA. 

« Que le gouvernemcnt civil d'un pays ne veuille pas recon- 
naitre rexemption clericale, c'est un fait a deplorer ; mais ce 
iait ne change rien au droit de rEglise. La question est de sa- 
voir si ce droit de TEglise d'exempter ses clercs en certains 
poinlsdetoutejuridictionlaique, droit enseignegeneralement 
par l'Ecole du seizieme siecle, avait cesse partout d'etre ensei- 
gnee, comme raffirme Bossuet. Or, qu'on lise les theologiens 
qui ont enseigne dans les ecoles catholiques situees hors de 
France, et Ton verra qu'il n'en est rien. Berti, de Tordre des 
Augustins (t. IV, p. 172, edit. de Bassano 1792), enseigne ce 
qu'on avait enseigne pendant le seizieme siecle. Saint Liguori, 
qui continue le meme enseignement {Appendix cle privilegiis, 
cap. n, t. 146, edit. de Turin, 1825) et qui embrasse habi- 
tuellement, comme on sait, la doctrine la plus generalement 
admise, suffit seul pour prouver que renseignement de TEcole 
sur Texemption clericale n'a change, ni du temps de Bossuet, 
ni depuis. II serait inutile de multiplier les citations des theo- 
logiens posterieurs a Bossuet. 

(( En resume : Bossuet, dans cet endroit, defigure Tenseigne- 
ment de TEcole. Ce qui etait admis unanimement, c'est que 
le droit d'exemption clericale etait certain etinviolable, quelle 
qu'en fut Torigine, et n'eut-il d'autre source que la concession 
primitive des princes. Cequietaitcontroverse, c'est : V si ce 
droit etait naturel et divin, ou bien seulement humain ; et sur 
ce point rEcoIe etait partagee ; 2"* si rEglise aurait pu etablir 
ce droit sans le consentement des princes; et ici Taffirmative 
etait soutenue comme certaine par le torrent des docteurs, et 
la negative seulement par un petit nombre. Mais tous recon- 
naissaient les clercs dependants de la juridiction des princes 
dans les points que ne renfermait pas le privilege de rexemp- 
tion. Bossuet fait d'abord entendre au lecteur que lEcole decla- 
rait les clercs exempts de la juridiction civile entoutes choses 
et en toutes matieres. Puis il lui fait croire que renseignement 
des ecoles catholiques a ete completement retourne, ce qui 



PAKS UUARTA. 07 

est cnticrerncnt faux. Eiifin, il jctle rinjure A"ujnorance exor- 
bitante sur rcnscmblc dcs doctrines par rapport au droit pu- 
blic, accusation quc ricn ne justiile sur cc poinl. 

Objectio 4\ — Sic exponi potest : a scholae doctoribus una- 
nimitcr pro certis et indubitatis habita sunt plura facta histo- 
rica, quorum falsitas liodie nemini dubia est; vcrbi gratia do- 
nationcs imperatoris Conslantini, falsa} dccrctales, ct similia. 
Ergo Doctorum scholse quoad doctrinam aliquam consensio, 
eam \eram esse non probat. En vcrba Bossuclii : « Mitto Con- 
stantini aliorumque falsas donationcs, falsasque decrctales... 
lla^c nos admonent nc impcritis saeculis omnia tribuamus. » 
(T. XXXII, pag. 70, edit. Lebel 1817.) 

Respondetnr . — Aliud est a doctoribus scholae aliquid asscri 
tanquam factam historicum, et aliud ab eis verum et tenendum 
propugnari jj/.s f/o(/mrtrealiquod. De factorum hi^toricorum crisi 
parum curantes, facta cjusmodi non pauca prout ab historicis 
lunc tradcbantur allcgarunt et certa erronee reputarunt. At 
consensio doctorum schola} cui vis probandi tribuitur, nequa- 
quam intelligitur conscnsio circa facta historica, sed dum- 
taxat et praecisc consensio circa dogma. Enim vero non potcst 
Cliristus Dominus pcrmitterc ut doctorcs errcnt communitcr 
circa dogma, quia sic Ecclesia ipsa in fide erraret. At necesse 
non est ut a divina providentia priepediatur communis eorum 
error circa factum aliquod historicum, dogmati haud neces- 
sario connexum ; priesertim si factum istud non ex professo 
desquirant, sed per transennam memorent, verum suppo- 
ncndo. Igitur ex eo quodcirca facta qusedam historica doctores 
scholcT communitcr erraverint, nequaquam sequilur eos com- 
muniter errare posse in quaestionibus dogmaticis, qualis est 
et ista : num Ecclcsia} jurc divino competat reges in certis 
casibus deponendi potestas. Nimirum de solis quaestionibus 
dogmalicis intelligitur et omnino tenenda est Melchioris Cani 
doclrina : Si qua in quiestione universi theoloyi eadem inter se 
concinunt, profecto si in eo errant, Ecclesiam iiem periculo er- 
III. 7 



98 TRACTATIS DE PAPA. 

randi exponunt (1. VIII, c. iv, concl. o). Atque Deus ipse si theo- 
logorum omnlum errorem non aperiret, in necessariis Christiano 
populo deesset. (Ibid.) Priscis quippe Patribuset theologis suc- 
cesserunt scholse doctores quatenus verse traditionis catholicse 
depositarii. Perperam igitur Bossuetius, ut persuadeat erro- 
neam esse posse doctorum scholae consensionem, in prsesenti 
qusestione dogmatica, recurrit ad eorum in factis historicis 
fallibilitatem. 

Ohjectio 5\ — Scholae doctores erronee docuerunt posse Pa- 
pam a regibus et particularibus synodis deponi ; ergo quod 
communiter doceant Regcs a Papa deponi posse, nihil probat. 
Objectionem illam continent verba haec Bossuetii : « Talibus 
ergo delusos (scholoe doctores) non modo de Principum, sed 
etiam de Pontificum juribus multa fugerunt ; ac si a Pontifi- 
cibus reges hseresis causa deponi posse fateantur, fatentur 
interim a rcgibus quoque ac particularibus synodis deponi 
potuisse Pontifices. » (Defensio, Operum t. XXXII, p.75, edit. 
Lebel, 1817.) 

Respondetur. — Falsissimum est istud Bossuetii assertum : 
Fatentur (scholae theologi) potuisse Pontifices a regibus et parti- 
cularibus synodis deponi. Scholse theologi si qui sint ita docen- 
tes, cur eorum nomen siluit Bossuelius? Pour moi, inquit 
Bianchi (t. I, p. 135), j> nai trouve de trace de cette audacieuse 
erreur que chez quelques ecrivains notoirement heretiques ou 
schismatiques , ou chezquelques miserables auteurs reprouves d'un 
consentement unanime. Je defie de citer un seul theologien, meme 
du dernier rang, qui ait embrasse cette opinion; a moins quon 
ne veuille mettre en avant Jean de Paris, qui, au rapport d'Al- 
main { dePotestate eccl. et laic, quaest. n, ad cap. viii, doctoris 
Okam), contraint par la force dela verite d^avouer que lesPapes 
peuvent indirectement deposer les rois, s\ivisa de dire, pour faire 
piece au Saint-Siege, que les rois pouvaieiit aussi deposer indi- 
rectement les Papes. Nemo nescit Joannem Parisium, in con- 
flictu Philippum Pulchrum inter et Bonifacium VIII, in trans- 



PARS QUARTxV. 99 

versum actum fuisse, nec tlecenter a calliolicis ejus auctori- 
tatem allegari posse. Al, praeter ipsum, nullus apud calholicos 
reperietur qui docueritpossePapam a Rege deponi. 

Cum apprimescirel Bossuetius actum esse desuo Gallicano 
syslemate, si pro valido haberelur argumenlumcx doctorum 
schola? consensione deductum, toto nisu hancce auctoritatem 
convellere tentavit ; in quem fmem injurias eliam adhibuit 
(vide Verbi ijratia, lib. IV, cap. xvm), sed ejusmodi convicia 
in doctores schola^a Bossuetio inlorta, jam in antecessum re- 
tuderat, ac in perpetuum retundet haec Melchioris Cani adno- 
tatio : Connexx quippe siintj ac fuere semper, post natam scho- 
lum, scholx contemptio et hseresum pestes {de Locis commun., 
lib. VIII, cap. viii). 



SECTIO II 

ARGUMENTUM EX CONCILIIS (ECUMENICIS 

QUINQUE , NEC NON E PLURIBUS SYNODIS 

PARTICULARIBUS 



Vel Ecclesiae compelit potestas in rcm temporalem slatuum, 
vel dicendum est errasse quinque concilia a^cumenica, nec- 
non alia plura concilia particularia. Porro dici iiequiterrasse 
concilia illa ; si quidem talis error esset iii ipsammet Eccle- 
siam refundendus. Et C3eleroquinBossuetius,ac alii gallicanse 
opinionis propugnatores, concilia hsec erroris insimulare ne- 
quaquam ausi sunt ; sed negarunl dumlaxat ipsa sibi seu Ec- 
clesiae tribuisse preefatam in temporalia polestatem. Undetota 
prsesens quaestio versatur circa factum istud : an scilicet ab 
istis conciliis Ecclesise certo attributa sit, jure divino, potestas 
in rem temporalem regum seu societatum civilium. Porro 
factum istud omnino certum probatur sequenli capitum serie. 



CAPUT I 

COiliClLlUllI CECtJMEMlCUAI 

I.ATERAWKMISK: TERTIUHl, AmHI f IfO, SIBI ADS€RII*§)1T 

rOTEjSTATElI I]« REM TEMPORALEII STATUUM 



1 . lluic synodo interfuerunt Episcopi 550, nec uUa movetur 
de ipsius cecumenicitate controversia.Inid polissimum inten- 
derunt Patres, ut varias bsereticorum sectas, tum in Galliis, 



PARS QUARTA/ 101 

tum alibi grassantcs coercerent. llunc in finem edidcrant ca- 
noncm 27, ih' Hivretkis inscriptum, qiii sic c.xordilur : 

« Sicut nit Pcatus Lco, licct ccclcsiaslica disciplina, sacer- 
dolali contcnla judicio, crucntas non efficiat ultiones, catholi- 
corum tamen principum conslitutionibus adjuvalur, iit saepe 
qua^rant homines salutare remedium, dum corporale supcr 
se metuunt cvenire supplicium. » (Concilia Mansi, tomo XX, 
col. '25*2.) Tum pronunlialur excommunioalio in kerclicos, 
necnon in eos qui ipsis auxilium aut favoremprseslant.Postea 
decernitur, fideles, qui sunt sub ditionc hierelicorum eju?- 
modi, liberos fore ab omni dcbilo fidclitalis : ReJaxatos autem 
se noverint a debito fideUtatis et hominii, ac totius obsequii, do- 
nec in tanta iniquitate permanserint, quicumque illis aliquo pacto 
tenentur annexi. Et tandemconlra ipsosmet hserelicos pronun- 
liatur confiscatio bonorum, ct libcrum Principibus calholicib' 
decernitur, ut cos in servilulem redigant : Confiscentur eorum 
hona, et liberum sit Principibus hujusmodi homines subjacere ser- 
vituti. Ifec canone 27. 

2. Canone vero 24, decernilur pariter bonorum confiscalio 
in eos qui Sarraccnis arma pnestant vel aliter auxiliantur, ct 
liberum fiL lalcs auxilianlcs capcreet in servilutcm redigere: 
Tales icjitur a communione Ecclesix praecisos... rerum suarum 
per sxculi principes catholicos et consules civitatnm privation 
multari, et capientium servos, si capti fuerint^ fore censemus. 

3. Tandem canone 21, bellantibus Principibus ct cxerciti- 
bus treugam, id est, ab omni hostili actu cessationem, certis 
quibusdam diebus hebdomadie et anni temporibus, pra^cipit 
his vcrliis : Trexujas a quarta feria post occasum solis usque ad 
secundam feriamin ortu solis... ab omnibus invioIabiHter obser- 
varipraecipimus. 

i. Jam vcio citati canones invicte probant, concilium occu- 
mcnicum anni 1179, sibi potestatem adscripsisse in rem tem- 
poralem statuum. Nam ille sibi ejusmodi potestatem in tcm- 
poralia tiibuit, qui subditos alicujus principis libcrosdeccriiit 



10 1 TRACTATUS DE PAPA. 

ab omni obedientice ct fldelitatis obligatione crga eumdemPrin- 
cipem ; itom qui bonorum confiscationem pronuntiat contra 
Principes hsprcticos, quique decernit eos legitime capi posse, 
et capientium servos fore ; item qui jubet Principibus et popu- 
lis inter se bellantibus, ut treugas ab ipso determinatas 
inviolabiliter servent. Atqui citatis canonibus haec decrevit et 
prgecepit concilium Lateranense tertium ; ergo sibi potestatem 
adscripsit in rem temporalem statuum. 



CAPUT II 

COIVCII^IUIII «ECIJMEI^iIClIII 

I.ATE:RAIVEM§»E: f^UARTlIM, AlV.lil 1315, ISIBI POTElSTATEIM 

AD!§€RIP§iIT IM REll Ti:ilII>ORAL.ElI STATUUM 



Adfuere huic concilio Episcopi 412; et ab eo edita sunt 
decreta sive capita lxx, quorum plura certum supponunt 
Ecclesiae jus in rem temporalem societatum civilium. 

I. Sic habet caput ni, quod inscribitur de Hxreticis : « Dam- 
« nati vero ssecularibus potestatibus praesentibus, aut eorum 
« bailivis, relinquantur animadversione debita puniendi, cle- 
« ricis prius a suis ordinibus'degradatis : ila quod bona hu- 
« jusmodi damnatorum, si laici fuennt, confiscentur... 

« ... Si vero dominus temporalis lequisitus et monitus ab 
« Ecclesia, terram suam purgare neglexerit ab hac hseretica 
« foeditate, per metropolitanum et cseteros comprovinciales 
« episcopos excommunicationis vinculo innodetur. Et si satis- 
«facere contempserit infra annum, significetur hoc summo 
« Pontifici, ut extunc ipse vassallos ab ejus fidelitate denuntiet 
« absolutos, etterram exponat catholicisoccupandam...: salvo 
«jure domini principalis, dummodo super hoc ipse nuUum 
« prsestet obstaculum, nec aliquod impedimentum opponat : 
« eadem nihilominus lege servata circa eos qui non habent 
« dominos principales. » 



PARS QUAIITA. 103 

« Credcntes vero, praeterea reccplores, defensores et fau- 
« tores lucrelicorum, excommunicationi decernimus subja- 
« cere: firmitcr statuentes ut postquam quis talium fuerit ex- 
« communicatione notatus, si salisfacere contempserit infra 
« annum, ex tunc ipso jure sit factus infamis, nec ad publica 
« officia seu consilia, nec ad eligendos aliquos ad hujusmodi, 
« nec ad testimonium admittatur. Sit etiam intestabilis, ut 
« nec testandi liberam habeat facultatem, nec ad ha^reditatis 
« successionem accedat... Quod si forte judex cxlilerit, ejus 
« sententia nuUam obtineat firmitatem, nec causa; aliquai ad 
« ejus audientiam perferantur. Si fuerit advocatus, ejus pa- 
« trocinium nullatenus admittatur. Si tabellio, ejus instru- 
« menta confecta per ipsum nulliuspenitus sint momenti, sed 
« cum authore damnato damnentur. Et in similibus idem 
« pnecipimus observari. » 

Ibi apertissime a concilio dccernuntur sequentia : 1*^ Con- 
fiscari jubet bona laicorum, si probatum fuerit eos esse liae- 
reticos. '2° Princeps qui hteresim e suis terris cvcUere ne- 
gligit, debet primum a metropolitano et aliis provinciae 
Episcopis excommunicari; ct postea, nisi resipiscat, denun- 
tiari Romano Pontilici; ut nempe Papa hujus Principis vas- 
sallus ab ejus fuleUtate denuntiet absolutos. 5° Item Romano 
Pontifici commitlitur ut talis Principis terram exponat catho- 
licis occupandam. i** Si Princcps cujus terrae sic traduntur ca- 
tholicis occupandae, habeat supra se dominum principalem, 
salvum fore jus istius Domini Principalis decernit synodus, 
dummodo ipse non obstet liajreseos extirpationi. 5° Statuitur 
eidem legi subjectos fore Principes etiam in sua ditione su- 
premos et independentes. 6° De fautoribus haereticorum, si 
post excommunicationem iion resipiscant, decernitur eos 
ipso facto fore inhabiies ad quielibet officia publica, et ad 
votum dandum in electionibus, et ad faciendum testamen- 
tum, et ad recipiendam haereditalem. Quod si judcx fuerit, 
sententiffi ipsius erunt nullaj ac irritae; si advocatus, ejus pa- 



104 TRACTATUS DE PAPA. 

trocinium non admittetur; si notarius, ab ipso confecta in- 
strumenta nullius valoris erunt. Jam vero qui talia decernit, 
sibi procul dubio potestatem in temporalia regum adscribit 
et certam supponit. Ergo concilium Lateranense quartum ejus 
modi potestatem sibi vindicavit. 

II. Idem constat canonibus 68, 69 et 70. Nam canone 68 
probibet synodus ne judaei eadem veste ac christiani publice 
utantur (vide textum apud Mansi, Conciliorum tomo XXII, 
col. 1055). Canone autem 69 prohibet ne judseis et paganis 
publica munia conferantur (ibid., col. 1058). Et canone 70 
praecipitur ut judsei conversi et baptizati, si forte ad obser- 
vantias judaicas redierint, per Episcopos cogantur iis obser- 
vantiis renuntiare. Ut quos, inquit synodus, clmstianx reli- 
(jioni liherx voluntatis arlntrium obtuUt, salutiferx coactionis 
necessitas in ejus observatione conservet. (Apud Mansi, loco 
cit., col. 1058.) Hoc triplici canone dictum conciiium po- 
testatem in temporalia regum apertissime exercuit ac sibi 
qdscripsit. 

III. Idem constat ex gestis concilii quoad comitatum Tolo- 
sanum. Rem sic narrat synchronus scriptor,PetrusVallisSar- 
nensis monachus, in sua Historia Albigensium, capite lxxxih 
(apud Mansi, conciliorum tomo XXII, col. 1069) : 

« Inter alia quse ordinata fuerunt in concilio et statuta, 
tractatum fuit de negotio fidei contra Albigenses. Venerat 
enim ad concilium Raimondus, quondam comes Tolosanus, 
et filius ejus, comes etiam Feuxi, pacis et fidei manifestissimi 
turbatores, supplicaturi concilio pro recuperatione terrse sua^ 
quam perdiderant, divina disponente censura, suffragante 
auxilio signatorum (des croises). Comes vero nobilis xMonte- 
fortis misit illuc fratrem suum germanum Guidonem de 
Monteforli, aliosque fideles nuncios et discretos. Verum qui- 
dem est quod fuerunt ibi aliqui, etiam quod est gravius, 
de prselatis, qui negotio fidei adversi, pro restitutione dicto- 
rum comitum laborabant : sed non prsevaluit consilium Achi- 



PARS QUARTA. 105 

lopliel; frustratum est consiliuni malignorum. Dominus ete- 
nim Papa, approbante pro majori parteet saniori sacrosancto 
concilio, in hunc modum ordinavit de negotio memorato. 
Statuit siquidcm et providit quod Toiosa civitas ct aliae terroe 
a cruce signatis obtentae, concederentur comiti Montisfortis, 
(jui in praedicto negotio viriliter et fideliter laboravit supra 
omnes : terram vero quam comes Tolosanus habuerat in 
Provincia, custodiri voluit summus Pontifex, ut de illa fieret 
provisio in parte vel in toto, filio dicti comitis Tolosani : si 
tamen per certa fidelitatis et bonae conversationis indicia os- 
tenderet se misericordia dignum esse^ » 

Decretum autem ab Innocentio edilum et a concilio appro- 
batum tenoris est hujusce modi : « Quantum Ecclesia labora- 
vit per pncdicatores et cruce signatos ad exterminandum hie- 
reticos et ruptarios de provincia Narbonensi et partibus sibi 
vicinis, totus pene orbis agnoscit. Et quidem per Dei gratiam 
et sollicitudinem nostram valde profecit, cum exterminatis 
utrisque, terra ipsa in fide catholica et pace fralerna nunc 
salubriter gubernetur. Quia vero novella plantatio indiget 
irrigari, sacro consulto concilio ita duximus providendum : » 
« Ut Raimondus Tolosanus comes, qui culpabilis roperlus 
est in utroque, nec unquam sub cjus regimine tcrra possit 
in tidei stalu servari (sicut a longo tempore certis indiciis est 
compertum), ab ejus dominio (quod utique grave gessit) per- 
petuo sit exclusus; extra terram in loco idoneo moraturus, 
ut dignam agat poenitentiam de peccatis. Verumtamen de 
proventibus terrae pro sustentatione sua quadringentas mar- 
cas percipiat annuatim, quandiu curaverit humililer obedire. 
Uxorvero ipsius comitis, soror quondam regis.Arragonum, 
cui ab omnibus laudabile testimonium perhibetur quod sit 
mulier honesta et catholica, terras ad suum dotalitium per- 
tinentes integre habeat et quiete. Ita tamen ut eas sic ad 

* Petri Vallis-Sernensis (Picrre de Vaulx-Cernayl historiam gallice edidit 
Guizot tomo XIV siforum Mimoires relatifs a Vhistoire de France. 



106 TRACTATUS DE PAPA. 

mandalumEcclesiae faciat custodiri, quod peripsas negotium 
pacis et fidei non valeat perturbari ; vel pro ipsis secundum 
apostolicse sedis arbitrium recompensationem accipiat com- 
pctentem. » 

« Tota vero terra quam obtinuerunt cruce signati adversus 
hsereticos..., cum Monte Albano atque Tolosa,qu3e magis ha3- 
retica labe corrupta, dimittatur et concedatur (salvo per om- 
nia catholicorum jure virorum, mulierum et ccclesiarum) 
comiti Montisfortis, viro strenuo et cal.holico, qui phis caeteris 
in hoc negotio laboravit, ut eam teneat ab ipsis a quibus te- 
nenda est. 

« Rcsidua autem terra quse non fuit a cruce signatis ob- 
tenta, custodiatur ad mandatum Ecclesise per viros idoneos, 
qui negotium pacis et fidei manuteneant et defcndant : ut 
provideri possit unico adolescenti filio praefati comilis Tolosae, 
postquam ad legitimam aetatem pervenerit, si talein se stu- 
duerit exhibere quod in toto vel in parte ipsi merito debeat 
provideri, prout magis videbitur cxpedire. » (ConciUorum 
Mansi, t. XXII, 1069.) 

Nisi quis volens caecutiat, stalim ac duplex citatum docu- 
mentum legerit, fateatur necesse est, concilium Latera- 
nense IV, sibi poleslatem tribuisse in rem temporalem s!a- 
tuum. 

IV. Insuper ab eodem concilio confirmata fuit depositio 
imperatoris Othonis IV, et electio Frederici II (apud Mansi, 
Conciliorum tomo XXII, p. 1075). Item ejusdem concilii au- 
ctorilate comilatus Feuxi sub custodia Legati Sedis Aposto- 
licse positus iuit; et ita remansit donec anno sequenti ab 
Honorio III comiti Feuxi redditus fuit. Porro hsec etiam 
concilii gesta manifestissimum sunt potestatis in temporalia 
exercitium. 



PAR^ OUAUTA. 107 



CAPUT IH 

COIVCII.Il.'M IKCmiE.lklCIJlfl 

LCCiDtJKEIVlSE AMHl «t4& mtm POTESTA.TEM AD|§CRIPJ$IT 

1% mKH TEMPORAI.EM jHTATt Lll 



I. In eo concilio pronuntiata est ab Innocentio Papa IV sen- 
tentia depositionis contra Fredericum imperatoicm. Iii qua 
sententia sic habetur : Nos itaque super praBmissis et compluri- 
biis aliis ejus nefandis excessibus, cum fratribus nostris et sacro 
conciUo (leliberatione prxhabita diUcjenti, cum Jesu Christi vices 
Ucet immeriti teneamus in terris, nobisipie in beati Petri apostoU 
persona sit dicf «m, Quodcumque ligaveris supertcrram, ctc, 
memoratum principem, qui se imperio et regnis omnique honore 
ac dujnitate reddidit tam indignum^ quiquepropter suas iniquitates 
a Deo ne reijnet vel imperet est abjectus, suis Ugatum peccatis et 
abjectum, omnique honore et dignitate privatum a Domino osten- 
dimus, denunciarnus, ac nihilominus sententiando privamus ; 
omnes qui ei juramento fideUtatis tenentur adstricti, a juramento 
hujusmodi perpetuo absolventes : auctoritate apostoUca firmiter 
inhibendone quisquam de caetero sibi tanquam imperatori vel regi 
pareat vel intendat, et decemendo quosUbet qui deinceps ei vehit 
imperatori vel regi consilium vel auxiUum prdestiterint seu favo- 
rem, ipso facto excommunicaUonis vinculo subjacere. (T.n])l)e, 
lomoXI, partel, col. r)45,edit. 1671.) Sentcntia baic pronun- 
tiata fuit conciliariter seu approbante concilio illo oecumenico 
(ut probabitur infra contraBossuetium, qui nullum aliud effu- 
gium reperiens, futiliter asseruit eam soli Papa tribuendam 
esse) . Ergo Ecclesia sibi vindicavit potestatem in temporalia 
regum. 

II. In eodem concilio decrevit Innocentius IV in hunc mo- 
dum : « Nos ejusdem Apostoli (Petri) effccti, disponente Do- 



108 TRACTATUS DE PAPA. 

mino, licet immeriti, successores, et ipsius redemptoris locum 
in terris quamquam indigne tenentes... Sacri approbatione 
concilii statuimus, ut quicumque Princeps, pra^latus, seu 
qucevis alia ecclesiastica saecularisve persona , quempiam 
Christianorum per priEdictos assassinos interfici fecerit, vel 
etiam mandaverit, quamquam mors ex hoc forsitan non sc- 
quatur, aut eos receptaverit vel defenderit seu occultaverit, 
excommunicationis et depositionis a dignitate, honore, or- 
dine, offlcio et beneticio incurrat sententias ipso facto...^ Sit 
etiam cum suis bonis mundanisoinnibus, tanquam christianae 
religionis aemulus, a toto christiano populo perpetuo diffida- 
tus. » (Labbe, tomo XI, parlel, col. 672, edit. Parisiis 1671.) 
Principes aliasquepersonas saeculares, ob crimen ibi expres- 
sum, deponere a dujnitate, honore et officio^ et diffidare cuni suis 
bonis mnndanis omnibus, est procul dubio potestatem exercere 
in rem temporalem statuum. Ergo potestatem hanc sibi ad- 
scripsit concilium Lugdunense anni 1245. 



CAPUT IV 
COMCII.I1JH eo\<9TAMTiE:M§(K jsini potk§(tatrm ad§i€rii*<^st 

IX AWIM Ti:ilPORAI.EM ^ITATUIIII 

1 . Sic decrevit sessione decima quinta : Sacrosancta sijno- 
dus Constantiensis... prsecipit et mandat sub poena excommuni- 
cationis latae sententix... et sub poena carceris duorum mensium, 
ne aliquis cujuscumque status, auctoritatis, gradus, ordinis, prx- 
eminentix aut conditionis fuerit, etiamsi imperiali, regali, cardi- 
nalatus... praefulgeat dignitate... ipsam sessionem, seu pronun- 
ciantes et loquentes ineadem.perturbet, murmur^et, impediat, aut 
quemvis strepitum voce vel manibus aut pedibus faciat. (Conci- 
liorum Coleli, tomo XVI, col. 241.) Sane poenam carceris de- 
cernendo in ipsos reges et impcralorvS, sibi vindicarujit Coii- 



PAIiS QLiAJiTA. 109 

stanlienses I^ilres poteslalein iii rcni temporalem staiuum. 

2. Ideni concilium sic decrevit sessione decima septima : 
Hxc sacrosancta sijnodiis Constantiensis... statuit, definit et or' 
dinat^ quod quicumque, cujuscumque status aut conditionis exis- 
tat, etiamsi regalis, cardinalatus... seu alterius cujuscumque 
dignitatis seu status ecclesiastici vel saecularis existat, qui sere- 
nissimum... Sigismundum... vel alios cum eodem, ad convenien- 
dum cum Domino regeArrajonum pro paceEcclesiie,... euntes vel 
redeuntes impediverit..., sententiam excommunicationis . . . ipso 
facto incurrat...; et ulterius omni honore etdignitate, officio, be- 
neficio ecclesiastico vel sxculari sit ipso facto privatus. (Coleti, 
t. XVI, p. 279 et 280.) Ibi polestatem sibi tribuit concilium 
ipsos eliam reges sua dignitale privandi. 

3. Sessione trigesima prima, postquam excommunicavitco- 
mitem quemdam, a quo Astensis Episcopus captivus detine- 
batur, ita ulterius decrevit : Et si, quod absit, prsedictas pxnas 
interdicti et excommunicationis dictus Philippus Comes... et offi- 
ciales prsedictiy animis sustinuerint induratis, ad omnes aliaspoe- 
nas spirituales et temporales auctoritate prxsentium procedere 
valeant. iConciliorum Coleti, t. XVf, col. 586.) Ubi expresse 
sibi tribuit concilium potestatem procedendi per poenas tem- 
porales. 

4. Sessione trigesima septima decernitur, etiam contra re- 
ges et impcratores, dignilatis sua} privatio, ipso facto incur- 
renda, si Petro de Luna tanquam Pap?e obediant. 

5. Tandem Martinus V, sacro approbante concilio, decrevit 
ut sequilur :Nos igitur attendentes quod error cui non resistitur 
approbari videtur..., sacro approbante concilio Constantiensi, 
per apostolica scripta comm.iltimus et mandamus, qnatenus vos, 
archiepiscopi et episcopi et electi, omnes et singulos cujuscumque 
dignitatis, ofticii, prseeminentias, status vel conditionis exis- 
tant...^qm... (diter sentire aut docere quam sacrosanctaRomana 
Ecclesia et universalis docet . . . prdssumpserint, tanquam hxreticos 
mdicetis.etvelut hiereticos saeculari curix relinquatis...0mnes et 



110 TRAGTATUS DE PAPA. 

sinfjiilos hxretkos hujusmodL. . etiamsi patriarchaU. . . reyali, reyi- 
nali, ducali, aut aUaquavis ecclesiasticavelmundana prsefidyeant 
diynitate. . . , auctoritate prxdicta etiam per excommunicationis . . . , 
necnon privationis diynitatum... et officiorum... ecclesiastico- 
rum,... ac etiam bonorum et diynitatum sxcularium,... etiam 
per captioneset incarcerationes personarum et alias poenas corpo- 
rales quibus hxretici puniuntur... juxta canonicas sanctiones,... 
corriyatis et puniatis. (Coleti, t. XVI, p. 763.) Quando Marti- 
nus V hanc bullam, approbante concilio Constantiensi, publi- 
cavit, concilium istud fuit certo oecumenicum. Equidem alia 
plura qu3e prsecesserant ejusdem synodi decreta vim oecumeni- 
citatis non habuisse merito contenditur. Quodque in particu- 
lari hac oecumenicitatis conditione caruerint sessiones quarla 
et quinla, ubi de auctoritate concilii supra Papam actum est, 
alibi probavimus. Unde aliis citalis texlibus non nilimur nisi 
tanquam aryumento ad hominem, id est, contra Gallicani sys- 
tematis sequaces, qui synodum illam toto quo duravit tempore 
oecumenicam \olunt; etinsuper decreta hsec valent saltem ad 
testandam persuasionemPatrumConstantiensium de potestate 
Ecclesiae in rem temporalem statuum. At citatae bullse inter 
cunctas Martini V, a concilio approbatae, vim cecumenicitatis 
inesse prorsus certum est. Jam vero per bullam istam mani- 
festissime vindicatur Ecclesiae potestas in rem temporalem 
statuum. Ibi enim mandatur Episcopis et inquisitoribus ut 
corrigant et puniant eos qui aliter sentire prdesumpserint quam 
docet sacrosancta Romana Ecclesia et universalis. Et quidem 
ipsis iojungitur ut puniant, non tantum per excommunica- 
tionem, sed etiamper i^oinaiS privationis diynitatum et bonorum 
sxcularium, necnon per captiones et incarcerationes. Atque id 
decernitur contra delinquenles quoslibet, etiamsi reyali aut 
alia quavis mundana prxfulyeant diynitate. Et tandem id exe- 
quendum praecipitur auctoritate sedis Apostolicae. Ergo revera 
concilium Constantiense indubitatam habuit Ecclesiae potesta- 
tem in rem temporalem statuum. Et potestatem hanc sibi vin- 



PARS (jUARTA. 111 

dicavit illa synodus, eliam quo lempore fuit certo oecume- 



nica. 



CAPUT V 

lO.^CILlUM TRIDEZVTIMCII l§IBI POTESTATE.tl YIMDICAYIT 
IIV REilI TEIIIPORALi:.lI ST.ATUVM 



Sic decrevit conlra duellantes : Destestabilis duellorum usus 
fahricante diaholo introductus... ex christiano orhe penitus exter- 
minetur. Imperator, reges, duces, principes, marchiones, comites 
et (piocumque alio nomine domini temporales, qui locum ad mo- 
nomachiam in terris suis inter christianos concesserint, eo ipso 
sint excommunicati ; jurisdictione et dominio civitatis, castri, aut 
loci in quo, vel apud quem duellum fieri permiserint^ quod ab 
Ecclesia obtinent, privati intelVujantur ; et sifeudalia sint, directis 
dominis stutim acquirantur . Quivero piujnam commiserint, et qui 
eorumpatrini vocantur, excommunicationis, ac omnium bono- 
rum suorum proscriptione, ac perpetuae infamiae po^nam incur- 
rant; et ut homicidx juxta sacros canones puniri debeant. (Sess. 
XXV, de ref., c. 19.) IIoc decrelo pccna temporali plecluntur 
1" duellum in terris suispermittentes. Si nempe terram in qua 
duellum permiserint obtineant ab Ecclesia, ipso facto hujus 
lerra3 privationem incurrunt. Si vero terra illa sit feudalis, 
directo domino acquiritur. 2"* Pcena temporali plectuntur 
ipsimet duellantes et eorum patrini seu testes. Hi nempe 
privationis bonorum suorum et infamiie poenam incurrunt. 
Nec ulla fit exceplio in favorem Principum, sed decretum ge- 
nerale cst. Igitur sibi vindicavitTrideutina synodus potestatem 
in bona temporalia civium, ac etiam Principum; quod idem 
est ac sibi potestatem vindicare in rem temporalem statuum. 



m TRACTATIJS 1)E VMW. 



GAPLT VI 

OBJECTIOillCSI 91.I1BII§( TEMTA^IT BOS^I^UET 
ARCiEAIKJliilM K UIITIS QUl.li'QU£ lOxliClUllS fKCUAIEililllll» 

DKUUCTUiM EUUDERE, PRORSU!§ 1]1A]%I<:S i^UJlT 

Ejusmodi objectioniim conlutationem desumemus e ma- 
nuscripta quadam dissertatione Gallica, qute sic habet : 



1'« Objection de Bossuct — Si les coiiciles ont exerce un pouvoir sur lo lemporel 
des Etats, ils ne Tont fait qu'en vertu du consenteinent des princes. 

Quand il s'agitde saint Gregoire VII et des Papes qui hii ont 
succede, Bossuet avoue qu'ils ont cru avoir de droit divin un 
pouvoirsur le temporei des Etats; et il deplore cette persua- 
sion des Pontifes romains pendant six sieclcs, comme une 
erreur contraire a la verite evangelique et a lancienne tradi- 
tion; mais quand il se trouve en face des conciles oeoumeni- 
ques, il change son sysleme de defense; il n'ose pas dire de 
ces venerables assemblees, comme il 1'affirme de tant de Papes, 
qu'elles aient induit les catholiques en erreur plutot que de 
les confirmer dans la verite, catholicos in errorem inducebant 
nedum in fide confirmarent. 11 a recours a une hypothesequi 
expliquerait comment lEglise a pu intervenir dans le tempo- 
rel jusqu'a deposer les rois,.sans pour cela s'atlribuer a elle- 
meme un droit propre d'en agir ainsi. Les princes chretiens, 
dans un mouvement de zele pour la religion et de haine contre 
rheresie, se seraient entendus pour consentir, tant en leur 
nom qu'au nom de leurs successeurs, a etre deposes du trone, 
s'ils venaient a devier de la vraie foi. D'un consentement una- 
nimeils auraientetabli TEglise juge supremeen cette matiere 
et Tauraient inveslie du pouvoir necessaire pour reprimer les 
souverains, autant que le demanderaient la conservation et la 
prosperitc de la religion catholique. Par suite de cctte con- 



PARS QUAUTA. 113 

veiilioii libiv, qui auruit eu lieu sinou expressement, au moins 
lacitement, i'L]glise serait, en effet, intervenue; mais touteson 
aclion sur le temporel des Etats n'aurait eu d'autre-fondement 
que la coucessiou meme des princes, et par consequent ne 
prouverait pas qu'elle ait eu, ni qu'ellc ait cru avoir, dedroit 
divin, le pouvoir en question. Cette hypothese, suns cesse mise 
enavant par rauteur de la Defense, est surtout invoquee a roc- 
casion des conciles cecumeniques dont les temoignages vien- 
nent d'etre relates : de refjibus vero, qnos specialUer desujnari 
oportere eormn (pioqne tempornm jura postulabant, si qnid in iis 
aliisve conciliis expressum leyeretnr [quod nullibi occnrrit) S 
iamen nihil nocerent qux ipsis prxsentibus, atque odio hxresnm 
nltro consentientibns ayerentnr. (Edit. Lebel, t. XXXII, p. 12.) 

Celte hypothcse a-t-elle un fondement solide? est-elle seu- 
lement prohable? N'est-elle, au conlraire, qu'une pure ima- 
jrination? Examinons. 

Premierement, ce syst6me de defense de Bossuet a le desa- 
vantage de lui (^tre commun avec le protestantisme et le jan- 
senisme. Lhypothese du consentement tacite des Princes est 
aussi leur grande machine deguerre. Lorsque, pour montrer 
aux protestants qu'ils ont tort d'attribuer aux Princes Tauto- 
rite disciplinaire dans PEglise, nous leur alleguons les de- 
crets des conciles et la chaine constante des faits tradition- 
nels qui nous presentent sans cesse la puissance spirituelle 
exergant ot s'attribuant le gouvernement de la discipline, ils 
uous repondent : Oui, mais c'est par le consentemenl tacite des 
Princes. Toutefois, la reponse du protestantisme et du janse- 
nisme, quoique fausse dans lapplication qu'ils en ont faite, 
n'entraine pas la faussete de rapplication qu'en fait Bossuet; 
et nous ne faisons ce rapprochement que pour avertir le lec- 

' II est montre dans la reponse a robjection suivante qnc les conciles ont 
parle tres-expressement des rois dans lcurs decrets contre les hcretiques : le 
lecteur sora sans doute etonn»'' qno lantcur de la Defensc ait le^c^urage de nier 
ce lail. 

m. ' 8 



114 TRACTATUS DE PAPA. 

leur de se tenir cn garde, cl dc n'admeltre riiypolhese allc- 

guee qu'apres bonne verificalion. 

Secondementy le pretendu consentement des Princes esl-il 
constate par ecrit dans quelque vieille charte, dans quelque 
monument ecclesiastique, ; dans quelque historien? Nulle- 
ment. En est-il fait niention au moins dans quelqu'une des 
nombreuses querelles entre PEglise et les Princes menaces ou 
frappes de deposition? Nullement. Est-il venu a Tesprit de 
ces Princes, lorsqu'ils disputaient aux Papes le droit de les 
frapper ainsi, de declarer qu'ils retiraient le consentcment 
qui aurait investi primitivement PEglise de ce droit, et d'en- 
gager les autres Princes a retirer aussi la convention primor- 
diale? Pas memc. Non-seulement partout ou les Papes et les 
conciles s'attribuent ce pouvoir ils le revendiquent comme 
leur appartenant de droit divin, non-seulement les Princes 
qui en parlent sans le combaltre le supposent revendique a 
ce titre par FEglise, mais ceux-memes qui en sont irappes, 
qui se debattent pour le sccouer, et qui s'en plaignent comme 
d'une usurpation, supposent que la puissance spiriluelle ne 
se Pest jamais attribue qu en vertu des clefs. Nulle part ils 
n'objectent aux Papes, que ce pouvoir ne leur etanl venu que 
par le consentement des Princes, il peut leur elre retire par 
le meme consentement. 

Troisiemement, la pretendue convenlion lacite des Princes 
est une pure chimere, s'il a ete impossible qu'il vint a Pesprit 
des Princes de faire une pareille convention. Or il a ete rigou- 
reusement impossible qu'une semblable pensee leur soit ve- 
nue. Que le lectcur veuille bien peser la preuve qui va lui en 
etre fournie. 

Lorsque deux persuasions sont contradictoires, elles s'ex- 
cluent necessairement. Si on a Pune, par cela m^me on n'a 
pas Pautre. Donc, bi pendant tout le moyen age, depuis le 
commencement dePecole jusqu'au dix-septieme siecle, la per- 
suasion d'un pouvoir de PEglise do droit divin sur le tempo- 



PARS QUARTA. il^ 

rcl dcs Elals a ctc coiiiplcle et universelle, il est impossiblc 
que pcndant ce m6me espace de siecles la persuasion con- 
traire ait rcgnc. Et comme c'est prcciscmcnt pendant cette 
opoquc du moyen age qu'aurait eu lieu lc prctcndu conscn- 
tcmcnt des Princes, imaginc parBossuet, s'il cst rigoureuse- 
mcnt dcmontre que tous les Princes comme tous les Papes, 
tous les cv6ques, tous les docteurs et tous les jurisconsultes 
ont admis comme certaine la doctrine d'un pouvoir dc l'Eglise 
de droit divin sur le temporel dcs Etals, il devient absurde 
de supposcr dans ccs memcs hommes la pensee contraire. 

Or, dans le premier argument, tire du consentement una- 
nime des docteurs de PEcole, nous avons demontrc que Ten- 
seigncmcnt univcrscl, sans aucune exception, dans loute la 
catholicit6 a rcconnu dans rEglise le pouvoir cn question. 
Lcs Princcs catholiques, aussi bien que les Papes, les evSques 
€t les jurisconsultes avaient tous rcQU cet enseigncment : tous 
en etaicnt imbus, non comme d'une opinion, mais comme 
d'un point ccrtain et non controverse : cette persuasion pas- 
sait de gcncration en gcncration; et dans ce long espace de 
siecles on ne peut pas citer un seul auteur, une seule ligne 
qui conteste le pouvoir propre a 1'Eglise de deposer un Prince 
hcrctique ct persccuteur tle la foi. 

Vouloir que dcs Princcs pieux et catholiques aient doute 
de ce point quand personne n'en doutait, c'esl crcer avec 
rimagination un phenomcne miraculeux. D'ailleurs, que se- 
r.iil-il arrivc dans un concile si, par impossible, les Princes 
catlioliqucs cusscnt dit : Comme lEgUse na pas de droit divhi 
le pouvoir de deposer un Prince heretique, nous allons par notre 
consentement libre lui eonferer ce pouvoir, On aurait demande 
a ces Princes d'ou ils avaicnt tire que TEglise n'a pas le pou- 
voir en queslion, attendu que renseignemcnt unanime lc lui 
attribue et le regarde commc certain. Par le seul fait de la 
persuasion g6nerale leur proposition eut ete repoussee comnie 
une insulte ct unefolie. Eux-mcmes auraient vu, qu'en s'ex- 



116 TRACTATUS DE PAPA. 

primant ainsi, ils auraient soulevc le Pape, les eveques, les 

docteurs et les jurisconsultes de toute la catholicite. S'ils 

eussent ete gens a froisser ainsi rEglise, comment les sup- 

poser en meme temps disposes a se laisser deposer par cette 

meme Eglise, en cas d'heresie, et a preter les mains a ce 

nouveau pouvoir? Mais non, la persuasion ayant ete aussi 

ferme que rigoureusement universelle, les Princes du moycn 

age ont du necessairement en etre imbus comme tous autres 

fideles, eux surtout qui ont montre tant de deference a Pegard 

des pouvoirs ecclesiastiques. Donc ils ont dii, comme tout le 

iiionde, tenir pour certiiin le pouvoir de TEglise de droit 

divin sur le temporel des Etats; donc ils n'ont pas pu avoir en 

meme temps la persuasion contradictoire; donc la pensee 

meme de donner par leur consentement a FEglise le pouvoir 

cn question n'a pu leur venir a Pesprit. 

Ce n'est pas sans but que nous nous sommes appliques a 
mettre dans tout son jour le fait immense du consentement 
ligoureusement unanime des docteurs depuis le douzieme 
siecle jusquau dix-septieme. Ce fait rend impossible une 
dissidence doctrinale quelconque, soit de la part des Princes, 
soit de la part des Papes, soit de la part des eveques, en un 
mot de la part de catholiques quelconques pendant le moyen 
age. Des lors, rhypothese d'une convention tacite des Princes 
pour donner a 1 Eglise ce que la persuasion unanime et uni- 
verselle lui attribuait de droit divin, estevidemmentun songe 
creux et rien de plus. 

Cette preuve, fut-elle seule, sera toujours une demonstra- 
tion decisive pour quiconque la pesera attentivement; surtout 
quand on la rapproche de rabsence de tout monument en 
faveur du pretendu consentement tacite, et des monuments 
positifs qui nous montrent la persuasion commune partagee 
par les IMnces eux-memes. 

Quatriemement, pour que les Princes, par leur consente- 
ment, pussent communiquer a PEglise le pouvoir de deposer 



PARS (JLAUTA.^ '■■' 

un souverain tombe dans rhercsie, il faudrail qu'ils eusscnl 



eux 
ce 



-m^mes ce pouvoir. Or, ils nerontpas; car s^ilsravaient, 

pouvoir residerait, ou dans cliacun dcs princcs catholi- 
ques considcre separement, ou dans la collcclion de tous les 
princes catholiqucs de la chrctiente. La premiere hypotheso 
cst 6videmment insoutcnablc; le souverain tombc dans l'he- 
rcsie n'cn rcste pas moins pour le temporcl indepcndant, 
conmic avant, de tout autre souvcrain. Dc qucl droit un roi 
catholiquc irait-il cnvahir les Etats d'un autre roi indepen- 
dant de lui? De Findependance mutuelle de dcux souverains, 
il suit rigoureusemcnt quc Tun ne peut pas sans injustice 
s*emparer du royaume de lautrc, lors mcmc qu- cct autre 
viendrait a faillir en matiere de croyance. Bossuet, lui-meme, 
soutient cnergiquement que lc peche d'heresie nc pi ive pas 
un souverain de ses droits temporels. 

Reste a examiner la seconde hypothese, savoir, si la coUec- 
lion dcs princes catlioliques de la chretiente a le droit de 
priver du trone celui d'entre cux qui tomberait dans Ihe- 
r^sie. 

Ce droit, s'il existait, ne pourrait venir que d'un pactc 
consenti par eux tous, et qui serait devenu obligatoire pour 
leurs successeurs. Ce pacte constilucrait une sorte de droil 
des gens, en vertu duqucl, lorsquun souveraintomberait dans 
riieresie, les autres acquerraient par le fait meme le droit do 
le detroner. Nous ne pensons pas qu'on puisse prcsenter plus 
favorablement rhypothese du droit coUectif des princes ca- 
tholiques sur les Etats du souverain heretique. Or, meme 
ainsi presentee, rhypothese est sans fondement; car un sou- 
verain n'a pas le droit de consentir a ce que son royaume 
soit envahi et confisque par des etrangers. La nation gouver- 
nee par un souverain a un droit de nationalite dont cc sou- 
verain ne peut pas disposer. Un roi qui dirait : Eu cas quc 
je tombe dans r!;eresie, ou en cas quc mes succcsseurs y 
tombent, je conscns a cc quc moi et mes successeurs soyons 



H8 TRACTATUS DE PAPA. 

detrones, el a ce que mes peuples soient envahis par des 
etrangers; ce roi lui-meme outrepasserait son pouvoir ; son 
consentement, ainsi donne, serait par consequent nul; il 
n'obligerait par consequent ni lui, ni ses successeurs, ni sur- 
tout son peuple. Le pacte suppose de tous les princes catholi- 
ques de la chretiente qui se donneraicnt un pareil consente- 
ment serait donc pareillement nul. Jamais en vertu d'aucun 
pacte mutuel, soit tacile, soit expressement formule, les 
princes catholiques n'auront le droit de detroner celui d'entre 
eux qui tomberait dans Theresie, ni de s'emparer de ses Etats. 
Ils ne peuvent donc point ceder ce droit a l'Eglise. Quand 
rEglise use de ce droit, on ne peut donc pas dire qu'elle le 
tient du consentement des princes. On est donc force de dire,. 
ou qu'elle s'est trompee en se rattribuant, ou qu'elle le tient 
d'elle-meme, tel qu'il lui est venu par saint Pierre avec le pou- 
voir des clefs. Comment Bossuet n'a-t-il pas songe a prouver 
que les princes ont le pouvoir en question, avant d'affirmery 
comme il le fait si hardiment, qu'ils Tont cede a rEglise? On 
ne donnc pas ce qu'on n'a pas. 

Au reste, le pretendu consentement des princes est, comme 
nous Tavons dit, au point de vue historique, une pure chi- 
mere. On n'en peut fournir aucun monument. Quand rEgiise 
a depose des princes, et permis aux autres de s'emparer de 
leurs terres, les ecoles catholiques enseignaient unanimement 
qu'elle avait, par elle-meme, ce pouvoir; et si les princes ne 
resistaient point a cette action de rEglise, c'est qu'ils regar- 
daient comme certain renseignement des ecoles catholiques, 
et telle est la veritable explication de leur acquiescement. 

Cinquiemement, rhypothese du consentement des princes ne 
fut-elle pas une pure chimere, elle n'avancerait en rien la 
these gallicane. En effet, pourquoi Bossuet a-t-il recours a son 
expedient du consentement des princes? Pour eviter de dire 
que FEglise se soit trompee en exercant un pouvoir sur le 
temporel des Etats. Or, eut-il gain de cause sur le fait du pre- 



IVVRS QLARTA. 119 

leiulu consenleiiiciil, il iie s'cn prccipitcrail pas inoiiis dans 
rinconvcnicnl qu'ii vcut cviter, el il serait eiicore forcc de dc- 
savouer rEgli>e et de lui reproclier l'erreur. Car les Papes et 
lesconciles ne se sont pas bornes a intervenir dans le teinporel 
des soci6tes civiles quand la religion 6tait en pcril, et a dcposer 
des princes h(''rctiques ou pcrsccuteurs, ils ont de plus pro- 
clainc solcniiellcment qifils agissaientainsi en vertu d'un droit 
divin, en vcrtu du pouvoir des clefs, en vertu de la parole 
cvangcliquc (juodcumque solveris, etc. Ainsi, peiidant que vous 
suez pour trouver votrc expcdient du'consentement des princes 
et que vous dites, c'est en vertu de ce consentement querEglise 
a pu agir sans se tromper et sans outrepasser son pouvoir, les 
conciles et le Saint-Sicge vous disent : J'a(j}s en vertu du pou- 
wirdes clefs. Oucettc affirination est vraie, ou elle cst fausse. 
Sielleest vraie, soumettez-vouset signez votrccondamnation. 
Si elle est fausse, les conciles et le Saint-Sicge ont crrc, en 
s'atiriijuant dc droit divin un pouvoir que vous ne leur recon- 
naissez qu'en vertu de la concession des princes. Par conse- 
quent vous voila encore en face d'une erreur des conciles, et 
votrc invention du consenlcmenl des pi inccs iie vous sert de 
rien pour en cviter Taveu. 

Oui, les Papes et lesconcilesont liautement proclamequ'iIs 
tenaient de Jcsus-Clirist meme lc pouvoir qu'ils exercaieiit 
sur le tempuiel des Etats ; la teneur meme des pieces le con- 
state. 

En vertu de quel pouvoir le pape Innocent IV, de concerl 
avec le concile oecumcnique de Lyon, depose-t-il rempereur 
Frcderic 11? Le voici : 

CumJesu Christi vices licet immeriti teneamus in terris, nobis- 
(ine in Beati Petri apostoU persona sit dictum, quodcumiiue liya- 
vei^is super terram, etc. En verlu de quelle autorite defend-il, 
sous peinc d'excommunication, a tout fidele dc rendre dcsor- 
mais obcissance a Ercdcric? Le voici : Auctoritate upostolica 
jirmiter inhibendo nequis(juam de csctero siln tan^juam imperatori 



^20 TRACTATUS DE PAPA. 

vd regi pareat. Telle etait la teneur de la senlence a laquelle 
appendaient, au rapport de l'ev6que Nicolas de Curbio, les 
sceaux des Peres du concile. II n'y a pas a tergiverser : si le 
Pape ct le concile ne tenaient le pouvoir de deposer Frederic 
que d'un consentement tacite des princes; ils ont solennelle- 
ment failli, car ils declarent qu'il leur vient de Jcsus^Christ 
mtoe. 



2« Objcction de Bossuet. — Dans les decrets des conciles cites, il n'est pas question 
des ro)s ni des souverains proprement dits, mais seulement des feudataircs. 

Voici les paroles memes du livre de la Defense : Be reijibus 
vero, quos spedaliter designari oportere eorumqiioquetemporum 
jura postulant, si quid in iis (le 5« et Ic 4' oecumenique de La- 
imn) aliisve conciliis expressum legeretur, quod nuUihi occurrit, 
tamen nihil noscerent qux ipsis pra>sentibus, atque odio hxresum 
C07isentientibus agere7ittir. (Edilion Lebel, t. XXXII, p. 12.) 

Ainsi, d'apr6sBossuet, ni les conciles cifesde Lafran, ni les 
aufres conciles dans leurs decrets qui atteignent les princes 
et leurtemporel, n'ontfait nucunemcntion expressedes rois : 
cette mention expresse ne se trouve nulle part, ludlibi occur- 
rit. Voyons si cette assertion est conforme a la verite. 

P Verifions-lapremierementpar rapport au 4' concile o^cu- 
meniquede Latran. Le decret deja rapporte ci-dessus (chap. ii) 
dit en propres tcrmes : 

« Si vero dominus temporalis... terram suam purgare ne- 
glexerit ab hac hseretica pravifate... excommunicationis vin- 
culo innodetur. Et si satisfacere contempserit, significetur 
hoc summo Pontifici, ut extunc ipse vassallos ab ejus fidelitate 
denunciet absolutos et terram exponat catholicis occupan- 
dam...; salvo jure domini principalis, dummodo super hoc 
ipse nullum praestet obstaculum, nec aliquod impedimentum 
opponat : eadem nihilominus lege servata circa eos qui non 
habentdominosprincipales. » 



PARS QUAUTA 1:>1 

Nous demandons si un concile peut parler plus expressc;- 
ment des rois, qu'en distinguant entre les souverains princi- 
lidiiw ^ (lomhios pnnnpales, et les souvcrains secondaires qui 
relcvent de la puissance d'un souvcrain principal, feudatarios, 
Or, le 4* concile de Latran, dans le decret cile, formule en 
propres termes cette distinction. Et que statue-t-il sur le sou- 
vcrain principal?Qu'il ne perdra pas son droitsur la terrcdont 
on dcpouille un de ses feudataires, pourvu toutefois que le 
souverain principal ne se declare pas lui-meme en faveur dc 
riicresic : salvo jure domhii prindpalis dummodo super hoc ipse 
nnUum praestet obstaculum; cequi equivaut evidemment a dire 
(pie si le souverain principal favorise lui-meme rher6sie, il 
perdra son droit hu' la terrc dont le conciledcpouille le fcu- 
dataire lierctique. Mais comment designer plus clairement les 
pouvoirs temporels de premiere classe, c'est-a-direqui ne re- 
letent d'aucun pouvoir temporel supcrieur, qu'en les appelant 
ceux qui n'ont au-dessus d'eux aucun souverain principal, eos 
(jui non hahent dominos principales? Ov, a Tcgard de ces pou- 
voirs independants de tout pouvoir sup6rieur, que statue le 
concile? Que sa loi leur sera appliquee, c'est-a-dire que s'ils 
toml)ent dans riicrcsie et la favorisent, le Pape dcliera leurs 
sujets du serment de fidelitc ct permettra aux catholiques de 
s'emparer de leurs terres : servata 7iihilominus eadem lerje circa 
eos qui non habent dominosprincipales. Mais le concile ne se sert 
pas du mot dc roi ; non sans doute parce qu'il avait a renfcr- 
mcr dans son dccret tous les pouvoirs de premier ordre, quelles 
que soient leur denomination et leurs formes, rois, empereurs, 
scnafs ct autres. Le mot roi n'on eiit embrasse qu'une partie : 
rexpression domini principales, et micux encore (pd dominos 
principales non hahent, emhrasse tout. Commcnt Bossuct a-t-il 
lait pour ne pas voir qu'il fut question des rois dans ce dccrct? 
Comment a-t-il pu lui echapper de dire qu'il n'etait question 
des rois ni dans ce concile de Latran, ni dnns aucun aulre, 
(jnod nuUihi occurrit? 



152 TRACTATLIS DE PAPA. 

^** Passons au concile de Gonslance. Les lextes rapportesci- 
dessus (chap. iv) renferment : 1"* la peine d'uneincarceration de 
deux mois contre toute personne, meme de dignite rotjale ou 
imperiale, qui troublerait les seances du concile ; 2" la pri\a- 
tion de tout rang et office contre toute personne, meme de 
conditionroyale, qui mettrait obstacle auvoyagede rempereur 
Sigismond; 5" la privation de toute dignile et de toute charge 
contre toutepersonne, meme de cUgnite royale ou imperiale, qui 
resterait sous Tobedience de Pierre de Lune ; 4*^ ordre et com- 
mission aux archeveques et eveques de punir les her6tiques 
par la privation de tout office et de toute dignite, quand m6me 
ccs heretiques seraient de condition royale ou imperiale, Or, ces 
formules dont a use le concile de Constance comprennent in- 
contestablement tous les souverains de la chretiente sans ex- 
ception. Supposons un homme a qui on ferait cette question : 
Que veut dire l'Eylise lorsqu'elle affirme qu'elle soumet a son 
decret tous les princes^ rois, empereurs et autres de quelque con- 
dition et digniteqiills soient? si cet homme repondait : Cela vent 
dire qu'elle ne soumet pas a son decret tous lesprinces^ mais seu- 
lement les feudataires du domaine de saint Pierre, que penserait 
le lecteur et comment qualifierait-il une telle reponse? Or, lc 
concile de Constance a dit : Ne aiiquls cujuscumque status, au- 
ctoritatis, aut conditionis fuerit^ etiamsi imperiali, regali, prx- 
fulgeat dignitate. le concile de Constanceadil: QuicumquejCii- 
juscumque status aut conditionis existat^ etiamsi regalis, seu 
alterius cujuscumque dignitaiis ssecularis exisiat. Le concile de 
Constance a dit : Omnibus et singulis Cliristi fulelibus inhibet suh 
podna hxresis et privatione omnium dignitatum et honorum mun- 
danorum^ etiamsi regalis sit dignitatis aut imperialis . Le concile 
de Cons!ance a dit : Omnes et singulos cujuscumque dignitatis 
vel conditionis existant, etiamsi regali, reginaU, ducali aut alia 
quavis munduna pra^fulgeant dignitate. Et que dit Bossuet de 
toutes ces formules? 11 affirme hardiment qu'elles equivalent 
a celle-ci : Je ne niadresse quUiux feudataires du domaine de 



PAUS OUAHTA. 125 

saint Pierre, ct nullement a tous les princcset a tousles sou- 
verains. Ouc le lccteur juge etqualifie. 

3° Quant auconcilc tle Lyon, Bossuct nicra-t-il qu'il soit faii 
inention exprcssc dc rcmpcrcur Frcdcric II dans la scntcncc 
de dcposition publicc contre ce prince? II n'avait pas sans 
doute en vue cettc sentence Iorsqu'iI disait dc la mention ex- 
presse des rois et souverains : niiUibi occurrit. iMais Bossuet croit 
avoir trouvc un c\pcdient efficacc pour d^gagcr la responsabi- 
litc de cc concilc par rapport a ccttc malhcureusc sentence cl 
la faire retomber tout enti^re sur un Pape. Nous allons discu- 
ter bicntot cette autre maniere d'cluder Tautoritc du concile 
oecumcniquc de Lyon. Concluons pour le momcnt quc non- 
seulcmcnt lcs Papcs et plusieurs conciles particulicrs, mais 
encore des conciles oecumcniques, ont attcint par leurs dccrets 
les princes et leur temporel, cn faisant mention expresse de 
leur titrc de souverains propremcnt dits. L'assertion contrairc 
du livrcdcla dcfcnse est unc contre-vcrit^. 

3" Objection dc Bossuct. — I.e commenceineiit du decrct cite dii 5'^ concile de 
Latran, ou il est dit que r%lise sr conlcnlc du jugcmcnt cccl^sinsliquc sans 
faire d'cxecutions sanglantcs. prouve que selon la doctrinc de ce concilo la 
puissance spirituelle ne s'etond pas au t^^mpoicl des Etats. 

Ledecret en question est celui quc nous avons rapportc ci- 
dessus (chap. i), et par lequel Ic concile dclic Ics fidclcs du 
serment de fidclitc a Tcgard des fautcurs obstincs de rheresie, 
et veut quc leurs biens soicnt confisqucs ct qu'ils puissent 
m6me are rcduits en esclavage. On ne se scrait pas doutc que 
dans un canon ou se trouvent de tels arrc^tcs, Bossuet cut trouvc 
la prcuvc pt;rcinptoire que TEglise. ne s'est jamais attribuc 
aucun pouvoir sur lc tcmporcl dcs Etats. Cctte prcuve, cvi- 
dente etdccisive aux yeux dc Bossuct, est la premicrc phraso 
de ce m^me canon : Sicut ait BeatusLeo, licet ecclesiastica dis- 
ciplina, sacerdotali contentajudicio, cruentas non effwiat ultiones, 
catholicorum tamen principum constitutionibus adjnvatur, ntsa.'pe 



124 TRACTATUS DE 1>AI'A. 

qnaerant homines salutare reniedium^ dum corporule super se mc- 
tuunt evenire suppUcium. Cette pretendue preuve \a tout a fail 
a cute de ce qui est a prouver. Pour nous en convaincre, admet- 
tons un moinent 1'hypothese ultramontaine du pouvoir papal 
sur le temporel, et voyons si un Pape, en deposant un roi he- 
retique, se rnet le moins du monde en contradiction avec la 
phrase de saint Leon citee par le concile de Latran. Commenl 
agira le Pape dans 1'hypothese ultramontainc? Premicrement, 
il prononcera rabsolution du serment de fidelite pour les su- 
jets de ce roi et la decheance du roi lui-meme, et pretendra 
qu'en vertu de ce jugement apostolique ce prince, en droit, a 
cesse d'6tre souverain. Secondeinent, il exhortera ou comman- 
dera m6me, sous peine d'excommunication, aux princes ca- 
tholiques de lui oter de fait la souverainete. Or, quand tout 
aura ete ainsi execute, veuillez nous dire en quoi cePape aura 
meconnu la maxime alleguee de saint Leon. Aura t-il pris la 
cuirasse et Tepee; aura-t-il attaque lui-memele roiliviretique; 
aura-t-il verse lui-meme le sang; en un mot, aura-l-il fiiit co 
que saint Leon exprime par ces mots cruentas efficere ultiones? 
Nullemcnt. II se scra contente de porter le jugement sacerdo- 
tal, sacerdotali contenta judicio. Poiir rexecution de ce juge- 
ment, pour la peine corporelle, corporalesupplicium, dont il 
est utile que la crainte retienne et ce roi herelique et les au- 
tres qui seraient tentes de rimiter; il se sera fait aider par les 
princes catholiques, catholicorum principum adjuvatur constitii- 
tionibus. La phrase de saint Leon ne prouve donc point que 
TEglise n'ait pas un pouvoir sur le temporel : les Peres du 
S^^concile de Latran, en citant cette phrase, ne manifestent 
donc pas qu'ils se croient depouilles de ce pouvoir. La grande 
preuve de Pauteur de la defense a donc rinconvenient de ne 
rien prouver. Cela ne rempeche pas de declarer completement 
inepte quiconque n'est pas de son avis : Quare (pii taliapontifi- 
cix potestati per sese innata^ non autem concessione ant consen- 
sione... civilis potestatis quamta esse dixerit, jjrorsus ineptiat 



PARS OUARTA. 125 

(loco cilato, p. 16). Oii sail quelcs saillics de ce genre sont 
frequentes dans le livre de la Defense. La plirase desaint Leon 
est prise de sa lettre a Turribius, ev(^que des Asturies, la 15*' 
dans 1'cdilion Mignc, 1. 1, p. C80. 

4" Objcdion dc liossuct. — Le concile gen^ral de Lyon ne prouve rien, parce 
(lue la senteiice dc deposilion contre rrederic II a et6 prononcee prccsentc 
roncilio, ct non pas approbantc concilio. 

Lc leclcur a vu ci-dessus (chapitre ni) le texle de cette me- 
morable sentence. Le pape prononce en plein concile, et en 
vertu du pouvoir de lier et de dciier, que celui qui etait empe- 
reur ne Test plus, et il excommunie quiconquc continuerait a 
le servir comme souverain. 

Que va faire Bossuet en presence d'un fait aussi solennel? 
Pretendre que lcs termes n'expriment pas unedeposition pro- 
prcment dile, c'etait impossible; ils sont trop clairs. Dire 
qu'un coiicile gcneral s'ctait trompe en s'attribuant un pou- 
voir qu'il n'avait pas, et en se portant a ce que Bossuet appelle 
une monstruosite, c'eiit ete par trop hardi. U etait difficile de 
trouver une onibre d'objection : Bossuet a imagine un expe- 
dient. II a remarque que le titre de la sentence porte prxsente 
concilio et non pas appvohante concUio, et la-dessus il batit son 
systeme de defense : ce n'estpas leconcile de Lyon qui a pro- 
nonce la sentence, puisqu'il n'y a pas approbante^ mais seu- 
lement prxsente concilio; donc la deposition de Frederic est 
le fait du Pape et non du concile; et pour le Pape il en fait 
bon marche, attendu que, selon lui, il n'est pas infaillible. 
Certaines reponses semblent avoir ete faites uniquement pour 
ne pas reslersans reponse. Cest la physionomie de celle-ci. 

1" Le concile dc Lyon avait ele principalemcnt convoque 
pour la grande affaire de cette deposition. Saint Louis avait 
emis Pavis que la decheance de Frederic devait ctre prononcee 
par nn concile gcneral, nonnisi per concilium generale cassandus 
jndicaretur. II serait dcja passablement singulier qu'un con- 



m TRACTATUS DE PAPA. 

cile reuni surtoui pour la sentence de deposition contre Fre- 
dericfut reste etranger a celte sentence. — "2'' Pour qu'un acle 
appartienne certainement a un concile, est-il neccssaire qu'il 
porte en t^te les mots approbante concUio? NuUement. Bossuet 
sa\ait bien qu'Innocent IV fit dans ce meme concile un trtis- 
grand nombre de decrets sans cette clause, qui ne se rencon- 
tre que dans deux ou trois endroits, et que personne n'a ja- 
mais doute que tous ces decrets ne soient du concile general 
de Lyon. Le meme fait se reproduit frequemment dans les au- 
tres conciles. Pour qu'un acte soit conciliaire, une seulechose . 
suffit et a toujours ete regardee comme suffisante, c'est qu'il 
fasse partie de la collection souscrite par les Peres du concile. 
Voila deja tout le systeme de defense de Bossuet qui s'ecroule. 
— 5" Pour savoir si les mots prsesente concUlo furent en- 
tendus ou non dans le meme sens que approbante concUio^ qui 
faut-il consulter? II est clair qu'il faut plut6t s'en rapporter 
aux auteurs anciens, contemporains ou voisins de revene- 
ment, plulot qu'a Bossuet qui cn elait separede plusieurs sie- 
cles. Or, veut-on savoir comment rentendait peu d'annees 
apres, c'est-a-dire en 1282, le pape Martin IV? Qu'on lise : Et 
quidem communem non credimus latere notitiam, qualiter {elicis 
recordationis Innocentius Papa IV prxdecessor noster, memora- 
tum Fredericum... in concUio Lugdunensiy ^od^m approbakte con- 
cilio,propter suas iniquitates aDeo ne regnaret veiimperaret ab- 
jectum ostendit et denunciavit omni honore ac dignitate privatum 
a Domino, et nihUominus sententiando privavit^ etc. (D'Achery, 
SpicUegium, t. III, p. 684, edit. de Paris, 1723.) Ecoutons 
maintenant le franciscain Nicolas de Curbio, eveque d'Assise, 
qui a ecrit une vie d'Innocent IV, dont le manuscrit, conserve 
a la Bibliotheque imperiale (n' 1488), atteste Tantiquite : 
Sententiam vero ipsam depositionis saepefatiFrederici protulit sum- 
musPontifex in majori Ecclesia Lugdunensi inpleno conciUo anno 
Domini 1 244. . . .qusefuit ab universisEcclesiarumprxlatis in eodem 
concUio residentibus approbata, sicut liquere potest omnibiis tam 



I'ARS QUAUT.V. ' 127 

priesentibus (juam futuris per snbscriptiones eurum, et eorumdem 
sujiUa pendentia in eadem. iBaluze, Miscellaneu, t. I, p. 199, 
edilio Lucae, 1761.) L'autcur que nous venons de ciler se dit 
presiiue contemporain de reinpereur Othon IV, ce qui prouve 
qu'il etait conleinporain ou a peu pres d'Innocent IV dont il 
ecrit la vie. 11 faut convenir que s'il avait connu par esprit 
prophetique Tobjection de Bossuet et qu'il eut voulu la refu- 
ter d'avance, il n'aurait pas micux tourne son recit. Ainsi tous 
les Ev6ques du concile apposerent leurs signalures et ieurs 
sceaux a la sentence de deposition, et tous approuverent cette 
sentence. II ne sera pas inutile d^ajouter ici les reflexions de 
cet auteur contemporain sur le pouvoir qu'ont les Papes de de- 
poserles souverains : ISotissimum namque ydii-il, etindubitatum 
est (pwd multi Romanorum Ponti(icum etiam pro minoribus causis 
nonmdlos imperatores et reges non tantum excommunicarunt^ 
sed a regno deposuerunt^ et in eorumlocisaliossubrogarunt. II en 
cite neuf exeinples et conclut ainsi : Quis ergo nisi mente captus 
ignorat potestatem imperatoris et regum Pontificibus esse subjec- 
tam? Et (ptis credit a subjectione Romani Pontificis se esse alie- 
num,nisi(piipeccatis suis exigentibus inter oves Christipastorum 
principis nonmeruit numerari? (Locomodo citato.) — ^''Quaiid 
meme nous ne saurions pas que tous lesPeres souscrivirent a 
la sentcnce et y apposerent leurs sceaux, leur adhesion devrait 
^tre tenuepour certained'apresrensemble des circonstances. 
Elle resulte evidemment du passage de la sentence ou le Pape 
declare qu'il n'en vient a cette mesure extreme qu'apres en 
avoir murement d^^Ubm avec ses freres les Eveques assembles 
en concile : Nos itaque super praemissis et compluribus aliis ejus 
nefandis excessibus^ cum fratribus nostris et sacro concilio deli- 
beratione pra^lwbita dilujenti, cum Jesu Christi vices, licet imme- 
riti teneamus in terris.nobisque in B. Petri Apostoli persona sit 
dictum (pwdcwmpie ligaveris, etc. Bossuet dit a cela que le 
concile n'avait delibere que sur lesexces et les desordr^s de 
Frederic, sans toucher au point de sa deposition. Mais il suffit 



128 TnACTATUS DE PAPA. 

d'avoir la teiniurc la plus legere des formes legales pour re- 
connailre que deliberer sur la culpabilite d'un accuse, c'esi, 
en style de lois, la mOme chose que de s'occuper de lui appli- 
quer une peine ou un chaiiment. Par cela meme que le Pape 
affirme dans le prononce de la sentence qu'il a muremeni 
delibere avec ses freres, assembles en concile, sur les exces 
du prince, cum fratnbus et sacro concUio (leliberatione prashabita 
diligenti^ il affirme radhesion de ioutle concilc au decrei de 
deposiiion prononce conire lui. Bossuei n'aura pas lu les acies 
de ce concile. S'il en avait pris connaissance, il y aurait vu, a 
la seconde session, que beaucoup d'Eveques, et particuliere- 
ment ceux d'Espagne, exciierent le Pape, naturellemeni de- 
sireux d'ari iver a un accommodement, a proceder conire Fre- 
deric : Postmodum surrexit Archiepiscopus de Hispania, qui mul- 
tum Bominum Papam animavit ad procedendum contra impera- 
torem... promittens quod ipse et alii Prselati Hispaniae^ qui mul- 
tum maqnifice et qeneraUter plusquam alia natio ad conciUum 
venerant^ Domino Papae assisterent in persona et in rebus juxta 
su% voluntatis bene placitum : hdec eadem promiserunt plures alii 
in synodo prxlatorum. (Labbe, i. XI, parte I, col. 659, edii. 
Parisiis, 1671.) U y auraii vu que Thadee, procureur de Fre- 
deric, fii instance pour qu'on differaila session suivanie, alle- 
guani que rempereur voulait se rendre en personne au con- 
cile ; que le Pape, dans Tespoir dun accommodement, proro- 
gea la iroisicme session : ce qui ne se fii pas, ajoutent les 
actes, sans causer de la peine a beaucoup d'eveques : Et quia 
dictus Papa hxc quam plurimum affectabat ut posset inter eos 
pacis fxdera reformare... contra multorum prxlatorum volunta- 
tem prorogavit tertiam sessionem, quod non fuit sine txdio mul- 
torum Prselatorim. (Labbe, loco cii.) Si Bossuet avait lu les 
acies, il aurait vu, dans la relation de Maihieu Paris, que 
rempereur ayant manque a la promesse de se rendre au con- 
cile dans le delai lixe, plusieurs qui le favorisaieni et qui jus- 
que-la avaient ete de son parii, se deiacherent de lui, ei qu'on 



l»AIiS QUARTA. 129 

se plai-nit des Anglais, qui avaient obtenu le delai au prince 
contumace. Constanterujitur, ajoule Matliieu Paris, et acerrime 
in pleno et jam plenissimo concdio iniperator FredericuSy quasi 
toti Ecclesise contumax et rebelUs, a quatuor mundi partes inha- 
bitantibus accusatur. (Ad ann. 12 i5.) Lorsqu'a la troisieme 
session, Tliadee voulut encore excuser son maitre, les Peres 
refuserent de renlendre; et comme il en appelait au futur 
concile general, sous pretexte que tous les Prelats n'etaient 
pas encore arrives, ie Pape lui repondit : Satis est concilium 
generale multorum, qui domini tui humilitatem inutiUter non 
sine (jravamine expectant, Patriarcharum^ Archiepiscoporum et 
aiiorum de diversis mundi partibus nobdium^ vel eorum procu- 
ratorum, Et qui absunt laqueis domini tui impediuntur irretiti. 
(MathieuParis.) Si Bossuet avait fait attention a toutes ces 
circonstances, il n'aurait pas imagine que le decret de de- 
position de Frederic n'etait ni conciliaire, ni meme ec- 
clesiastique , comme il le dit. II aurait juge que tout le 
concile avait consenti et concouru a cet acte solennel. Mais 
voici un autre fait qui nous nionlre le concile prenant 
part de la maniere la plus solennelle a la sentence de depo- 
sition. Tous les eveques du concile, dit riiistorien Mathieu 
Paris, prirent des tlambeaux allumes pour fulminer cette sen- 
lence contre Frederic : Dominus igitur Papa et prxlati adsis- 
tentes concilio, candelis accensis, in dictum imperatorem Frede- 
ricum, qui jamjam imperator non est nominandus, terribiliter 
confusis ejus procuratoribus, fulgurarunt (ad ann. 1247). Ainsi, 
d'apres cet historien, assez ennemi du Saint-Siege et qui fait 
autorite pour Bossuet, ce n'est pas seulement le Pape, c'est 
lout le concile qui fulmine, fulgurarunt. — 5'' Supposons (ce 
qui n'est pas) que le concile se fut tenu dans la neutialite et 
que le Pape seul eut agi : Bossuet ne serait pas encore hors 
d'embarras. Car le concile de Lyon, c'etait rEgli-^^e meme, 
puisqu'il a ^te un des oecumeniques. Or, de m^me (lue rEglise 
ne d^crete pas ce qui est contre la foi ou les ma^urs, de meme 
III. 9 



150 TRACTATUS DE PAPA. 

elle n'y connive point par le silcnce. Ecclesia qux sunt contra 
fidem aut mores nec facit, nec docet, nec tacet. La pretenlion 
des Papes dc pouvoir deposcr les rois est, selon Bossuet, unc 
aberrationdeplorable; el cetteaberration,rEglise, c'est-a-dire 
le concile de Lyon, apres bien des deliberations, aurait per- 
mis a un Pape des'y jeter solennellemcnt sansrcclamer; elle 
aurait garde un complct silcnce pendant qu'il s'y jetait, ellc 
aurait meme tenudes cicrges allumes pour rendre cetteaber- 
ration plus solennelle, et cela au momenl ou elle est reunie 
par le Pape pour donner son avis sur robjet m6me de cette 
aberration ! 

Ce n'est donc pas une difficulte serieuse que Bossuet a 
trouve contre rev6nement memorable de la deposition de 
Frederic II par le concile general de Lyon. 

Disons un mot d'une meprise dans laquelle il est tombe. 
II s'est imagine qu'il y avait eu dans le concile de Lyon deux 
actes distincts contre Frederic : premicrement, une sentence 
d'excommunication prononcee par tout le concile, et, secon- 
dement, la sentence de deposition qui, selon lui, aurait ele 
exclusivement le fait du Pape : In hoc quoque co7iciUo vidimus 
ab omnibus episcopis sententiam extommunkationis pronuntia' 
tam fuisse. . . Ecce enim excommunicationem more majorum cum 
sacro concilio suisque coepiscopis pronuntiat. (CEuvres de Bos- 
suet, edit. Lebel, t. XXXII, p. 30.) Or les actes du concile ne 
nous offrent pas le moindre vestige de cette pretendue sen- 
tence d'excommunication. Fredcric etait deja excommunie; 
lesPeres du concile le traiterent comme tel. 11 ne fut question 
que de le deposer. Si le concile avait renouveI6 la sentence 
de rexcommunication, elle serait relatee dans les actes, et 
«urtout exprimee dans la formule de deposition. Un savant 
auteur a conclu de cette meprise que Bossuet n'avait pas lu 
les actes. Ce qu'il y a de certain, c'est que son affirmation est 
toul simplement une contre-veritc. 



PARS QUARTA. 151 

5* Objection de Bossuet. — Saint Loiiis et les Francais continuerent a regardcr 
Fr^deric comme empereur legitime apres que Gregoire IX Teut depose, quan- 
tumvis a Grcgorio IX fuissct... depositione percuLsus ((Euvres de Bossuet, 
edil. Lebei, tome XXXII, page 26) : donc on ne croyait pas au pouvoir de 
rEglise de ddposer les souverains, et la deposition de Frederic dans le concile 
de Lyon ne prouve pas ce pouvoir. 

I. ExposS des faits. — L'empereiir Frcderic II avait deja ete 
excommunie, en 1228, par le Pape Gregoire IX. Voici dans 
quels termes ce Pontife formule cette prcmiere sentence dans 
sa lettre a Elienne, archeveque de Cantorbery : Imperatorem 
videUcet Fredericum,.. excommunicatum (quanquam inviti) pu- 
blice nunciamus^ et mandamus ob omnibus arctius evitari; contra 
ipsum, si contumacia ejus exegerit, gravius processuri (Coleti, 
GoUectio concil., t. XUI, p. 1116). Frederic fut absous de 
celte premiere excommunication : Cimque communioni Eccle- 
siae restitutus et a sententia anathematis per eumdem (Gre- 
goire IX) absolutus, pristinis et abjuratis criminibus graviora 
adderet... (Vita Gregorii IX, loco citalo, p. 1110.) 

L'an 1 239, le m^me Pape fulmina contre Frederic une seconde 
sentence dont nous prenons le texte dans sa lettre a Othon , 
cardinal legat en Angleterre : ^os hxc absque Christi offensa 
prxterire sub dissimulatione ulterius non valentes, de fratrum 
nostrorum consilio, ex parte Dei omnipotentis (cujus vices in 
terris gerimus, licet inviti) et authoritate beatorum apostolorum 
Petri et Pauli ac nostray in eum excommunicationis et anathe- 
jnatis sententiam duximus promulgandam, tradentes ipsum Fre- 
dericum Satanx in interitum carnis^ ut spiritus ejus in die Do' 
mni salvus fiat : omnes qui ei fidelitatis juramento tenentur 
decernendo ab observatione juramenti hujusmodi absolutos, et 
firmiter prohibendo ne sibi tidelitatem observent, donec fuerit 
vinculo excommunicationis adstrictus, (Coleti, t. XIII, p. 1148.) 

L^hislorien Mathieu Paris rapporle, a la meme annee 1239, 
ia legalion de Gregoire IX a saint Louis roi de France. II fut 
repondu entre autres aux d6pules du Pape : Si meritis suis 



152 TRACTATUS DE PAPA. 

exiyentibus deponendus esset (l'empereur Frederic) non 7iisi per 
(jenerale concilium cassandus judicaretur. Nobis adhuc immo bo- 
nus fuit vicinus; neque quid sinistri vidimus de eo^ vel in fideli- 
tuteseculan^ vel fide cathoUca. (Malthceus Parisius ad ann. 1259.) 
Ce texle de Mathieu Paris est la base de robjection. Bossuet 
suppose tres-gratuitement et tres-faussement, comme nous le 
verrons bientot, que Gregoire IX pretendait avoir deja ote a 
Frederic tout droit au tr6ne; et comme les Fran^ais, dans 
leur reponse, tiennent encore ce prince pour veritable empe- 
reur, puisqu'ils disent, si deponendus esset, Bossuet conclut 
que saint Louis et la France n'admettait alors aucun pouvoir 
des Papes, aucun pouvoir de FEglise, de deposer les rois. 

II. La sentence de Gregoire IX n^avait pas entraine immedia- 
tement la deposition de Frederic; elle ne devait amener cet effet 
quapres un an. Rien nautorise a supposer que Gregoire IX lui- 
v.ieme Vait entendu autrement. — V Nous avons pour preuve 
le texte meine de la sentence. II s'agit seulement de celle 
tie 1259. L'excommunication anterieure de 1228 ne saurait 
faire difficulte, puisque Frederic en avait ete absous. II est 
vrai qu aux termes de ranatheme de 1259, les sujets de Fre- 
deric sont delies du serment de fidelite (omnes qui ei fideli- 
tatis juramento tenentur decernendo ab observatione jura- 
menti hujusmodi absolutos); il leur est meme interdit de lui 
rendre obeissance (et firmiter prohibendo ne sibi fidelitatem 
observent). Mais tout cela esl decrete avec cette clause res- 
trictive : Bonec fuerit vinculo excommunicationis adstrictus, 
Ainsi son droit a Tobeissance de ses sujets, ou ce qui revient 
au meme son pouvoir imperial, lui est ote provisoirement, 
mais non d'une maniere absolue et pour toujours, donec, elc. 
Ce n'est pas la deposition proprement dite, c'est une sus- 
pense. Pour renfrer dans Pexercice de tous ses droits, Fre- 
deric n'avait qu'a se faire absoudre de rexcommunication; 
et, pour etre absous, il n'avait qu'a se soumettre aux condi- 
tions exigees par le Saint-Siege. Si Ton demande ce que de- 



PARS QUARTA. 135 

venail le pouvoir imperial ainsi suspendu, lorsque le princc, 
relusant de se soumeltre, restait sous rexcommunication, la 
reponse est facile. c(D'apres la discipline alors en vigueur, 
dil Bianclii (livre 11, § 1, n. 10), rexcommunio qui restait 
uno annee entiere sans se mettre en peine de se faire relevor 
de la consure port6e contre lui, clait cons6 incorrigihle, traite 
comme /le^r^VjV/j/^etsepare poui toujours de rEglise. » D'autio 
part, il est cerlain que, d'aprcs la legislation dc rempire ger- 
manique, aussi hien que d'apres la discipline ecclesiastique 
de cotlo epoque, le prince devenu h&etique perdait tout pou- 
voir et lout droit imperial. L'heresie enlrainait sa decheance. 
Le cas etant arrive pour Frederic, attendu qu'il ne s'e(ait pas 
fait ahsoudre dans le tcrme d'une annco, le concile de Lyon 
n'eut pas precisement d le deposer^ mais hien a le declarev 
deja d^pose. Aussi la sentence fut portee en ces termes : « Mc- 
moratum principem, qui se imporio et regnis omnique ho- 
noro ac dignilate reddidit tam indignum, quiquo proptor suas 
iniquilalos a Deo ne regnet vel imperot est abjectus^ suis liga- 
tum peccatis etabjectum omnique Jwnore et dignitate privatum 
a Domino ostendimus, denunciamus, ct nihilominus sententiando 
privamus. » 

111. Uohjection de Bossuet nest qu'une aberration^ provenan! 
d'un faux suppose. — Bossucl supposo que Grogoire IX, cii 
excommuniant Frederic II, en doliant ses sujets du sermeiil 
de fidolit6, en lour inlerdisant Toheissance a ceprince, a prc- 
tcndu le depouillor sur-le-champ et par le seul fait do la di- 
gnite impeiiale ct du trono. Cost une erreur. Dapres la ju- 
risprudence ecclesiastique, en parfait accord sur ce point 
avec celle de rompire, cette formule d'excominunication o! 
de deposition n'oiitrainait la deposition reelle quapres un an. 
Le prince ainsi frappe d'anathome avait uno anneo pour vc- 
venir a r6sipiscence ct se fairo rolovor de rexcoinmiinication. 
Ce terme ecoule, sil if avait pas cu soin de se faire ahsoudre, 
la sentence ohtenait soii plein erfet. Mais durant runnoe ac- 



154 TRACTATUS DE P;VPA. 

cordee au condamne, il n'etait pas encore dechu de son pou- 
voir temporel. Saint Louis et les Fran^ais traiterent Fr6deric 
comme veritable empereur apres la sentence prononcee contre 
ce prince par GregoirelX, mais avant que cette sentencc eut 
obtenu son effet quant ala deposition, avant qu'unc annee so 
fut ecoulee. II etait encore reellement empereur, non-seulo- 
ment aux yeux des Francais, mais encore aux yeux du Pape. 
De ce que les Frangais le regarderent alors comme empereur, 
il ne suit nullement qu'ils n'aient pas cru au pouvoir des 
Papes de deposer les rois. Poiir avoir droit de le conclure, 
il faudrait prouver que les FrauQais traiterent Frederic comme 
veritable empereur un an apres la sentence de GregoirelX, ou 
bien apres la sentence definitive prononcee par le concile de 
Lyon. Cest ce que Bossuet ne prouve pas. Le seul fait allegue 
parlui, la reponse des Fran^aisaux legats de Gregoire IX, est 
de rannce mtoe ou ce Pape pronon^a la sentence contre Fre- 
deric. Et il est certain, d'autre part, qu'apres le concile de 
Lyon Frederic fut regarde et traite par les Frangais comme 
parfaitement dechu. 

IV. Lapiece objectee par Bossuet est la condamnation mani' 
feste de sa doctrine. — Son enseignement a lui, est queVl^glise 
n'a ni pouvoir direct, ni pouvoir indirect sur le temporel des 
rois. Ce pouvoir, il ne le denie pas seulement au Pape, mais 
aussi au concile general, a toute rEglise. Et neanmoins il nous 
objecte le texte ou saint Louis et les Francais reconnaissent 
rnanifestement qu'un concile general peut deposer rempe- 
reur. Dans le cas^ disent-ils, oii Vempereur Frederic devrait etre 
depose\ on pense qiCil ne devrait Vetre qiie par un concile gene- 
ral. Par ces paroles, ils reconnaissent au concile general, a 
rEglise, le pouvoir de deposer les souverains. Cest la contre- 
these de Bossuet et du premier des qualre articles de 1682. 
Une autre preuve de la croyance de saint Louis et des Fran- 
^ais au pouvoir de rEglise de deposer les rois, c'est leur 
conduite a Fegard de Frederic apres la sentence prononcce 



PARS OU.VRT.V. 155 

contre lui par le concile de Lyon. Ils le linrent et le traiterent 
constamment commc reellement decliu. Et ce fait historique, 
Bossuet ne Tip^norait pas. — Le texte allegue prouverait-il du 
moins que saint Louis et les Francais de son temps deniaient 
au Pape le pouvoir de d6poser les rois ct rattribuaient seule- 
ment au concile g6n6ral ? Leur reponse, rionnisi per concilium 
ijenerale cassandus judicaretur^ peut parfaitement s'entendrede 
ropportunite. Leur sentiment serait, disent-ils (judicaretur), 
que ladeposition ne se fit que par un concile general. lis ont 
pu emettre cet avis en vue de rutilite g^nerale de rfiglise, 
malgre la plus complete croyance au pouvoir papal de depo- 
ser les souverains. Quoique, selon eux, le Pape put deposer 
Frederic, ils ont pu jugcr opportun qu'il ne fiil depose que 
par un concile gencral. Les paroles alleguees ne prouvent donc 
pas qu'ils aient denie au Pape le pouvoir en question. Mais le 
prouvassent-elles, lc systeme deBossuet n'en serait pas moins 
renverse, attendu qu'il denie ce pouvoir, non-seulement au 
Pape, mais au concile general, a rEglise. 



6' Objection de Dossuet. — Le decret du concile de Trente sur les duels ne prouve 
pas (lue l'Eglis(j se soil attribue un pouvoir de droit divin sur le temporel des 
Ktats. 

Nous avons vu (ci-dessus chap. v) que ce decret porte, entre 
autres peincs,contre les duellistes et leurstemoins, la priva- 
fion de tous leurs biens; et, contre ceux qui permettent le 
duel sur leurs terres, la privalion de ces terres au protit de 
rEglise si ellessont un fief ecclesiastique, et au profit du sei- 
gneur suzerain, si elles sont un fief temporel. 

Que va imnginer Bossuet contre cet acte solennel da concile 
de Trente? 

i" Quant a la peine portee contre les princes qui per- 
niottenl le duel sur leurs terres, il affirme qu'elle se borne a 
h privation des fiefs ecclesiastiques, hcec conceptis verbis de 



156 TRACTATUS DE TAPA. 

FEUDis EccLEsiASTicis decreta favent nobis potius quam nocent^ cum 
nec tanti sceleris atrocitate compelli potuerit sancta sijnodus, iit 
alzquid de feudis temporalihus decerneret. (Kdit. Lebel,t. XXXII, 
p. 47.) Yous dites qu'il n'est pas question dans le decret des 
fiefs temporels? Mais il en est question au contraire en termes 
aussiformels que des fiefs ecclesiastiques, puisqu'apres avoir 
parle de ces derniers, quod ab Ecclesia obtinent, il parle des 
autres qui dependent de seigneurs suzerains, si feudalia sunty 
directis dominis statim acquirantur. De plus, la peine decernee 
contre les duellisies eux-memes, c'est-a-dire contre ceux qui 
commettent le crime dans toute son atrocite, exceple-t-elle une 
personne quelconque, ou un domaine quelconque? Les duel- 
listes et leurs tcmoins y soiit prives de tous leurs biens, Qui 
dit de tous leurs biens, dit de tous les biens et domaines quels 
qu'ils soient et a quelquetitreque lesduellistes les possedent. 
Comment donc Bossuet a-t-il imagiue que le decret n'attei- 
gnait pas les fiefs temporels? Mais voici une seconde reponse 
qui regarde specialement la peine portee contre les duellistes 
eux-memes. 

2** Bossuet nous dit que cetle partie du decret a ete une 
des causes pour lesquelles le concile de Trente n'a pas et6 
regu cn France. (Loco cit., p. 48*.) Singuliere logique! II 
s'agit de savoir si les conciles oecumeniques se sont attribue 
un pouvoir sur le tcmporel, et, pour prouver que non, Bos- 
suet nous dit que le decret ou le concile de Trente s'attribue 
ce pouvoir a ete cause qu'on n'a pas re^u ce concile en France. 
Qu'importe ici la conduite de la France? Avouez-vous que le 
concile de Trente s'est attribue ce pouvoir? Cest la toute la 



* Nous avons prouve dans notre traile sur lc Concile provincial (p. 500) quc le 
concile de Trcnte a etd rcQu en France sans restriction ni rescrve, et quant au 
dogme et quant a la discipline ; quoique de fait plusieurs de ses decrets n'y 
aient pas ete mis a execution, comme cela est aussi arrive dans d'autres pays 
ou sa reception n'est nullement controversee. Ce qu'affirme le livre de la Defense 
en cet endroit n'est donc pas exact, a moins qu'il ne veuiile parler de la reception 
du concile par la cour de France, ce qui importefort peu a la question. 



PARS QUAUTA. 157 

question. Quc le concile de Trente, c'est-a-dire TEglisc, n'ait 
pas eu le sens commun en cctte rcncontre, et qu'il ait cu 
grandement besoin d'6tre rcdrcsseparrEglisegallicanc, c'est 
unc autrc tlicse. Mais accordcz-nous un aveu sur le fait. Cet 
aveu n'a pas pu ^trc arrach6 a Bossuet ; il conclut impcrtur- 
hablcment : Patet clarissime sacras sijnodos de rebus temiwra- 
iibus mhil auctoritate clavium decrevisse (loc. cit., p. 49). 



CAPUT VII 

11II.TA COItCII.lA PARTICII.ARIA ECCI.ESI/E AOSCRIPSERUXT 
POTEli»TATEli IK TEMPORAI.IA «TATriM 



Vidinius hanccc potcstatcm sibi vindicassequinque concilia 
cecumenica. Ast insuper, si particularium synodorum acta pcr- 
volvantur, eadem prorsus occurret doctrina. Nccpotuit secus 
contingerc. Cum enim universahs ct unanimis fucrit, prout 
supra probavimus, scholarum ct doctorum pcrsuasio de Ec- 
clesiiB in temporalia statuum potestate, non alia cssc potuit 
Romanorum Pontificum, Cardinalium, Episcoporum, Princi- 
pum, corum denique omnium quibus synodi constabant. Hinc 
in eis synodis emissa decreta quoe temporalcs sa?cularium scu 
laicorum jurisdictioncs afficicbant, qiiin ullus rcclamaverit 
aut concilii sic decernentis compctentiam in dubium voca- 
verit. Inter plurima ejusmodi acta, nonnulla dumtaxat subji- 
ciemus. 

I. Concilium Romanum anni 726, sub Papa Gregorio 11. — 
Certissimis testimoniis constat a GrcgorioPapa 11, non tantum 
excommunicatum fuissc imperatorcm Leoncm Isauricum, sed 
etiam ab ejus obedientia distractam Italiam ct prohibitos Ita- 
liap populos ne isti impcratori, Ecclcsiae persecutori, tributa 
solverent. Id fusc probatur infra (sectione tertia, capite se- 
cundo), ubi simul convelluntur cxco^itata} a Bossuetio ad ob- 



158 TRAGTATUS DE P.U»A. 

nubilandum ejusmodi factum rationes. Hic adnotamus dum- 
taxat peiactum id fuissc synodice. Sic nempe liabet Mansi, 
ubi colligit quse supersunt dicti concilii Romani anni 726 
fragmenta : « Hoc eodem conciHo Iconoclastarum hseresi ejus- 
que sectatoribus anathema dictum esse testatur Zonaras his 
verbis : Grecjorius, qtii tim Romae veteris Ecclesiam giibernabaty 
repudiata societate prxsidis novx Romx^ Leonis scilicet impera- 
toris, necnon eorum qui illum sequerentur, illos una cum impe- 
ratore synodico anathemate obstrinxit^ et vectigalia qux ad id 
iisque tempus imperio impedebantur inhibuit, icto cum Francis 
foedere. » Igitur, teste historico Graco Zonara, per conciUum 
Romanum ItaHa imperatori Leoni erepta est, et prohitum ne 
deinceps ipsi Iributum solveretur. 

II. Concilium Romanum anni 1076 sub Gregoiio Papa VII. 
— Exiguum non fuisse praesentium in hoc concilio Episcopo- 
rum numerum prsenotat Mansi his verbis : Ubi interfuit Episco- 
porum et Abbatum, atque diversi ordinis clericorum et laicorum 
copia. (ConciHorum Mansi t. XX, col. 467.) Et infra (col. 470) 
refertur documentum historicum, in quo sic Jegere est : Pon- 
tifex habito cum centum et decem Episcopis utiliori concilio^ iu 
eumdem Regem (id est, Henricum IV) qui ecclesiasticam unita- 
tem scindere attentavit, excommunicationis sententiam prxtuJit . 
Magnus igitur Patrum hujusce conciHi numerus. 

Porro sentenHam in liac synodo contra Henricum IV pro- 
nuntiatam refert Germanus historicus Eccard hoc modo : 

« Sequenti die Dominus Papa coram synodo declaravit qua 
mansuetudine regem de magnis criminibus corripuisset; ut- 
que episcopos a capHvitate liberaret, quanta suavitate rogasset 
et jussisset, quantamque superbiae amaritudinem recepisset. 
Deinde cunctis acclamantibus, ne talis conlumelia remaneret 
inulta , omnium consiHo et consensu , Henricum synodali 
judicio damnavit, regisque nomine et honore privavit, atque 
anathemaHs gladio percussit. » (Mansi CollecHo conciliorum, 
t. XX, col. 474.) 



i».\iis nrM>.TA. 150 

Deposilionis aulem formula in actisejusdem concilii (Mansi, 
t. XX, col. 468) refcrtur iii hunc modum : 
« Excommunicatio Ilenrici regis Teutonicorum. 
« Bcale Petrc opostolorum Princcps, inclina qua^sumus pias 
aures tuas nobis,et audi mc servum tuum, quem ab infantia 
nutristi et usqueadhunc diem de manu iniquorum liberasti, 
qui me pro tua fidelilate oderunt et odiunt. Tu mihi testis es, 
et Domina mea Mater Dei, et B. Paulus frater tuus, et omnes 
sancli, quod tua sancta Romana Ecclesia me invitum ad sua 
gubcrnacula traxit, et ego non rapinam arbitratus sum ad 
sedem tuam ascendere, potiusque \olui \itam meam in pe- 
regrinatione finire, quam locum tuum pro gloria mundi sie- 
culari ingcnio arripcre; et ideo ex tua gratia, non ex meis 
oporibus, credo quod tibi placuil etplacct, ut populus chris- 
tianus tibi specialiter commissus mihi obediat, specia- 
liter pro vice tua mihi commissa ; et mihi tua gratia est 
potcstas a Deo data iigandi alque solvcndi in coelo et in 
terra. 

« Hac itaque fiducia frelus, pro Ecclesiae tuae honore et de- 
fensione, ex parte omnipotentis Dei Patris et Filii et Spirilus 
sancti, per tuam potestatem et auctoritatem, Henrico regi, 
filioHenrici impcratoris, qui contra tuam Ecclesiam inaudita 
supcrbia insurrexit, totius regni Teutonicorum et Italiae gu- 
bernacula contradico, et omnes christianos a vinculo jura- 
menti, quod sibi fecere vel facient, absolvo; et ut nuHus ei 
sicut regi inserviat, interdico. Dignum est enim ut qui studet 
honorem Ecclcsia) tuae imminuere, ipse honorem amitlal 
(juem videtur habere. Et quia sicut christianus contempsit 
obedire, nec ad Dominum rcdiit quem dimisit, participando 
exconimunicatis , meaque monita quse pro sua salute sibi 
misi, te tcste, spcrnendo, seque ab Ecclesia tua, tentans eam 
scindere, separando; vinculo cum anathematis vice tua alligo : 
et sic eum, ex tlducia tua alHgo, ut sciant gentes et compro- 
bent quia tu es Petrus, et super tuam Pelram Filius Dei vivi 



m TRACTATUS DE PAPA. 

gedificavit Ecclesiam , et portae inferi non praevalebunt adversus 
eam. » 

Ex iis documentis constat synodicam fuisse illam deposi- 
tionis sententiam, utpote pronuntiatam cunctis acclamantibus., 
omnium consilio et consensu. Haud dubia sane hujus concilii 
Patribus Ecclesise in temporalia regum potestas. 

III. Concilium Romanum anni 1080 , sub sancto Gregorio 
Papa VII . — « In eo interfuerunt, ait Schulcken, Archiepiscopi 
et Episcopi diversarum urbium, necnon abbatum ac diverso- 
rum ordinis clericorum innumerabilis multitudo. » (Biblio- 
theca maximaPontificia^ i. II, p. 7.) Post pronuntiatam contra 
se, anno 1076, depositionis sententiam, Henricus IV ad sancti 
Gregorii Vll pedes sese provolverat, et emendationem promi- 
serat. Ei Pontifex communionem restituerat; simul tamen 
intactam relinquendo quoad depositionem a dignitate regia 
sententiam. Intcrea Germaniae proceresRodulphum loco Hen- 
rici IV, inconsulta Sede Apostolica, elegerant. Quapropter 
S. Gregorius VH congressum indixit, in quo Rodulphum in- 
ter et Ilenricum IV judicaretur. Cui congressui, a quo niliil 
boni sibi sperandum intelligebat, sese subjicere noluit Hen- 
ricus IV. Tunc celebratum concilium anni 1080, in quo con- 
firmata Henrici depositio et Rodulphi electio. Ex illa celebri 
sententia (quam integram vide apud Mansi,t. XX, col. 554), 
nonnulla subjicimus : 

« Reate Petre, Princeps apostolorum, et tu, ReatePaule doc- 
tor gentium, dignamini, quseso, aures vestrasad meinclinarc, 
meque clementer exaudire... Quia super montem excelsum 
me jussistis ascendere, et clamare atque annuntiare populo 
Dei scelera eorum, et filiis Ecclesise peccata eorum, filii dia- 
boli contra me coeperunt insurgere, et usque ad sanguinem 
pr(]esumpserunt in me manus suas injicere. Astiterunt enim 
reges terrae et Principes sseculares et ecclesiastici, et aulici 
et vulgares convenerunt in unum adversus Dominum ct ad- 
versus vos christos ejus... Inier qiios specialiter Henricus... 



I'ARS QUARTA. 1 H 

Quapropter confidens de judicio et misericordia Dei ejusque 
piissima) matris semper virginis Maria» , fultus vestra auc- 
toritate, soepe nominatum Ilenricum, quem regem dicunt, 
omnesque fautores ejus excommunicationi suhjicio, et ana- 
Ihematis vinculis alliL^o : et iterum regnum Teutonicorum et 
Italia?, ex parte omnipotentis Dei etvestra interdicens ei, om- 
nem potestatem et dignitatem illi regiain tollo, ct ut nullus 
christianorum ei sicut regi obediat interdico, omnesque qui 
ei juraverunt vel jurabunl de regni dominatione, a juramenti 
promissione absolvo. Ipse autem Henricus cum suis fautori- 
bus in omni congressione belli nullas vires nullamque in vita 
sua victoriam obtineat. Ut autem Rodulphus regnum Teuto- 
nicorum regat et defendat, quem Teutonici elegerunt sibi in 
regem, ad vestram fidelitatem ex parte vestra dono, largior 
el concedo omnibus sibi fideliter adhaerentibus absolutionem 
omnium poccatorum... Sicut enim Henricus pro sua superbia, 
inobedientia et falsitate a regni dignitate justc abjicitur, ita 
Rodulpho pro sua humilitate, obedientia et veritate potestas 
et dignitas regni conceditur. 

« Agitenunc, quifiso, Patres et Principes sanctissimi (allo- 
quitur Apostolos Petrum et Paulum), ut omnis mundus in- 
teUigat et cognoscat quia si potestis incoelo ligare et solvere, 
potestis in terra imperia, regna, principatus, ducatus, mar- 
chias, comitatus et omnium Jiominum possessiones pro me- 
rilis tollere unicuique et concedere. Vos enim palriarchatus, 
primatus, archiepiscopatus, episcopatus frequenter tulistis 
pravis et indignis, et reHgiosis viris dedislis. Si enim spiri- 
luaHa judicatis, quid de saecularibus vos posse credendum 
est?... Addiscant nunc reges et omnes saecuH principes quanti 
vos estis, quid potestis, et timeant parvi pendere jus^ionem 
Ecclesiai veslrse : et in pra^dicto Henrico tam cilo judicium 
vcstrum exercete, ut omnes sciant quia non fortuifo, sed ves- 
tra potestate cadet. Confundatur uHnam ad pueniteniiam ut 
spiritus sit salvus in dieDomini. » 



H"} TRACTATUS DE PAPA. 

Senientia haec, quae synodalis fuit, testatur Pairibus hu- 
jusce concilii indubilatam prorsus iuisse aliquani Ecclesiae 
potestatein in rem temporalem statuum. Immo solet objici 
quatenus directam potestatem exprimens ; sed de hac quaes- 
tione infra disseremus. 

IV. Concilium Beneventanum anni 1087, siib VictorePapalll. 
— Contra imperatores et reges, qui episcopatum vel aliam ec- 
clesiasticam dignitatem largiri praesumerent, decrevit syno- 
dus in hunc modum : « Constituimus eliam, ut siquis deinceps 
episcopatum vel abbatiam de manu alicujus laicae personae 
susceperit, nullatenus Epicopus vel abbas habeatur,neque uUa 
ei ut Episcopo vel abbati adhibeatur reverentia... Si quis ilem 
imperatorum, regum..., episcopatum vel quamvis aliam eccle- 
siasticam dignitatem dare praesumpseril, ejusdem sententiae 
vinculose adstrictumnoverit. » (Apud Mansi, t.XX, col. 640.) 
« Ilaec igitur omnia, dum omnium Episcoporum in concilio 
astantium fuissent suscepta judicio et auctoritate probata, dis- 
seminata continuo per oibemfuere. » (Ibid., col. 641.) Istud 
etiam concilium indubitatam habuit, ut patet, Ecclesiae potes- 
latem reges et imperatores deponendi. 

V. ConciJiim Romamm anni i\02^ sub Paschale Papa II. — 
Praecepit sub excommunicatione ut belligei antes ab omni prae- 
lio cessarent a die mercurii usque ad feriam secundam, ab Ad- 
ventu usque ad octavam Epiphaniae, et a Septuagesima usque 
ad octavam Paschae. De quo sic, Guillielmus, Auscitanus Ar- 
chiepiscopus etSedisApostolicae Legatus, in suo mandato anni 
1104, ad Episcopos, comites et barones Auscitaniae provin- 
ciae directo : « Juxta statuta generalis concilii, Romae nuper 
celebrati, pacem et treugam Dei in provincia nostra, ex parte 
Dei et Domini Papae et nostra, ab omnibus inconcusse et in- 
violabiliter observari praecipimus. » (Apud Mansi, t. XX, col. 
1148.) Sane qui sibi potestatem tribuit praelia certis tempori- 
bus interdicendi, hocipso jus sibi vindicat in rem temporalem 
principum. Concilium autem istud pro oecumenico habitum 



PARS QUARTA. 1*5 

est a Conrado Abbalellspergensi ; auctorefere synchrono, cum 
ohieril anno 1240. 

VI. ConcUiam Claromontouum.aum 1095, snb UrbanoPapa 11. 
— Inlerfuit ipsemetRomanus Pontifex; et, pncter Cardinales, 
numerati suiit Archiepiscopi, 15; Episcopi, 225; Abbates, 90. 
In eo pronuntiata fuit excommunicatio contra Philippum I 
Galli» regem, et condili varii canones ; inter quos sic habet 
trigesimus secundus : « Si quis Episcopum cepcrit et incar- 
ceraverit, perpelu» infamia^ subjaceat : ulterius arma non cxer- 
ceat. Et clamalum est ab omnibus : fiat. » (Conciliorum Mansi, 
t. XX, col. 812.) Dum concilii Patres sibi potestatem tiibuunt 
militiam interdicendi ob deliclum ibi expressum, et ejusmodi 
delinquentes infflmei' reddendi, prolectojus in rem tempora- 
lem socielatum civilium sibi vindicant. In eodem concilio hic 
etiam canon edilus : « Item placuit omnia bona eorum qui Hie- 
rosolymas pergunt, semper et ubique esse salva in pace et 
treuga quousque rcdierint. » (Loco citato, col. 827.) Ibi com- 
munibus legis civilis dispositionibus derogabatur in favorem 
cruciferorum ; sicque potestasecclesiasticajus in rem tempo- 
ralem socictatum civilium sibi apertissime vindicabat. 

Yll. Concilium Basileense^ anni 1440. — Synodum illam non 
citamus, ob ejus auclorilatem, cum manifeste schismalica 
evaserit; sed ut constet quam generalis et indubitata fuerit 
persuasio de qua disscrimus. En quibus poenis synodus iiita 
decrevcrit obediendum esse xVmedeo, quem sub nomine Fe- 
licis Y in summum Pontificem elegerat : 

« Decernens et declarans eidem eleclo... ab omnibus Christi 
fidelibus de necessitate salutis obediendum fore et debere 
obediri ; ac eisdem Christi fidelibus quacumque, etiamsi impe- 
riali, Cardinalatus, Patriarchali, regali... seu alia quavis ec- 
clesiastica vel mundana praefulgeant dignitate. . . sub obtestatione 
divini judicii, necnon excommunicationis... ac privationis 
omnium dignitatum, bonorum et officiorum, ecclesiasticorum 
et temporalium... poenis,... auctoritate Dei omnipotentis et 



144 TRACTATUS DE PAPA. 

ejusdem universalis Ecclesise distiicte prsecipit atque mandat 

quatenus eidcm electo... obe^iant.» (Sess.xL, g 3. — Collectio 

conciliorum Mansi, t. XXIX, col. 204.) Igitur sibi adscripse- 

runt Basileenses Patres potestatem ipsos etiam imperatores 

privondi omnibus temporalibus bonis, officiisqiie ac dignita' 

tibus. 



SECTIO III 

ARGUMENTUM E PRAXI ROMANORUM 
PONTIFIGUM 



De faclo Romanos Pontifices potestatem in rem temporalem 
societatum civilium sibi vindicasse, atque a tali facto ad jus 
recte illationem fieri, inanesque prorsus esse rationes a Bos- 
suetio excogitatas ad eludendam hujusce argumeutivim,con- 
stabil sequenti capitum scrie. 



CAPUT I 

ACAPETrS PAPA. A^VltO 530, SIBI DICTAM I]V Tr:MPORAI.IA 
POTESTATEM YIWDICATIT 



Clotarius I, rex Gallioe, Gallerium Ivetensis terr» dominum 
occideral. Quid tum egerit Agapetus Papa, constat sequenti- 
bus testimonius : 

« Le Pape, indigne de cet acte trop cruel, manda au roi quil 
euta reparer cette faute; autrement son royaumeseroit interdit. 
Alors Clotaire ayant en sa conscience remords de son crime, 
ordonna, pour reparation d'iceluy, que de la en avant les sei- 
gneurs d'Yvetot et leurs lioirs seroient quittes de tout hom- 
mage, service et obeissance deiie au roy pour la terre d'Yve- 
tol . . . et de ce furent par le dit Clotaire faictes et sellees lettres. » 
(Du Haillan, Histoire de Frauce^ 1. 1.) 

« Je trouve par foi indubitable que cela ful fait Tan de sa- 
III. iO 



liG TRACTATUS DE PAPA. 

lut 556. Car lorsque les Angiois dominoient longtemps apres- 
en Normandie, s'etant emeu proces entre Jean de HoUande^ 
Anglois, et le seigneur d^Yvetot, comme si sa terre eust ete tri- 
butaire au roi d'Angleterre, le lieutenant de Calais, l'an de 
salut 1428, apres s'etre informe de la cause par ordre de jus- 
tice, jugea qu'il Tavoit trouvee comme je Tainote cy-dessus. » 
(Gaguin, Hist. franQ.^l. II.) 

« Le roi Clotaire ayant, dans un premier mouvement de co- 
lere, massacre au pied des autels, un jour solennel, Vaufier, 
seigneur d'Ivetot, qui lui demandait grace, il fut excommunie 
par le pape Agapet, et n^oblint son absolutiori qu'apres avoir 
declare tous les descendans du defunt totalement indepen- 
dans du royaume de France. (Pensees de Leibnitz^ tom. II, 
p. 599.) 

Igitur Agapetus Papa sibi jus vindicavit exigendi a rege 
Gallioe Clotario, in patrati sceleris expiationem, aliquid tem- 
porale. 



CAPUT II 

S, GIIE€U>R1U§( MAUXUS SIBI DICTAHI IM T1:MP0RAI.IA 
POTE§iTATE:»I YIliDirAiriT 



I. Mauricius imperator legem ediderat, qua militibus pro- 
hibebat ne monasticam vitam inirent. Cumque legem hanc 
sancto Gregorio misisset, ab ipso publicandam, respondit 
sanctus Pnesul : « Ego quidem, jussioni subjectus, eamdem 
legem per diversas terrarum partes transmitti feci ; et quia 
lexipsa omnipotenli Deo minime concordat, ecce per sugges- 
tionis mese paginam serenissimis dominis nuntiavi. » (Lib. II, 
epist. 62. — Apud Labbe, t. V, col. 1134, edit. Parisiis.) Ex 
isto agendi modo, infert Bossuet sanctum Gregorium Magnum 
nullam sibi vindicasse indirectam in temporalia potestatem. 



PARS QUARTA. i',T 

Contrarium infcrrc debuisset. Notct aulem lcctor absouum 
ejus ratiocinium. Dicit praevaricatorem futurum fuisse Greiio- 
riuin, lcgcm islam iiiiquom transniittcndo, si potuisset illam 
aucloritate sua Pontillcia abrogare; cum crgo non cam abro- 
gavcrit, sed transmisciit, pulavit nuUum sibi jus compctere 
in leges, quantumvis iniquas, imperatoris {Defensio^ t. I,. 
partell; t. VI (alias II), c. mii). Sed, quseso, nisi Icgem tians- 
mittendo eam abrogavciit quoad partem (\ux lcgi Dei rci;u- 
gnabat, noime pricvaricator manifeste fuit, ctiam in hypothcsi 
quod nulla Scdi Apostolicae competat indirrcta potestas in 
rem temporalem i egum? Non enim ulli unquam licebit alicui 
legi iniqune coopcraii, eam transmittendo et promulgando. 
Undc Bossuet, ut suum systcma defendcret, sanctum Grcgo- 
I ium fecit gravissinii pcccati roum. 

Ex allegalo facfo sic c contra rectearguitir: Lcx Iria statue- 
bat, nempe : primo^ ne viri publicis admi listralionibus im- 
pliciti ad officia ccclesiasticareciperentur ; quam legis partcin 
S. Gre^orius laudavit. Secundo, ne iisdcin vitam monasticam 
amplecti liccret; quam partem moderavit S, Gregorius, cxci- 
picndo casumquo monasteriasibi onussusciperentprotalibns 
quoad debita et reddendas administraliones satisfacicndi. 
Tertioi, ne inilitiLie adscripti possent unquam inilitiam relin- 
quere ct vilam monaslicam prollteri; quam terliam parleni 
ulpote iniquam rcjecit S. Gregorius. Legem nempe Metropo- 
litanis transmiltendo, simul eos monuit, dictos militcs in mo- 
nasteriis recipi debcre : Non esteoriim conversio renumda (apud 
Labbe, t. V, col. 1^295, edit. Parisiis). Et quod ita legeni cor- 
rcxisset, ipsummet imperatorem Maurilium piseinonuit Iiis 
verbis : « et quia lex ipsa Omnipotenti Deo minime conconiat, 
ecce per suggcstionis nica3 paginam serenissimis dominis nui> 
liavi. » Sane qui dcclarat aliquam lcgcm omnipotenti Deo non 
concordare^ hoc ipso dcclarat Icgcm illam non csse servandLun 
recicipicndamve, scd prorsus rejicicndam. Factum i>lni, 
quod legein Mauricii imperatoris S. Gregorius auctoritalc aj^os- 



1 iS TRACTATUS DE PAPA. 

tolica correxerit, indubilatum lial)uit Ilincmarus Remensis 
Episcopus. De hocquippe Mauricii decrelo sic asserit : « Quod 
religiosi imperatores, et sanclus Gregorius Magnus, auclori- 
late apostolica et generali Episcoporum consensu, ecclesiastico 
vigore, ac reipublicie christianse cohibenle religione, des- 
truxerunt; vehit in ejus epislolis ad Mauritium impera- 
lorem et ad plurimos Episcopos ostendilur. » (Ilincmarus, 
I. XII, epist. 5.) Quod etiam pro certo prorsus ac explorato 
IiabuitThomassinus : « Hinc liquidoconstat, inquil, re Grego- 
rium irritasse legem Mauritii, quanquam verbis et specie le- 
nus ab obsequio imperatoriis prseceptis prsstando non reces- 
serit. » (Vetns et nova (UscipUna, parte I, I. III, cap. lxi, n. 15.) 
Ergo S. Gregorius sibijus vindicavit imperatoris legem abro- 
gandi ; ergo et aliquam potestatem in rem temporalem socie- 
talum civilium. — Objicies : Ipse Pontifex se dicit imperatoris 
jnssioni snbjectnm. — Responcleo: In eadem epistola dicit impe- 
ratori : « In hac suggestione, neque ut cpiscopus, neque ut ser- 
vus jure reipublicse, sed jure privato loquor. » Ergo citata verba 
non evincunt, S. Gregorium sese quatenus Papam, agnovisse 
imperatoriis prseceptis subjectum ; sed is loquendi modus mo- 
destise tribuendus est; prout quando vel foeminas vocat domi' 
nas suas. De quo Petrus deMarca, vir in hac re Gallicanis non 
suspectus : « Sane Apostolicae sedis principatus ad eam servi- 
tutem dimitti non potest, ut jussioniprincipis subjeclus dicatur 
eique obedientiam exhibeat. Quare vel hinc patet, alio titulo 
quam summiPontificatus, publicandse legis curam suscepisse 
Gregorium. Nullis enim prseceptis, iterum dico, vel delega- 
tionibus submitti potest summse illius auctoritatis et dignitatis 
apex. » (In prolegomenis ad opus de ConcorcUa.) At Bossuet 
mordicus propugnat subjectionem Papse, qnatemis taUs, im- 
peratorige auctoritati. Pro quo adducit alios textus S. Gregorii, 
modestise pariter tribuendos, et non prout sonant rigide in- 
telligendos. De quibus textibus sic Bianchi : « Certes, on ne 
saurait attribuer a d'autres causes qu'a une exageration de 



PARS QUARTA. i i9 

respectceque dit S. Gregoire, queDieuavait mistoutes choses 
entre les inains de Mnui ice, et lui avait donne Fempire iion- 
seulement sur les soldats, mais encore sur les Pontifes (do- 
minaiieuin non solum militibus, sedetiam sacerdotibus con- 
cessit). De m(^me qu'il y a exageration dans cet autre de la 
mOnie lettre, que Dieu avait donn6 a Maurice pouvoir siir tous 
les hommes (super omnes homines), puisqu'il est bien certain 
que le pouvoir de cet empereur ne s'etendait pas m6me sur la 
dixieme parlic du genre humain ; et dans cet autre encore, 
que Mauricedtaitson seigneuravantm^me qu'il le futdetous 
les aulres hommes (ex illo jam tempore dominus meus fuisti, 
quando adhuc dominus omniuin non eras). Or, de m6me que 
ce serait faire deraisonner saint Gregoire que de conclure de 
ces passages que, suivantla pensee de ce Pape, Dieu avait ac- 
corde a Maurice la souverainete sur tous les hommes, et que 
Maurice avait ete le souverain de Gregoire avant meme qu'il 
fut devenu empereur, Tauteur que nous combattons doit es- 
suyer le im^me reproche, quand il inlere du passage cite que, 
dans la pensee de saint Gregoire, Dieu avait donn6 une sou- 
verainete reelle a Tempereur sur le Pontife Romain, comme 
Pontife, et sur tous les Eveques ou tous les Pretres. » (Bian- 
chi, dela Pmssance eccles., traduction de Tabbe Peltier, t. II, 
p.94,Parisl857.) 

'2. Hospitium quoddam Augustoduni fundaverant regina 
Brunichildis et nepos ejus rex Theodoricus, quod et postula- 
verant a Romano Pontitice exemptione aliisque privilegiis 
muniri. Id praestitit sanctus Gregorius Magnus, anno 602. 
Atquein constilutione hunc in finem cdita, et ad Senatorem, 
dicti hospitii abbatem, direcla, hisce verbis sanctus Pontifex 
utilur. Hiec UjUnv omnia qux hujus prxcepti decretique nostri 
paijina continet,.. in perpetuum servanda decernimus. Si quis 
vero requm, sacerdotum, judicum, personariimque saecularium^ 
hauc constitutionis nostrx paginam agnoscens contra eam venire 
tentavcrit, potestatis honobisque <;ui dignitate careat, reumque se 



i50 TRACTATUS DE PAPA. 

dhmojudicw existere deperpetrata iniquitdte cognoscat. (Episl., 
1. XIII, ep. viii, edit. Migne, p. 1205.) Simiil autern ad reginam 
Brunichildem scripsit sanclus Gregorius : Hfec eadem consti- 
tutio gestis est publicis inserenda, quatenus sicut in nostris, iki 
quoque in regalibus scriniis teneatur (loco cit., p. 1261). Sane si 
auihenticuin sit documentum istiid, e\incit sanctum Grego- 
rium inRegnm temporalia sibi potestatem aliquam vindicasse, 
prout patet verbis, potestatis honorisque sui dignitate careat. 
Equidom a scriptoribus Gallicani systematis propugnatoribus 
in dubium vocala fuit dicti documenti autlienticitas. Sed cer- 
taiii probarunt alii eruditi. Imo, etiamsi S. Gregorio erronee 
affixum fuisset, adlmc vim haberet, ob antiquilatem suam, 
ad piobandam de qua agimus generalem persuasionem. 



CAPUT III 

SAHCTVS» GREGOREUS; II SIUI DICTAM IIV TExliPORALIA 
POTESTATEM Yl.li'DI€A¥IT, A.lillO 930. 

Ita (enendum, si dictus Pontifex Romam Italiamque a Leonis 
Isaurici obedienlia substraxerit, eique tributa in posterum 
ab Italis solvi prohibuerit. Atqui hoc peregisse sanctum Gre- 
gorium 11, omnino cerlum evincitur sequentibus testimo- 
niis : 

1'' Testimonium sancti Theophanis. — Fuit is, non tantum 
insignis historicus Graicus, et sanclo Gregorio II fere syn- 
chionus, sed ab Ecclesia in sanctorum album adscriptus, 
ut videre est in Menelogio Graecorum, ad diem 12 martii, 
necnon apud Heinschenium, in actis sanctorum ejusdem diei. 
Fuit insuper insignis fidci confessor, cum ob suum in defen- 
dendis sacris imaginibuszelum, persecutiones pertulerit plu- 
rimas, et in exilio diem supremum clauserit. Sic porro tantj:e 
auctoritatis scriptor factum de quo agimus referl, in sua 
Chronographia (editio regia, Parisiis 1655, p. 558) : Hoc anno 



PARS QUARTA. 151 

irrelhjiosus imperator Leo de proscribendis et deponendis sandis 
et venerandis innKjinibus primum tractutum liabere ca^pit. Com- 
perto ejus proposito, Greyorius Papa Romx, tributa Italise et 
Romx inhibuit (toj? oipz-j^ hy.V.xq xal Pu)[xy); IvmXu^ji), scripta 
prius ad ipsum Leonem epistola doijmatica^ qua monebat non 
oportere regem circa fidein statuere, nec antiqua Ecclesix doqmata 
a sanctis patribus sancita innovando convellere. Pagiiia o42, sic 
piTgit S. Tlieophanes : In antiqua autem Roma Greqorius, om- 
nino sanctus et apostolicus vir^ et Petri, qui corijpheus est^ con- 
^essor (xallliTpou xouxopjcaicj cjvOpovo;), verbo et opere elucebat ; 
is substraxit et Romam et Italiam et omnem Occidentem a poli- 
tica et ecclesiastica subjectioneLeonis, et abipsius imperio. ('Oq 
a.'7:tzTr,zt P(i)|ay;vt£, y.a't iTaXtav, y,al zavTa xa £7~£p'.a ty;c zoAtTty.y;?, 
y.ai £xxX£5'.acTi7,r^? O-ay.oTj; \scvtc;, xal ty;c 0::' auTCv f^%z0.z.\xq.) 
Taiidem pngina 5io, sic habet : Gregorius autem sanctus praesul 
Romn\ sicut jam dixi, Anastasium nna cnm libellis ejus abjudi- 
cavit (ar£y.Y;pjj£v;, cum jam redarguisset Leonem pei' epistolas 
tanquam irreligiosum; et Romam cum omni Italia ab ipsius im- 
perio substraxit (xal tt^v Pcojjl-^v cjv t.j.zt^ iTaX-.a ty;; ;jy.zCLi'.xz ci:j'Z'j 
ar.tzrr^zz')) , 

2" Testimonium Cedreni, historici Graici, qui scripsit anno 
circiter 1125. — Coepit impius Leo de evertendis sacris imagi- 
nibus sermonem facere. Quo cognito Gregorius Papa Piomx tri- 
buta Italise et Romx prohibuit. (Cedreni hisloriarum compen- 
dium, edilio regia, Parisiis 1647, p. 455.) In veteri autem 
Roma Gregorius apostolicus vir, et Petri (qui Corypheus est) con- 
sessor... Sanctus ille vir a Leone ob ejus impietatem defecit^ et 
cum Francis icto fadere^ tributa denegavit., et Anastasium ac 
socios ajiathematizavit. Imperatorem autem multis epistoUs, qux 
a midtis lectx sunt, manifesto redarguit. (Ibid., p. 456.) 

5° Testimonium Zonarx, historici GraBci, qui obiitantc me- 
dium sapculum duodecimum. — Hac de causa Gregorius qui 
tum Ronue veteris ecclesiam gubernabat, repudiata societate prx- 
sldis novx Romx, necnon illorum qui eum sequebantar, illos una 



152 TRACTATUS DE PAPA. 

cum imperutore synodico anathemate obstrmxit; et vectUjalia quai 
ad id usque tempus inde pendebantur inhibuit (xt.et/j.)^ icto cum 
Francis fondere, unde illi occupandas Romx occasionem habue- 
runt. (Zonarse Annales, editio regia, Parisiis, lf)87, 104 et 105.) 
4*" Testimonium Ghjcx, historici Groeei. — Eo tempore Gre- 
(jorius Papa Romx scribit ad regem Leonem de imaginibus. Sed 
cum ^thiopejn album facere nonposset, vectigalialtalixet Romx 
pendi jrrohibuit (vAii)\uzz,':zlei::(^3.i), et totam illam regionem ab hoc 
imperio avulsit. (G\^cx Annales, edit. Venetiis, 1729, p. 217.) 
5° Testimonium auctoris historias misceUse. — Octavo sseculo 
scripsit Paulus diaconus historiam miscellam, quam postea con- 
tinuavit Landulphus Sagax, quamque reperies in coliectione 
Bibliotheca maxima Patrum, Lugduni edita. In ea sic legere 
est libro XXI : Anno nono imperii sui, coepit impius imperator 
Leo contra sanctas et venerabiles imagines facere verbum. Quod 
cum didicisset Gregorius Papa Romanus^ tributa Romx urbis 
prohibuitet Italix. [Maxima BibUothecaPatrum, Lugduni, 1677, 
t. XIII, ibi. 307, b.) Sane Gregorius sanctissimus prwsul Ro- 
manus., quemadmodum prsedixi, Anastasium una cum UbeUis ab- 
jecit, Leonem per epistoUis tanquam impie agentem redarguens 
et Romam cum tota ItaUa ab iUius imperio recedere faciens. 
(Ibid.,fol. 508, col. 1.) 

6" Testimonium Anastasii BibUothecarii, qui floruit nono sae- 
culo. — PauUis vero exarchus, imperatoris jussione Pontificem 
conabatur interficere., eoque (eo quod) censum in provincia po- 
nere praspediebat... Respiciens ergo pius vir profanam principis 
jussionem, jam contra imperatorem quasi contra hostem se ar- 
mavit, renuens hseresim ejus^ scribens ubique cavere se christia- 
nos. (Anast., de Vitis Pontificum Rom., p. 69, edit. regia, Pa- 
risiis, 1649.) 

7*^ Testimonium undecim aUorum. — Eos citat Bianchi (tra- 
duction derabbePeltier, tomel, p. 456, Paris, 1857) in hunc 
modum : a Que Gregoire II ait retire a Lcon Tlsaurien, a cause 
de son impiete, Tempire de Rome et de Htalie, ainsi que le 



PARS QUARTA. 153 

(riJjiit qiie payaieiit a ce prince les peuples de ces contrees, 
c'esl ce f[u'altestent de concert. . . , et Sigebert dc Gemblours (in 
Chronic, ad annum 751), et Olbon de Frisingue (in Chronic, 
1. V, c. xMii), et Geoifroy de Yiterbe (in Chronic, p. 16), et 
Martin de Pologne (in Chronic, 1. IV, in Vita Gregorii II), et 
x\lbert de Stade (ad annum 751), et Jean-Baptiste Platina (in 
Vita Gregorii II) ^ et Jean Nauclerus (in Chronograph., v. 2^ 
generat. o), et Onuphre Panvinio (in adnotalionibus ad Plati- 
nam, in Vita Constantini /), et Papire Masson (Annal. Franc^ 
1. I, in Clodoveo III)., et Charles Sigonio (de regno Italias, ad 
annum 728), et Gilbert Genebrard (1, 111, Chronolog.j ad an- 
num 750), et dautres celebres 6crivains qui ont compose 
leurs ouvrages avant les cardinaux Baronius, Bellarmin et 
Duperron. Parmi ces ecrivains, on ne peut certainement re- 
procher trop d^affection pour Pautorite des Papes ou pour le 
pouvoir iiulirect que nous leur altribuons sur lc temporel 
des princes, ni n Sigebert, ni a Othon, ni aPlatina, ni a Pan- 
vinio. )) (Bianchi, dellaPotesta della Chiesa^ t. I, p. 582, edit. 
Romje, 1745.) 

8°Tandem ne aliatestimonia congeramus, asseremus quoad 
factum istud prorsus consentite omnes omnino latinos histo- 
ricos, tum anliquos, tum recentiores. 

9** Primus ejusmodi factum negare ausus est Launoyus ; 
ille scilicet scriptor paradoxis celebris,textuum systematisuo 
non coluerentium falsificator, et cujus scripta Romoe damnata, 
generalem apud cosevos catholicos indignalionem commove- 
runt. Launoyium secuti sunt Ellias Dupin, Natalis Alexander 
etBossuet. Quam inanibus ratiunculis, palam fecit Bianchi, 
in hunc inodum : 

«Nonobstant cette grande nuee d'ecrivains grecs et latins 
atlestant d'un consentement unanime que le saiiit Pape Gr6- 
goire U detacha Bomc et Tltalie de Pempire de riinpie Leon 
risaurien et empecha de lui payer tribut, Jean Launoy, cet 
homme ami des nouveautes, a ose, non pas seulement mettre 



I5i TRACTATUS DE PAPA. 

en doule le fait en queslion, mais le nier ouvertement et 
ratlribuer a unc manileste imposlure des ecrivains grecs. 
Launoy a ete suivi d'Ellies Dupin, de Noel Alexandre et de 
Bossuet. II faut donc examiner les raisons sur lesquelles ces 
ecrivains ont appuye leur opinion nouvelle. 

« Premierement , pour combattre le fait ils recourent au 
droit. Ils accumulent hors de propos les temoignages des 
Papes precedents et les textes des Peres qui, selon leur pr6- 
tention, demontrent que TEglise n'a aucun pouvoir sur le 
temporel des Etats ; et de ce que Gregoire II n'a pas eu, a 
leur avis, le pouvoir de retirer les tribuls a Leon l'Isaurien 
et de soustraire a sa tyrannie Rome et Tltalie, ils concluent 
qu'il ne i'a pas fait, et qiie rhistoire des tributs empeches et 
de ritalie soustraite a Pobeissance du mechant empereur est 
conlrouvee. Mais il n'est pas, je pense, un homme de juge- 
ment sain, a qui la faiblesse de ce raisonnement nesaute aux 
yeux. Si rargument etait legitime, il s'ensuivrait qu'on pour- 
rail nier tous les faits, quelque attestes qu'ils fussent par les 
preuves lcs plus irrecusables, par cela seul qu'on ne pourrait 
pas prouver la conibrmite de ces faits avec le droit. En sup- 
posant qu'on dut admeltre leur principc, le plus qu'on put 
en conclure serait quc S. Gregoire 11 commit une injustice 
en privant des tributs Fempereur Leon, et qu'en cette cir- 
constance il fit mal; mais on ne peut nullement en conclure 
qu'il ne Tait pas fait. Ces auteurs voyaient tres-bien que de 
blamer S. Gregoire Ilcomme ils blament S. Gregoire VII, c'eut 
ete s'exposer a Findignationdes catholiques. Ils ne trouvaient 
pas sur le pontificat de Gregoire II, comme sur celui de Gre- 
goireYII, diversite dopinion, ni par consequent desjugements 
et des hommes dont ils pussent se servir pour jeler du dis- 
credit sur le saint Pontife. Ils savaient que Grcgoire II a ete 
unanimemeht loue et regarde comme un grand saint par tous 
les ecrivains, soit de son temps, soit posterieurs, si Ton en 
exceple lus iconoclastes anciens et moderncs. Qu'ont-ils donc 



PARS QUAUTA. 155 

faif? Ils ont pris le parli des'inscrire en faux contre la depo- 
silion d'innoiii[)rables temoins, et ils ont donnc pour raison 
quc Gregoire II n'avait pas le druit d'agir ainsi, s'inquietant 
fort pcu de poser en principe le point qui etuit precisement 
en queslion et qiTils avaicnt a prouver. Nous, au contraire, 
de cefait connu avec ccrtitude, que Gregoire II, Pontife d'une 
grande saintcte et d'un grand savoir, au dirc m6me de nos 
advcrsaires, ota a riinpie Leon et les tributs et la souverai- 
nete sur Tltalie, nous avons droit de conclurc que ce Pontife 
avait le pouvoir d'agirainsi,etque la prelendue tradition, au 
xnoyen de laquelle on veut prouver que FEglisc n'a pas ce 
pouvoir, est une pure chimere... 

« Sfcondement. Se rapprochant un pcu plusde la question, 
ils objeclent les lettres de Gregoire II a Leon. Le saint Pape y 
fonnule la di^tinction entre robjct du sacerdoce et celui de 
rempirc : il dit qu'il n'appartient pas au pouvoii" pontifical 
dc pcnetrerdans les palaisdes rois et de disposer dcs dignitcs 
royalcs : Quemadmodwn pontifex introsindendi in palatia non 
liahet potestatem, ac dignitates regias deferendi, sic neqne im- 
perator, ctc. (Epist. II Gieg. IladLconern imp.) ; de ccs tcxtes 
ils conclucnt que si Gregoire II avait prive L^on des tributs 
et de la souverainete de ritalie, il aurait agi contrairement a 
son proprc scnliment et a ses avcux, etse serait immisce dans 
une affaiie sur laquelle il confessait lui-meme qu'il n'avait 
aucun droil. Mais celte conclusion ne dccouleenaucune facon 
de leurs premisses. Que le Pape, comme Pape, nait pas le 
pouvoir de conferer ou d'6ter directement a quelqu'un la di- 
gnite royalc et les principautes terrestres; que, dans ce cas, 
ilne lui appartienne point de penctrer dans les palais, c'est- 
a-dire dc disposcr des magistratures et des dignitcs mon- 
daines, attcndu qu'il n'a aucun droit de seigneuric sur les 
roisdc laterre, d'accord; mais il ne s'ensuit pas quil ne 
puisse dter les dignitcs et les principautes terrestres indi- 
rectement, cV'sl-u-dirc en absolvant les sujels de leur ser- 



15C TnACTATUS DE P.\PA. 

ment de fidelite, en les retirant de robeissance d'un roi 
vicieux et en leur detendant de lui payer tiihut; et cela, non 
pour des molifs temporels, mais pour des causes purement 
spirituelles relatives au salut eternel et au peril commun de 
la religion, dont le Soiiverain Pontife est, par rinslitulion 
meme de Dieu, le chef, le gardien et le defenseur. Ce pouvoir 
indirect du Souverain Pontife n'est pas temporel, mais spiri- 
tuel : c'est ce pouvoir meme que Jesus-Christ lui a confere de 
lier et de delier les chretiens qui lui sont soumis, soit en les 
obligeant a obeir a leurs princes legilimes, soit en faisant 
cesser ce devoir a Pegard des mauvaisprinces, selon que Tiii- 
teret general de la religion, et de sa conservation, et le salut 
eternel des fideles ledemandent. Or, il est cerlain et de toutc 
evidence que Gregoire II dans ses lettres parle uniquement 
du pouvoir d&ect, comme tout le contexte en fail foi. Cest 
donc sans raison qu'on invoque ses paroles contre le pouvoir 
indirect que nous soutenons et dont Gregoire II ne dit pas un 
mot. Ce n'etait donc pas la peine que Bossuet, a propos des 
paroles de ce Pape, vint rappeler qu'aujourd'hui les Souve- 
rains Pontifes disposent des duches, des marquisats et meme 
des royaumes et des empires, at nunc ducatus, marchianatus^ 
recjna etiam atque ipsa imperia deferunt, adeo a prima iUa gra- 
vitate ac simpUcitate defecimus. (Part. I, lib. YI, cap. xv.) 
Avec ces declamations, soit dit sans Toffenser, il en impose 
au vulgaire ignorant en confondant le pouvoir spirituel du 
Pape avec celui qu'il possede comme Prince temporel. Ce 
n'est pas comme Pape et au nom de son pouvoir spirituel que 
le Pontife romain confere les duches, les royaumes et les em- 
pires, mais comme Prince temporel, mais en vertu du do- 
maine temporel que TEglise romaine a acquis par les voies 
ordinaires qui conferent ce pouvoir, c'est-a-dire par la pres- 
cription et le consentement des peuples, source iegitime et 
commune de toutes les principautes civiles et de tous les 
Elats... II etait encore plus hors de propos que Bossuet rap- 



PARS nUARTA. 157 

pelat avcc Noel Alexandrc, la reponsc de Gregoirc U a la mc- 
nace dc rcmpereur Leon : Persequeris me ac Ujrannice vexas 
miUtari ac carnali manu : nos inermes ac nudi, qui terrenos et 
carnales exercitus non hahemus^ invocamus principem exercitus 
omnis creaturse sedentem in coelis Christum (epist. II)... Qui a 
jamais dit ou pourra jamais dire quc le Pi<pc en absolvant les 
sujets du devoir d'obeissancc a Tcgard d'un princc apostat et 
persecuteur de la rcligion et en defendant de lui paycr tribut 
fait usage d'armes charnclles? Qui ne voit qu'il ne fait alors 
quc se prevaloir du pouvoir spirituel que Dieu lui a donne 
pour redification dc TEglise ct pour la defense de la reli- 
gion? 

« Troisiemement : Ils objectent les passagcs oii Paul Diacre 
et Anastase rapportent que les Ilaliens, pousses a bout par la 
persecution, et voulant elire un autre empereur, en furent 
delourncs par Gregoirc II... Mais nous accordons volonticrs 
que tellc fut dans ies commcncements la conduitc de ce pape, 
comme ellc fut plus tard celle de Gregoirc YII a legard 
d'Henri... 11 esperait, dit Anastase, la conversion de rimpie 
Leon. Mais lobstinalion et la perversite de cc prince allant 
toujours croissant, il cn vint a une delermination plus severe; 
il retira les Ilaliens de robeissance de ce prince et les laissa 
libres dc secouer son joug tyrannique. Ce qu'il fit dans un 
temps, c'est-a-dire en 726, nc detruit nullement ce qu'il fit 
dans un autre temps, c'est-a-dire en 750... 

Ohjectio IV\ — Nonvalere Graecorum testimonium, utpote 
Ecclesiae Romanae infensorum. — Hujus et sequentium objec- 
tionum confutationem desumimus, e manuscripta disserta- 
tione gallica, jam supra cilata. — Noel Alexandre et Bossuet 
disent que les historiens grccs, mal intentionnes a Pegard de 
l'Eglise roinaine a cause de leur schisme, ont voulu la rendre 
odieuse en lui attribuant la perte que les empereurs grecs 
avaient faite de ritalie, et pour cela ils ont fabrique Phistoire 
par laquelle ils imputent a Gregoire II d'avoir fait revolter 



Ic8 TRACTATUS DE PAPA. 

les Italiens contre rempire grcc. Rien do plus frivole que 
celte objection. Car iion-seulement saint Theophane, mais 
meme Cedrcnus, Zonare et Glycas rapportent le fait sans 
exprimor aucun blame contre Gregoire 11. Bien plus, ils 
comblent d'cloges ce pontife ; ils rnppellent un homme saint 
et apostolique, aussi admirable par sa science que par ses 
oeuvrcs. Sils avaicnt en vue de le lendre odieux aupres des 
empereurs de Constantinople, en lui imputant faussement 
d'avoir excite ritalie a se detacher de Tempire d'Oricnt, lui 
auraient-ils prodigue tant d'eloges? Mais voici que Bossuet 
croit avoir trouve dans le rccit de saint Theopliane et de Cc- 
drcnus un mot qui indique leur perfide desscin de rendre le 
Saint-Siege odieux, le mot oLziGxr^as,, Ce mot, si on le considere 
bien, signifie, non pas prcciscment que Gregoire II detacha 
ritalie de robeissance a rempcreur, mais quil lapoussa ci se 
detacher, qu'il la fit revolter. Et quand ce scrait la le sens de 
ce mot, quclle liaison y a-t-il entre ce sens ct le perfide des- 
sein dont il accuse les deux historiens? Est-ce qu'un auteur 
tout a faitexempt de ce perfide dessein n'aurait pas pu dire, 
en racontant le fait, que Gregoire II poussa Tltalie a se deta- 
cher? Est-ce que les auteurs grecs qui aurjiient eu le desscin 
de rendre ce pape odieux, auraicnt mieux reussi par cette 
loculion, ilpoiissad, se detacher, que par cette autre, i/ detacha? 
L'observation philologique de Bossuct sur le mot axisTyi^Ev est 
d'ailleurs une pure mcprise. Ce mot est la o^ peisonne du 
singulier de Taoriste indicalif du verbe dsi^rQA'., et ce verbe 
correspond aux mots detacher^ subtrahere, divertere, comme 
on pourrait le prouver par de nombreuscs citations; conten- 
tons-nous de cette phrase de Plutarque (in Soloncm) : Tauta 
{i,Ev i\).l ^(T^zu dsicTTr^?'., illa quidem me a matrimonio avcrtunt. 
Donc la traduction rigoureuse n'est pas il poussa a se delacher^ 
mais il detacha, subtraxit, divertit. Ainsi rhypothese du per- 
fide dessein dans les historiens grecs, non-seulemcnt n'a 
aucun fondement dans le texte de leur rccit, mais en est 



PARS QUAUTA. 159 

positivement exclue par lcs louangcs cxlraordinaircs quils 

prodigucnt dc conccrt a saint Grcgoirc II. — Dcplus celtc hy- 

polhcsc, complctcment faussc a Tcgard des quatre historicns 

grecs, est cn parliculicr, a Tegard dc saint Theophane, unc 

inconcevable absurdit^. Quoi ! saintTheophane, un catholiquc 

orthodoxe, un saint canonise, un confesseur illustre, mort en 

exil pour la defcnse des saintes imagcs, ct en m6me lemps lc 

panegyriste lc plus declarc de saint Grcgoire II, auroit invenfe 

a plaisir le fait cn queslion dans le dessein perlide de rcndre 

le Saint-Siege odieux? Et, ncanmoins, Bossuct, pour navoir 

pas a admcttrc ce f\ut, n'a pas recule devant celte graluite 

insulte : neqiie hic (il parlc de saint Thcophane) expers fueiit 

ilUus odii ac Uvoris qno Graeci cimissx Romae memores, in 

Ecclesiam Romanam inardescere tum coeperant, ut scriptie ad 

GaUos Nicolai primi de Graecorum objectionibus refeUendis tes- 

tantnr Utterx sub imperatore Michaele Balbo, quo in Grxcia 

imperante Theophanem scripsisse vidimus (loc, cit., c. xii). I.e 

savant Bianchi relcve dans ce peu de lignes trois grossicrs 

anachronismes, ^r^ grossissimi anacronismi (t. I, p. 400), aux- 

quels nous ne nous arreterons pas. Nous ferons observcr 

seulemcnt commcnt Bossuct, se doutant bien qu'on rroirait 

peu a la hainect a la jalousie pretenducs de saint Theophanc 

contre rfiglise romaine (odii et livoris inEcclesiamRomanam), 

imaginc un autre expedient. II n'est pas a croire, dit-il, que 

Theophane ait invcnt^ lui-meme cctte fablc; mais il aura 

recucilli avec credulite les calomnieuscs imputations de rcm- 

percur Leon. Neque Theophanes hxc ipse confixerit. Haec enim 

omnia Leo imperator sancto pontifici imputabat (part. I, 1. II, 

c. xvii). II avait auparavant prepare IV^^prit de ses lccteurs cn 

les avcrlissant qu'au sujet dcs affaires de rO{ cidcnt, saint 

Theophane navait rccueilli que des bruits, des on dit : nihil 

nisi rumusculos coUegisse. Cet expedient est d'abord cn con- 

tradiclion avrc le prcmier. S'il a menti par credulile, ce n'est 

donc point par mecliancete. De plus, il s'agil ici d'un evene- 



160 TRACTATUS DE PAPA. 

ment capilal de rOrient, et dont saint Theophane etait presquc 
contemporain. Saint Theophane etait si peu porte a prendre 
au positif les imputations de 1'empereur Leon, qu'il raconte 
en detail celles que ce prince dirigeait contre saint Germain, 
patriarche de Constantinople, pour le perdre. Comment n'au- 
rait-il pas verifie, avant de la croire, l'accusation de revolte 
dirigee contre Gregoire II, s'il ne Tavait connue que par le 
dire de cet empereur, lorsqu'il devoile lui-meme Phabitude 
de ce prince de supposer des intenlions et des tentatives 
perverses a ceux quil voulait perdre? D'ailleurs, dans le 
systeme de Bossuet, Taction de Gregoire II aurait dii paraitre 
a Theophane un crime enorme; et, loin de la, il fait le plus 
grand eloge de ce pape. 

Cinquieme objection, — Les historiens grecs ne citent aucun 
decret de Gregoire II qui constate le faii en question. — 
Qu'importe? pourvu qu'ils attestent le fait lui-meme. Est-ce 
qu'il n'est pas un grand nombre de faits pontificaux regardes 
comme incontestables, quoiqn'on n'en ait pas conserve les 
actes? Est-ce que les deux conciles romains, par exemple, 
conlre les iconoclastes, Tun sous Gregoire II, Tautre sous 
Gregoire III, ne doivent pas etre tenus pour certains? Et, 
neanmoins, nous n'en avons pas les actes et nous ne les 
connaissons que par les historiens, par Adrien I et par Anas- 
tase, qui en font mention sans citer aucun decret. 

Sixieme objection. — Si Gregoire II avait cru avoir le pou- 
voir indirect sur le temporel des rois, il n'aurait pas retire 
seulement rOccident de Tobeissance de Leon, mais aussi 
rOrient. — II suivrait de ce raisonnement de Bossuat que 
TEglise ne saurait avoir un droit sans en user en toute occa- 
sion et dans toute son etendue. II s'ensuivi ait qu'un concile 
oecumenique ayant le droit de deposer un eveque prevarica- 
teur ne pourrait point se contenter d'une peine moindre 
Iorsqu'il espererait un plus grand bien de cette indulgence. 
Gregoire II ne pouvait-il pas esperer que ce chatiment partiel 



PARS QUARTA. 161 

suffirait poiir ramoner lo niallieurcux princc, et ne pouvait-il 
pas m6me conserver la pensee de remeltre les choses dans le 
premier etat, lorsqiril serait revenu a de mcilleurs seiiti- 
ments? Sa scntence aurait-clle cu d'aillcurs une execution 
aussi facile et aussi utile a la religion en Orient qu'en Occi- 
dent? Qui jamais a songe a nier le pouvoir d'un ev^que sur 
son prctre, d'un pcre sur son enfant, lorsquo cet evcque ct 
ce prre n'uscnt pas de lcur pouvoir selon toute son ctcndueV 
Et comment, Bossuet a-t-il ouhlic le mot de saint Paul : omnia 
mihi Ucent, sed non omnia expediimt? A moins que Bossuet ne 
pretcnde, prcfcrant son apprcciation, scparee des evcnements 
par tant de sicchs, a cellc du pape contemporain, qu'il eut 
6te plus utile d'6lcr aussi rOrient a Leon ; mais cncore alors 
il s'ensuivrait seulcment que saint Gregoire II a mal juge la 
situalion en ne frappant que partiellement le coupable, et 
nullemcnl qu'il n'ait pas cru avoir lc dioit cn qucstion. Qui 
ne voit quc si ce ponlife avait etendu son decrel sur rOricnt, 
ou L6on avait a ses ordres une puissante armee, il ctait a 
craindre qu'il n'en result^t pour les orthodoxes de nouvelles 
persecutions et d'affreux massacres? En Italie, au contraire, 
les fidelcs ctaient en mesure de rcsister et se trouvaient dis- 
poses a le faire. 

Septieme objection. — Gregoire Ilf, dans sa lcttre a Leon 
risaurien, le reconnait comme empereur; or, il ne lui aurait 
pas reconnu ce titre, si son predecesseur, Grcgoire II, lui 
avait 6te la souverainete de ritalie. — De ce que Grogoire II 
n'avait dte a Leon que la souverainete de l'Italie, il suit au 
contraire que ce prince etait encore empereur d'Orient et que 
Gregoire III devait lui reconnaitre ce titre. On ne comprend 
pas quc Bossuet ait pu faire un si singulier raisonnemcnt. — 
Mais la supplique adressee a Leon par Grcgoirc III pour le 
relablissement des images, fut generalement souscrite par 
les provinces d'Italie. - Si les catholiques fran^ais signaient 
aujourrrhui une supplique du pape au grand-turc, cn con- 

11 



162 TRAGTATUS DE PAPA. 

clurait-on qu'ils rcconnaisseiit sa souverainete? 11 y a plus. 
Lors meme que Gregoire II aurait ute a Leon TOrient avec 
rOccident, s'ensuivrait-il que lui ou son successeur n'au- 
raient pas pu revenir sur cet acte? Est-il \rai, d'ailleurs, que 
Gregoire III ne suppose nulle part que ritalie ait ele soustraite 
a robeissance de Lion? Et que signifie la plirase ou il dit a 
Cliarles Marlel que le peuple romain a rejete la souverainete 
de rempereur (relicta imperatoris dominatione)! 

Quant aii temoignage d'Anastase le Bibliothecaire, Bossuet 
s'en tire avec une adressc de prestidigltateur. Yoici les paroles 
d'Anastase : Paul Fexarque, selon quil en avait reQU ordre de 
rempereur, s^efforQuit de mettre a mort le pape, parce qu'il 
empechait le payement des tributs : eo quod censum ponere prx- 
pediebat. Eh bien, Bossuet a decouvert que cette affirmation 
censum ponere prsepediebat n'est pas du tout celle d'Anastase : 
elle cst uniqucmcnt la calomnie dc i'exarque, et Anastase en 
cet endroit n'est que rhistorien de cette calomnie. II a voulu 
dire que rexarque pretextait fausscment que le pape empe- 
chait les tributs. Desormais, quand un historien eciira que 
Bossuet combattit fortement Fenelon parce que ce dernier etait 
tombe dans Verreur du quietisme, cet historien nc voudra pas 
dire du tout que Fenelon soit tombe dans le quietisme, mais 
seulement queBossuet le pretextait. De pareilles entorsesdon- 
nees aux texles les plus clairs n'onl pas besoin de refutation. 

Nous passons sous silcnce quelqucs difficultes prises de la 
chronologie, par lesquelles Bossuet s'est efforce d'obscurcir le 
fait cclebre que nous venons de constater. Le lecleur pourra 
les voir refutees et completement mises a neant dans le 
seizicme paragraphe du second livre de Bianchi. Concluons : 

II demeure acquis, comme fait incontestable, que le pape 
saint Gregoire II a cru pouvoir retirer rilalie de robeissance 
de rempereur Leon, et defendre aux Italiens de payer tribut 
a ce prince. Donc il s'est attribue un pouvoir sur le temporcl 
des Etats. 



PARS QUARTA. i05 



CAPrT IV 

AlfimJS K.lCXUlEilAS PAIM. Air.lfO CIHCITE^.R 951. »lCTAli IH 
Tmil*OnAI.IA l»OTKl§TATEItI 4>$IBI YIMWICA¥IT. 



lliijus iacti probalioncm desumimus e manuscripta disser- 
tatione gallica, jam pluries citata. 

Le cardinal Du Pcrron, dans sa harangue au liers-etat, 
cxposa ainsi le fait : 

« Oiiand los Frangais resolurent de destituer Childeric et 
metlre Pepin en son lieu, encore que la raison pour laquelle 
ils \oulaient osler Child6ric fut son impertinence et sa stupi- 
dite, ueanmoins d'autant (ju*elle touchait la religion par 
accident, a cause que limbecillite de Childeric metlait la 
l^rauce en danger de perdre la religion chretieiine par lin- 
vasion des Sarrazins, qui avaient occupe toute lAfrique et 
rEspagne et ravage d<''ja par plusieurs fois la France, et d'ail- 
leurs qu'il sagissait de rabsolulion d'un serment en matiere 
de conscicnce, ils ne voulurenr jamais faire riiommage a 
I*epin que le pap} ne les eut absous au tribunal spirituel du 
serment precedenl qu'ils avaient prte a Childrric. Pqrin, dit 
Paul-Kmile (de rebus gestis franc. in Child. 5) api'cs infinis 
aulres, envo\ja Burchord^ eveqiie de Wisbonrg, vers le pape 
Zacliarie^ ajin quil dissolut la reliijion du serment par lequel les 
Francais s'etaient lies d Childeric. Et derechef : le Pape absolut 
les Francais du serment quils avaient prete a Cliilderic, et eux 
assemblant les Etats, firent hommaqe d Pepin en qucdite de roi. 
Et le sieur du Tillet en se. Memoiies : Pour oster, dit-il, le 
blaspheme du parjure et infideUte, fut advise denvoijer au pape 
Zacharie, Veqard, evequer de Wisbourg, et Fulrad, chapcllam 
du dit P^pin.pour obtenir absolution aux dits subjets du serment 
faict au dit roi Childeric, et approbation 'le Velection en roi 



m TRAGTATCS DE PAPA. 

faitte dii dit Pepm. Ce qni fut accorde par le ditpape. » (Harangue 

au tiers-e(at, pagc 26.) 

Ce fait est un des plus eclatants de l'Iiisloire de France, et 

il ne s'accorde pas avec le systerne des Gallicans. De la leurs 

efforts inouis pour 1'obscurcir. Muis comment s*y prendre? 
les temoigniiges contemporains sont si positifs! Anno septin- 
yentesimo quinquagesimo secundo, Zacharias papa ex auctoritate 
S. Petri apostoli^ mandat populo Francorum, ut Pipinus qui po- 
iestate reyid utebatur, nominis quoque dignitate frueretur. Ita 
Hildericus rex qui idtimus Merovingonm Francis imperavit, de- 
positus et m monasterium missus est; Pipinus vero in civitate 
Suessionum a S. Bonifacio archiepiscopo in regem imctus, regni 
honore sublimatus est. (Ann.franc, a Pithffio editi, el Eghinardo' 
adscripti.) Eginard, auquel on attribue les annales que nous 
venons de citer, a ecrit la ^ie de Charlemagne dont il avait 
ete le secretaire; il y rappelle le meme fait: Gens Merovin- 
gorum, de qua Franci reges sibi creare soliti erant, usque in 
Childericum regem, qui jiissu Stephani Romani pontificis depo- 
situs, ac detunsus, atque in monasterium trusus est, durasse 
putatur... Pipinus autem per auctoritatem Romani pontificis ex 
vrcefecto palatii rex constitutus. Voici encore des temoignages 
contemporains ou a peu pres : Eoc anno, secundnm Romani 
pontificis sanctionem, Pipmus rex Francorum nppellatus est^ et 
ad hujus dignitatem honoris unctus sacrd unctione more sanctx 
memorix Bonifacii archiepiscopi et martijris . . . elevatus insolium 
regni in civitate Suessiond. (Annales Laureshamenses). — Et 
Zaccharias papa mandavit ut melius esset illum regem vocari, 
qui potestatem haberet, quam illum qui sine regali potestate 
manebat... Per authoritatem ergo apostolicam jussit Pipinum 
regem fieri... Pipinus more Francorum electus est ad regnum., et 
unctus per manus scmctx memorix Bonifacii archiepiscopi. (An- 
nales Loiselliani ad ann. 749 et 750.) — On pourrait croire 
qu'il y a contradiction entre ces historiens en ce que les uns 
font sacrer Pepin par saint Boniface, archeveque de Mayence, 



PARS QUARTA. 105 

etlcs nutiTs par lo pape Eticnnc III ; inais il n'en csl ricn : 
Pepin fut sacre deux fois; (l'abord par saintDoniface, ct, trois 
ans plus tard, par le papeEticnne III, succcsseur dc Zacharie, 
qui clail nioit peu dc temps aprcs 1'elcction de Pepin. Cette 
double onclion cst devcnue un fait incontestablc par un mo- 
nument de lan 767 que Mabillon a publie dans son livre De 
re diplomaiicd, 1. V, p. 584. Ce monument prccicux est un 
autographe ajoutc a Touvrage de saint Grcgoire de Tours, et 
dont lauteur attcste lui-meme la date, c'csl-a-dire Tan 767: 
Nam ipse prxdictus domnus (lorentissimus Pipinus rex pius, per 
auctoritatem et imperium sanctx recordationis domni Zacchvriai 
papx, et uuctionem sancti chrismatis per manus beatissimorum 
sacerdotum Galiiarum et electionem omnium Francorum, tribus 
amm antea in regni solio sublimatus est; postea per manus 
ejusdem Stephani pontificis die uno in beatorum praedictorum 
martijrum Dionisii, Rnstici et Eleutherii ecclesid... in regem et 
patricium., und cum prsedictis filiis Carolo, Carlomanno^ in 
nomine Sanctx Trinitatis unctus et benedictus est... Et tali 
omnes interdicto et excommunicationis lege constrinxit, ut nuU' 
(judm de aJteriiis lumbis regem in xvo prxsumant eligere, sed ex 
ipsorum quos divina pietas exaltare dignata est, et sanctorum 
apostolorum intercessionibus per manus vicarii ipsorum beatis- 
simi pontificis confirmare et consecrare disposuit. 

Assistons mainlenant anx tours d'adresse et aux curieuses 
manoeuvres des auteurs gallicans en presence de ce fait qui 
renverse lcur systeme. Jean Launoy, le falsificaleur reconnu 
des textes, s'avise de dire que le passage d'Eginard dans la vie 
de Charlcmagne a et^ falsifie. Et quelle preuve en donne-t-il? 
pas uno, pas Tombre d'une, comme le montre Charlas (de 
Libeit. eccl. gall., i. 11, 1. AU, c. x). Cest donc unc purc ima- 
gmalion de Launoy; mais il y a recours faute de mieux. Noel 
Alcxaiidrc*, en sa qualite d'6rudit, aurait eu honte de Tasser- 
tion de Launoy. Mais lui, que va-t-il imaginer? — Le temoi- 

* SjccuI. VIII. dissert. 2. 



16C TUAGTATUS DE PAPA. 

gnage d'i giriaid m'eiiibarrassc : eli bien, je vais dire qu'il a 
menti; que tout ce qu'il dit de rintervcntion de Tautorile pa- 
pale, dans la substilution de Pepin a Childeric, est une fable 
de son invention. — Mais il y a des historiens par centaines 
qui raconlent le fait de la meme maniere qu'Eginard. — Cette 
objection n'embarrasse point Noel Alexandre, non plus que 
Launoy : Eginard est ie premier, les auties n'ont fait que Ic 
copier, donc leur temoignage est sans valeur. Quand desor- 
mais 011 voudra revoquer en doute le fait le plus incontestable 
et le plus inconleste, par exemple la balaille de AVateiloo, il 
n'y aura qu'a faire fonctionner la metliode de Launoy et de 
Noel Alexandie : il faudia rechercher quel est le premier 
hislorien qui a rapporte le fait ; affirmer qu'il a ete inter- 
pole ou qu'il a menti, el que tous les autres n'ont fait que le 
copicr. II faut qu'une cause soit bien evidemnient perdue, 
quand on ne peut la deiendre que par un pareil expedient. 
Mais cet expedient meme, tout insigniliant qu'il est, n'est 
plus possible, depuis quo Mabillon a publie rautographe 
de 767. Ctt autograplie prouve qu'Eginard n'est pas le pre- 
mier historien du fait; Fhypothese qui sert de base au sys- 
teme de Launoy et de Noel Alcxandre est donc renversee. Le 
savant Frangois Balzini, dans ses notes a Fedilion romaine 
d'Anastase (Vie du Pape Zacharie), areduit a neant les rai- 
sonnements de Noel Alexandre. Cet erudit, outre la piece pu- 
bliee parMabillon, cite encore le temoignage de Nibelunge, 
fils de Childebrand, oncle maleineldePepin. Nibelunge, autre 
auteur anterieur a Eginard, atlesle pareillement que Pepin 
devint roi par rautorite du Pape. II cst vrai que le P. le Cointe 
(in Ann. eccl. Franc, ad ann. 752, n. 62) affirme que la 
phrase de Nibelunge a ete inteipolee; mais toute sa raison, 
c'est qu'il lui plait de le dire ainsi. Baldini se contente d'af- 
firmer que raftirmation de le Cointe est un mensonge. Yoila 
ou Tesprit de systeme a jete des hommes aussi savants que 
Noel Alexandre et le Coin!e. 



• ARS QUAUTA. 107 

Reste a examiner la reponse de Bossuet. Poiir eliminer toute 
intcrvcntion dc rautorilc papale dans la deposition de Childeric, 
il a trouvc un expedicnt (jui dilTcrc dc celiii de Launoy et de 
Nocl Alcxtindre. II prctcnd quc la deposition se fit uniquement 
par la volonte de la nation, en verlu dc l'election qui eleva 
Pcpin au trone, et que lc Papc n'intervint dans toute celte aftaire 
quc coinmc simplc consciller. Ses amhassndcurs vinrent le 
consultcr sur ce qu'il y avait de mieux a faire; il dnnna son 
conseil, et voila tout. (Defensio cleri (/«//., lib. 11, cap. .\xxiv). 
Quant a ses raisons, lcs voici : 1° 11 croit ctablir solidement 
querhildcric n'ctait plusroi ui de fait, ni cn droit, ct qu'ilen 
avait seulenicnt lc noni : lautoritJ royale ct cn fait ct cn droit 
appartenait a Pepin, auqucl il ne manquait que le nom de roi. 
2" Fredegaire dit que Pcpin monta sur le trone par Velection de 
toute la nation, et de cc qucFrcdcgaire dit cela, Bossuet con- 
clut quc tout ce que lcs autres auteurs discnt de Yautorite du 
Pape doit s'cntcndrc d'un simple conseil. 5° Enfin Bossuet 
suppose que les aulcurs qui parlcnt de labsolution du ser- 
ment sont tous postcrieurs a Grcgoire YII. Ce systemede Pau- 
teur de la Defense n'est pas plus solidc que lcs dcux prece- 
dents. 

1° Que les derniers rois merovingiens, ct en particulier 
Childcric III, n'eussent plus de la royaute que le nom, ct que 
rcxcrcice et les droits dc la royautc appartinssent deja aux 
majordomcs, Cliarle: Martcl et Pcpin, c'est ce que Bossuct 
croit prouver avec une certaine depense d'erudition; mais il 
a, cntre autrcs, pour contrddicteurs deux crudits, quoique 
gallicans comme lui, savoir, le P. le Cointe et Noel Alcxandre. 
Le Cointe (prcface du IV'^ v. de scs Ann.) soutient que, meme 
depuis ragrandisseinent des maircs du palais, les derniers 
rois merovingiens possedaient encore le pouvoir royal, quoi-^ 
qu'ds abandonnassent le gouvernement aux majordomes. Noel 
Alexandre (siccle viii, diss. II) appuie cette thcse de savantes 
rechcrclics, et finit par trailcr de fable ce quon raconte de 



108 TRACTATUS DE PAPA. 

rimpuissance des derniers rois merovingiens et du pouvon^ 
des maires du palais, c'est-a-dire ce queBossuet a pris pour 
la vcrit6. Bianclii pense que le droit de la royauto apparlint 
toujours auxrois merovingiens, mais quela minoritedeTlieo- 
doric parvenu au Irono a Tage de sept ans, et la stupidite de 
Cliiideric III donnerent occasion a Cliarles Martel et a Pepin 
de s'arroger a peu pres tout Texercice du pouvoir royal. Mais 
laissons cepoint de confroverse qui n'est pas essentiel a notre 
objet. 

2" De cc que Fredegaire dit que Pepin fut eleve au trone 

par Yelection de toute la nation, Bossuet a-t-il droit de con- 

clurequerautorite papale n'intervint pas? NuIIement, et voici 

rios raisons. Premierement, nous avons plusieurs temoignages 

anterieurs a celuide Fredegaire, et ils s'accordent a nous dire 

en propres termes que la deposition de Childer ic eut lieu par 

rautorite du Pape : Pipinus per auctoritatem Romani Pontificis 

ex prsefecto palatii rex constitutus (Eginard in Vita Caroli 

Magni). — Data({ue auctoritate sua jussit Pipinum regem consti- 

tui... hoc anno secundum Romani Pontifwis sanctionem Pipinus 

rex Francorum appellatus est (ann. Laureshamenses). — Za- 

charias Papa ex auctoritate sancti Petri apostoli mandat populo 

Francorum ut Pipinus qui potestate regia utebatur, nominis 

qiioque di(jnitate frueretur (Ann. Fuld. ad ann. 75*2). — Secon- 

dement, rien n'einpeche d'entendre les cxpressions deFrede- 

gaire de la ceremonie qui se pratiquait a Feleclion en elevant 

le nouveau roi sur le pavois. Cette ceremonie avait lieu lors 

meme que les princes devenaient rois par droit de succession 

el non par droit de suffrage. Tioisiemcment, en supposant 

mtoe que Felection de Pepin se soit reellement faite par 

relection de la nation, cela ne prouve point que les Frangais 

n'aient eu besoin de Pautorite du Pape pour faire cette elec' 

tion, et que Fautorite papale ne soit reellcment intervenue 

pour donner au peuple ce droit. La question iei n'est pas de 

savoir si le Pape a le pouvoir de creer des rois, mais s'il a 



I»AUS OLARTA 169 

colui (le les dcposer, et l'exemple de Pepin csl cile a cause de 
la deposition de Childeric. Quand saint Gregoire VII deposa 
reinpereur Henri, il laissa le choix de son successeur a la 
lihre election. II elait inlcrvenu pour autoriser cetle eleclion 
en di'posanlHenri.Donc,la plirase deFredegaire ne promeen 
ar.rnne facon que le Saint-Siege ne soit pas intervenu, et que la 
s ihslitution de Pepin aChilderic n'ait eu reellement lieu par 
rautoiite papale. Quand donc Bossuet vient nous dire que ces 
temoignages si positifs : Per auctoiitatem Romanl PontlficiSy 
tlata auctontate jussit, ex auctoritate sancti Petri mandat, et 
atilres non moins energiques, veulent dire que le Pape donna 
un:>impleconseil, il se fait evidemment illusion. IMais com- 
meiit n'a-t-il pas du moins ouvert]les yeux devant la piece 
P'.il)liee par Mabillon? Pipinus rex jier auctoritatem et impe- 
num... Zachariai Papx in regni solio suhHmatus est. Le savant 
Ijinnclii trouve que cet expedient de Bossuet esl bien moins 
fivorable que celui de Noel Alexandre. Celui-ci a imagine de 
dire quc tous ces auteurs avaient menti, mais il n'a pas songe 
a faire violence ii des textes qui ne sauraient elre plus clairs, 
quand meme on les arrangerait aujourd'hui tout expres pour 
exprimer rintervention de rautorite pontificale dans cet eve- 
nement. 

o" Bossuet affirme enfin qu'aucun des auteurs de ce siecle 
ni du suivant ne parlent de Pacte papal qui aurait delie les 
Francais du [serment de fidelile a Pegard de Childeric. II 
donne a cntendre que saint Grec^oire Yll est le premier qui 
en ait parle. Que penser de cette affirmation? Cest une pure 
conlre-verite, et en voici la preuve : la deposition deChilderic 
eut lieu Fan 752, c'est-a-dire apres le milieu du liuitieme 
siecle; or Fhistorien grec, saint Theophane, vivait a la fin de 
ce mi^me siccle, et voici ce qu'il dit de la maniere dont Pepin 
ful 61ev6 au trone : Primus extitit qui regio non oriundus sanguine 
imperium in gentem iUam ohtinuit : cum interim ipse Stephanus 
eum a perjurii in regem admissi metu ahsolvisset, regemque 



170 TRACTATUS DE PAPA. 

ipsum Pipini decessorem, detonsis ejus capilUs, in monasterium 
omni honore et quiete cumulatum releyasset. AujavTc; djTov rlq 
iTj.opYdoLc, TYjc; Tipoq Tcv p'r)Ya tcu duTCu ^Tsodvou. (In Chronofjr. ad 
ann. 8, Leonis Isauri, editio regia, pag. 557, ad fmem.) 
Anastase, qui a ecrit vers la fin du neu\ieme siecle, rapporte 
pareillement le fait de labsolution du serment de fidelite. 
{Histor. eccles. ad ann. 2 Constantini Augusti.) Avant determi- 
ner avec Bossuet, faisons encore une observation : quarid 
memelestemoignages qui altribuent la depositiondeChilderic 
a Tautorit^ duSaint-Siege auraient ete obscurs, il auraitdu au 
moins recennaitre le pouvoir de 1'Eglise sur letemporel, dans 
cette phrase de la piece editee par Mabillon : Et tali omnes 
interdicto et ex communicationis lege constrinxit, iit nunquam de 
alterius Inmbis regem in xvo prdesumant eligere.sed exipsorum 
quos divina pietas exaltare dignata est, et sanctorum apostolo- 
rum mtercessionihus per manusVicarii ipsorum. .. confirmare et 
consecrare disposuit. Le Pape qui agit aiiisi s'attribue evidem- 
ment un pouvoir surle temporel. Comment Bossuet,qui con- 
naissait la piece, peut-il soutenir qu'aucun Pape avant Gre- 
goire YIl ne s'est attribuece ptuvoir? 



CAPUT V 

DICTAHl IX TE:i&lPOnAI.IA POTESTATE]!! NIBI YIHOICAVIT 
lSTEl>IIA%i:S PAPA 111. 

Quod enim peregerat Zacharias Papa, Stephanus contirma- 
vit, Pipinum ungendo iu Regem et Patricium; ac insuper sub 
excommunicatione prohibendo, ne Franci unquam ex alia 
stirpe sibi Begem eligerent. Id constat sequentibus testi- 
moniis : 

« Per manus ejusdem Stephani Pontificis... in regem et pa- 
tricium una cum prsedictis filiis Carolo, Carlomanno, in no- 
mine sancta^ Trinitalis undus et benedictus est (Pipinus)... 



PAUS QUAHTA. 17i 

Et tali omncs inlerdicto ct cxconiniunicalionis lege constrinxit, 
ut nunquam de alterius lumbis regeni in sevo proesumanl eli- 
gere. » (Manus(ri[)tum anni 707, odituni a Mabillonio, de Re 
diplomatica, lib. V, p. 584.) 

« Anno qui estab iricarnatione Domini nostri JesuChristi 754, 
V kalendas augusti, B. Stepbanus Papa unxit in reges Franco- 
rum llorentissimum renem Pipinum et duos filios cjus, Caro- 
lum et Carlomannum; alquc 1'rancorum proceres... auctori- 
tate B. Petri sibi a Doniino Jesu Christo vero Deo fradila, 
obligavit et obtestatus est, ut nunquam de altera slirpe, per 
succedentium temporum curricula, ipsi vel quique ex eorum 
progenie orti regem super se pra?sumant aliquo modo con- 
stituere, nisi de eorum progenie quos et divina providentia 
ad sanctissimam apostolicam sedem tuendam eligere, et per 
eum, videlicet vicarium S. Pelri, imo Domini nostri Jesu 
Christi, in potestatem regiam dignata est sublimare et unc- 
tionesacratissima consecrare. » (Iliiduinus, in Areopagiticis.) 
Confer Schullven (Bibrwtheca maxima Pontijicia, t. It, p. 9), 
necnon Aimales Metenses, ad annum 754. 



CAPUT VI 

(iAKCTUlS I.EO PAP.% III, 

SIB IIIITIIM 6;KCt Ll KOlll. i^lBI DirTAM lA TEMPORAI.DA 

POTEMTATEM ¥IADICAYIT; IMPI:RIIM «ii(iri<KT AB ORIEIVTE 

lli OCCIDExliTEM TRAMSFERE.ADO. 



Hujus etiam asserti probationcm desumemus c sa?pe citata 
nianuscripta dissertatione gallica. 

§ 1. — Etat de la qiicstion. 

1" ExposE H18T0R1QUE Du FAiT. — Avaut CoHstantin lc Grand, 
1'cmpire roinain quoique gouvei ne tantot par un seul Augustc, 
tantot par plusieurs, n'avait cependant jamais elc divise. Con- 



172 TRACTATLS DE PAPA. 

slantin, en faisanl dc Byzance une seconde capitale, et y consli- 
luant un autieconsul, un autre senat, en un mot tous lespri- 
viicges de Rome, 1'empirc se trouva reellement divise en deux 
parties, auxquelles on commenga des lors a donner le nom d'em- 
pire d^Orient el d'empire d'Occident. A la mort de ce prince, 
Tan 341, ses deuxfils, Constantin le Jeune et Constant, eurent 
le gouvernement de rOccidenl, et son troisieme fils, Constance, 
celui de TOrient. Apres la mort de Constantin le Jeune et de 
Constant, Tan 355, Constance demeura seul maitre de tout 
rempire. II eut pour successeur Julien, et a Julien succeda 
Jovien. L'an 568, Yalentinien, qui succedait a Jovien, ceda 
rempire d'Orient a son frere Valens, et se contenta de celui 
d'Occident. Depuis cette epoque, jusqu'a Augustule, c'est-a- 
dire jusqu'a l'an 476, les empereurs d'Orient furent differents 
de ceux d'Occident. Lorsque Odoacre, chef des Herules, eut 
forcc Augustule, a abdiquer et que lesbarbares se furent empa- 
res des provinces d'Occident, il n'y eutplus d'empereurs qu'en 
Orient, ce qui diira jusqu'a Valentinien. Ce prince parvint a 
recouvrer TAfi ique et ritalie, et Tautorite imperiale fut ainsi 
retablie Fan 556 sur TOrient et TOccident. Mais les empe- 
reurs residant a Constantinople, ritalie, gouvernee en leur 
nom par des exarques, etait mal defendue contre les altaques 
des Lombards, et se trouvait souvent en proie aux dissen- 
sions interieures, aux incursions des barbares et a toutes 
sortes de calamites. 

Telle etait la situation, lorsque le jour de Noel de Fan 801 , 
Charlemagne fut couronne empereur a Rome par le Pape 
Leon III, ce qui fit revivre rempije dOccident tel qu'il avait 
ete elabli par Constantin le Grand, et tel qu'il avait subsiste 
depuisValentinien TAncien jusqu'a Augustule, avec cette dif- 
ference neanmoins que le code, qui avait toujours ete com- 
mun aux deux empires, cessa de Tetre, et qu'on ne vit plus 
d'empereur grec lieriter de la couronne imperiale d'Occident, 
ni d'empereur latin succeder a un empereur de Constanti- 



PARS QUARTA. 175 

nople. Cet evenement memorable est ortlinairement designe 
sous le nom de translation de renipire liOrient en Occident; 
mais cetle denomination n'a point paru a plusieurs savants 
tout a fait exacte. L'empire qui existait en Orient en 801 ne 
cessa poinl : tout le changement consiste en ce que celui 
d'Occident, ([ui n'existait plus, fut reconstitue. II n'y eut pas 
translalion de la couronne imperiale de Constanlinople a 
Rome, mais seulement r6tablissement de la couronne impc- 
riale d'Occident, et par suite eliminalion des droits que pou- 
vaient avoir les empereurs de Constantinople sur les pays 
latins. 

ir ExposE DES DivERs SYSTEMES. — 1. Lc prcmicr consisle a 
soutenir que le pape Leon III ne confera a Charlemagne qu'un 
pur titre honorifique, et qu'au nom d'empereur pres, ce 
prince ne posseda rien apres son couronnement qu'il ne pos- 
sedat auparavant. Cest le systeme de Tardent lutherien 
Flaccus Illyricus et de Maimbourg. Ils sont suivis de pres par 
le docteur de la faculte de Paris Francois Feu el par Tho- 
massin \ 

2. Le second systcme avouc qu'un droit imperial tres-reel, 
et non pas seulement honorifique, fut alors reconstitue en 
occidenl; maisil soutient que la source de ce nouvcau pou- 
voir fut Fautorite du senat et du peuple romain, et non pas 
celle du pape. Cest le systemc du celebre protestant Grotius 
et de Bossuet, qui ont chacun leur maniere de le presenter. 

Selon Grotius, le droit qui s'exergait a Constantinople d'e- 
lire rempereur des Romains, etait une concession du peuple 
de Rome et dependait de sa volonte. Le peuple de Rome,apres 
relection de rimperatrice Irene, voyant qu'on usait mal de 
cc droit, attendu que, contrairement a la constante coutume, 
les Constantinopolitains laissaient Fempire entre les mains 
d'une femme, revoqua sa concession expresse ou tacite, pro- 

* Mainibourg, Hist. iconoc, 1. 4 ad ann. 800. — Thomassin, Eccl. discip., p.3, 
I, I, c XXIX, n. H. 



474 TBACTATLS DE PAPA. 

(cda lui-menie a relection d'un empereur, et la proclama par 
la voix de son principal citoyen, le pape ; et c'est ainsi que 
Charlemagne acquit le pouvoir imperial : Quarejus omne quod 
hi qui Constantinopoli habitabant, ad eligendum imperatorem 
Romanum habere poterant,pendebat (i volnntate populi Romani: 
et cum iUi contra mentem et morem populi Romani feminie Irenes 
subiissent imperium...^ merito populus romanns illam conces- 
sionem^sive expressam sivetacitam, revocavity et per se impera- 
torem eleqit., ac per vocem primi civis^ id est episcopi sui...pro- 
nuntiavit. (De Jufe belli et pacis, 1. II, c. ix, glJ. — Apud 
Bianchi, Potesta della Chiesa, i. 11., p. i52,edit. deRome,i745.) 

Comme Grotius, Bossuet attribue au senat et au peuple 
romain Televation de Charlemagne a 1'empire, et regarde 
comme absurde qu'on la fasse deriver du pouvoir papal. Voici 
en resume son explication : Tltalie elait en proie aux incur- 
sions des barbares et les empereurs de Constantinople la lais- 
saient dans un entier etat dabandon. Or, le salut du peuple 
est la loi supreme, salus populi suprema lex \Defensio.,i. I, 
pag. 258, edilioii de 1745). Cette necessite de pourvoir a sa 
conservation, jointe a la puissante protection qui lui etait 
offerte par Charlemagne et a d'autres circonstances, determina 
le senat et le peuple romain a elire ce prince pour son empe- 
reur. Le pape intervint, ii est vrai, comme principal agent, 
comme chef de Rome, caput civitatis; mais cette prerogative 
temporelle lui venait elle-meme du senat et du peuple romain, 
qui, par veneration pour le pouvoir spirituel des papes, s'en 
remettaient depuis longtemps a eux pour les affaires poli- 
tiques les plus importantes. [Defensio, V^ p., liv. II, c. xxxviii, 
t. I, pag. 258, edit. dei745.) 

5. Le troisieme systeme est celui du savant Noel Alexandre. 
Contrairement a la pretention dllliricus et de Maimbourg, il 
soutient que la dignite imperiale conferee a Chaiiemagne ne 
fut pas un titre purement honorifique : contrairement au 
systeme de Grotius et de Bossuet, il soutient que c'esl lauto- 



PARS Ql ARTA. 175 

rite papalo, et non celle du s^nat et du pcupie romain qui 
conrcra a Cliarlemagne lc pouvoir imp^rial. Mais, arrivani a 
d^lcrmincr en quoi consisla ce pouvoir imperial confcre par 
le papc, il le r<^duit a un simple protectorat de ri^glise. Le 
droit et la cliarge de defendre rEgiise et par suite Ihonneur 
dc tenlr le premier rang parmi les souvcrains, voila, selon 
Nocl Alexandre, en quoi consista la nouvellc dignite dont fut 
rev(}lu Cliarlemagne. Cette explication laisse. entrevoir la 
pensce que le pape ne confera aucunc juridiction tcmporellc 
et que par consequent il n'exerga en cetle circonstance aucun 
pouvoir propremenl dit sur le temporel des Elats. (VoirNoel 
Alex.,SiecIcs9et 10, 1" dissert.) 

4. L'enseignement commun des docteurs de TEcoIe et la 
persuasion conslante et gencrale avant Tapparition du pro- 
testanlisme, est que Leon III confcra uri vcritable droit impe- 
rial a Charlcmagne, et que cetlc coUation fut faite cn vcrtu du 
pouvoir papal, virtute clavium. Cest la thcse soutenue par 
Bellarmin, Mansi, Bianchi, et generalcment par tous les 
auteurs qui suivcnt la doctrine qu'on a coutume en France 
d'appeler ultramontainc. 

Notre but ici etanl dc montrer que le pape Leon III s'attri- 
bua uii pouvoir sur lc temporel des Etats lors du couronne- 
ment de Charlemagne, nous avons a prouver deux points : 
1'' Contre Bossuet, que relcvation de Gharlemagne a rcmpire 
ful roeuvre du pape et non celle du senat ct du peuple romain ; 
2" Contre Noel Alexandre, que Charlemagne acquit un veri- 
tablc pouvoir imp6rial, et non pas un simple droit de pro- 
lection a Tcgard de TEglise. 

Mais le lectcur se souvicndra que ces dcux points ne sont 
a prouver ici qu'au point de vue du fait, et non au point de 
vuc du droit. Que Leon III et les autres papes qui se sont 
allribue un pouvoir sur le tcmporcl des Etats n^aient pas 
exccde, nous le prouvons ailleurs par d'autres moyens ; 
prcsentemcnt nous avons seulement a con^tatcr le fiut. 



176 TRACTATUS DE PAPA. 



§ 2. — L'elcvalion de Cliarleniagne a Tempire fut de fait roeuvre du pape 
Leon III ct non celle du senat et du peuple romain. 



Nous allons produire Fensemble des temoignages liisto- 
riques et les textes divers qui constatent la persuasion gene- 
rale anterieurement au protestantisme. Si Tensemble des 
historiens attribue au pape Leon le retablissement de Tempire 
d'Occident, et si les temoignages en sens contraire allegues 
par Bossuet n'ont pas de valeur, nous devronsregarder comme 
denue de fondement le systeme qui fait deriver Felevation de 
Charlemagne de la volonle du senat et du peuple romain. 

« l*^ Zonare, historien grec qui n'est pas suspect d'adulatiori 
pour les papes, en rapportant revenement en question dans 
la vie de Constantin el d'Irerie (tome III de ses Annales), ne 
fait aucune mention ni du senat, ni du peuple romain, non 
plus quede rarmee; il altribue revenement lout entier au 
pape Leon III : Les Francs, dit-il, devinrent tout a fait mattres 
de Rome^ Charles ayant ete couronne et declare empereur des 
Romains par Leon. Plus loin il ajoute: Sous le regne de Con- 
stantin et d'Irene, les Francs furent admis jusque dans Rome 
p ar le pape Leon; ils devinrent ainsi maitres de toute ritalie et 
de Rome meme, Le meme auteur dit cncore : Charles^ roi des 
Francs, proclame empereur des Romains par le pape Leon^ 
ainsi qxCil a ete dit^ envoija une ambassade a Irene pour lui de- 
mander sa main, et la princesse ne paraissait pas eloignee de 
cette union. (Bellarmin, De transL imperii^ t. II, pag. 519, 
edition de Venise, i721.) 

« 2*" Cedrenus, dans son abrege hislorique, arrivant a la 
vic de Constantin et d'Irene, reproduit a peu pres, quoique 
plus brievement, le recit de Zonare : Charles^ que le pape Leon 
avait couronne a Rome, envoija aussi une ambassade a Irene 
pour la demander en]mariage. » (Bellarmin, loco citato.) 
« 5*" Paul Diacre, contemporain de Charlemagne, et connu 



PARS QLAKTA. 177 

particulieroment de cc princc, aprcs avoir racont6 (libro XXIII, 
RerumRommianim) comment Leon III fut retabli sur son siege 
par Charles, roi des Francs, ajoute : Poiir lui en temoujner sa 
reconnaissance, Leon 1e couronna empereur dans Ve(jVise de 
Fapdtre saint Pierre, l\n(jnit dliuile de la tete aux pieds^ et lui 
mit le manteau imperial et la couronne. Dcux choses sont a 
remarqucp dans ce passage de Paul Diocre : premierement, il 
n'y est fiiit mcnlion ni du senat, ni du pcuple romain, dont 
rintervention n'aurait pas ete passce sous silence par cet 
historien fidcle, si la translation dc rcinpire des Grecs aux 
Francs avait 6te plut6t roeuvrc du senat et du peuple romain 
que du pape Leon. Secondement, cette translation, qui se fit 
par le couronnemcnt mSme de Charlemagne, est regardee et 
mcntionnee par Paul Diacre commc un acte de reconnaissance 
du pape a Pegard de ce prince. Gar ces paroles, cxterxim Leo 
vicem Carolo recompensans^ indiquenl assez clairement que le 
couronnemcnt fut un bienfait du pontife a Pegard du prince, 
commc lc rctablissement de Lcon sur son siege en avait ete 
un de Charlesa Tegard du pape. » (Bellarmin, loco citato.) 

« 4** Eginard, contemporain de Paul Diacre, et non moins 
particulicrcment connu de Charlemagne, puisqu'au rapport 
de Trithemc, il fut son chancelicr, raconte aussi le fait, dans 
la vie qu'il a ccrite dc ce prince, de manicre a rattribner 
tout entier au pape Leon : Charles, dit-il, eproiiva d'abord une 
(jrande repmjnance pour le titre d^Awjuste, au point craffirmer 
(luil ne serait pas entre dans VecjVise ce jour-ld, quoique ce fut 
une des principales solennites de Vannee, s'il avait pu prevoir 
le dessein du souverain pontife. Que le lecteur pese ces paroles, 
sil avait pu prevoir le dessein du souverain pontife. Car pour- 
quoi Eginnrd ne dit-il pas plutot: sU avait pu prevoir le des- 
sein dusenat et du peuple romain, si ce n'est parce qu'il pen- 
sait que cetle entreprise avait cte entierement lc fait dc la 
volonte et de Pautorit^ du pape? » (Bellarmin, loco citato.) 

i\oel Alcxandre, quoique gallican, apres avoir rapportc le 
III. 1 'i 



178 TKACTATIS Di: PAPA. 

meme temoignage, en conclut, comme Bellarmin, la faussele 
du systeme qui altribue au pcuplt^ de Rome 1 elevation de 
Charlemagne a Tempire : « Unius pontilicis, dit-il, non populi 
Romani consilium de Carolo constituendo etcoronando impe- 
ratore Eginhardus commemorat. » (Siecles lXetX,l^^dissert.) 
« 5** La chronique dite Annales Francorum est regardee 
comme tres-fidele. L'auteur en est inconnu, mais on regarde 
comme certain qu'il a ete contemporain de Charlemagne. 
Voici comment s'expriment ces Annales a Tendroit oii sont 
relates les evenements de Lan 801 : Le saint joiir de Noel, 
Charles etant entre dans la basilique de SaiJit-Pierre, et etant 
aprier incline devant rautel, le pape Leon lui mit la couronne 
sur la tete, et tout le peuple romain applaudit par cette accla- 
mation : A Charles que Dieu a couronne Auguste, au grand et 
pacifique empereur des Romains, vie et victoirel Ici il est fail 
mention du peuple de Rome; mais il intervient comme 
applaudissant au couronnement deja fait, et non comme appe- 
lant Charlemagne a Tempire avant qu'il fiit couronne. » 
(Bellarmin, loco citalo.) 

Noel Alexandre se trouve encore ici d'accord avec Bellarmin 
dans rappreciation du temoignage cite : « Le peuple de Rome, 
dit-il, iit des acclamations a Chailemagne deja couronne; 
mais le pape ne demanda pas le suffrage du peuple romain 
pour proclamer et couronner Charles empereur. » (Natalis 
Alex., loco supra citato.) 

« 6"* Aimoinus (d'autres rappellent Ammonius ou Anno- 
nius) vivait du temps de Louis le Debonnaire, comme il Tat- 
teste lui-m^me (DeRebus gestis Franc, lib. V, c. xvii). En ra- 
contant le commencement de Tempire de Charlemagne 
(ibid., c. xc), il se sert a peu pres des memes expressions que 
rannaliste precedemment cite, et ne fait intervenir le peuple 
de Rome que pour les acclamations a Charlemagne deja cou- 
ronne par le pape. » (Bellarmin, loco citato.) 

« 7" Adon, eveque de Vienne, contemporain des petits-fils 



PARS QLAIITA. 179 

de Charlemagne, s'exprinie ainsi (in Chronico, setate 6^): le 
saint jonr de Noel, devant la confession du bienhourcux ap6tre 
saint Pierre, le roi Charles, qui 6lait en pri^re, s'6tant leve, 
le pape L6on lui mit la couronnc sur la tt'to ; et alors tout le 
peuple s'ecria : A Charles, que Dieu a couronne Augusle, au 
trrand et pacifique empereur des Romains, vie et victoire ! 
Encore ici il n'est fait mention du s6nat et du peuple qu'apres 
le couronnement. » (Bellarmin, loco citato.) 

« 8° R^ginon, abbe dePrum % raconte le couronnement de 
Charlemngne a peu pres dans les memes termes qu'Adon dc 
Vienne. Je les omets pour ne point fatiguer le lecteur. Mais, 
atin quon soit bien convaincu que dans la pensee de Reginon 
le pape ne couronnait pas simplement rempereur, mais qu'il 
le cr^ait veritablement et le constituait, je rapporterai ce qu'il 
dit du couronnement des empereurs Arnulphe et Othon 1 : 
L'an 896, Amulphe Stant venu a Rome, le pape Formose le 
reont avec beaucoup dhonneur, le couronna devant la confession 
dc saintPierre^ et le crea empereur : a Formoso apostolicde sedis 
prsesule magno honore susceptus, ante confessionem S. Petri 
coronatus^ imperator creatus est, Plus loin on lit : Lan 962 ^ le 
roi (Othon I) favorablement reQU a Rome, est proclame et or- 
donne empereur a Vapplaudissement de tout le peuple romain. 
On voit par ces passages que le prince recevait du peuple des 
applaudissements, mais qu'il etait proclame et fait empereur 
par le pape et non par le peuple. » (fiellarmin, loco citato.) 

« 9" Vitichind, moine de Corbie, conteniporiun de Reginon^ 
s'exprime ainsi au sujet de rempereur Othon II (libro III 
Kegnorum Saxonicorum, vers la fin) : Quoiquil eut deja ete 
sacre roi et d^signe par le pnpe pour devenir empereur... Ces 
paroles montrent clairement que le royaume de Germanie 
etail distinct de Pempire; que le pouvoir royal etait confere 

* Mort lan 915 dans le monaslere de saint Maximin a Tr^ves. 

* Cet endroit de la chronique esl di conlinuateur de Reginon, puisque Reginon 
etait mort Tan 915. 



180 TRACTATUS DE PAPA. 

par les grands de la nalion germaine, mais que Pempire 1 etait 

par le pape. Car le droit de designation pour une magistrature 

ou une principaute appartient a celui-la seul qui a le droit 

de la conferer; autrement le droit de designation serait illu- 

soire, puisqu'il ne pourrait aboutir a rien. » (Bellarmin, loco 

citato,) 

10'' Herman Contract, moine de Reicheneau, mort l'an 1054, 
dans sa chronique, an 816 : Ludovicus imperator a Stephano 
Papa factus est. A Fan 962 : Otlio rex ab Octaviano Joanne 
Papa iinperalor ordinatur. A Tan 1026 : Conradus rex filium 
suum Hejiricum regem fecit; et ipse Romam pergens imperator 
efficitur. 

11° Meme maniere de parler dans la chronique de Lambert 
d'Aschaffenbourg, moine benedictin, qui ecrivit vers Fan 1070. 

12*^ Othon, eveque de Freisingen, en 1158 : Anno ab incar- 
natione Domini 801... Carolus rex... a Summo Pontifice ablato 
patricU noniine^ coronatus^ onini populo tunc acclamante... Ex 
hincregnum Romanorum quod a Constantino usque ad id tem- 
pus in urhe regia, scilicet Constantinopoli fuit^ ad Froncos de- 
rivatum est. Cet auteur attribue au Pape le changement de la 
dignite de patrice en celle d'empereur, le couronnement, et 
la collation du titre d'Auguste, et n'attribue au peuple de 
Rome que les applaudissements. Bien plus, quand il parle de 
Henri IV qui etait son aieul, et que le faux Pape Guibert avait 
fait empereur, il se sert de ces expressions : Ad quod tamen 
(imperium) potentei' magis quam juste a Guiberto capta urbe 
sublimatus fuerat. Ces mots indiquent tout a la fois que, dans 
la pensee de cet historien, les Papes conferaient reellement 
le pouvoir imperial, et que le roi Henri IV ne recut pas ce 
pouvoir parce qu'il n'avait pas ele couronne par un Pape legi- 
time. (Chron., I. VU, c. n.) 

15° Conrad, abbe d'Ursperg, mort vers Tan 1240, s'exprime 
ainsi daiis sa chronique : Hic (le Pape Leon III) Carolum fecit 
imperatorem... Cum enimpro calumnia Lconi Papx ingesta Ro- 



PARS QUATiTA. 181 

mam veniret, et Natale Domini ibi celehraret, in ipsa ilie sacra- 
tissima ad missarum solemnia veniens, dum ante confessionem 
B. Petri apostoli ab oratione sunjeret, nihil miiius speranti Leo 
Papa coronam imposuit et imperatorem Romanorum pro7iuncia- 
vit. Plus loin on lit : Anno 875 Carolus (calvus) Romam ten- 
dens a Joanne Papa efficitur imperator. 

14" Leopold de Bamberg, dans la preface de son traile de 
Juribus imperii, s'exprime ainsi : De sacri reyni et imperii Ro- 
manorum viribus a tempore et post tempus translationis ipsius 
imperii de Grxcis imperatoribus in personam Caroli Magni 
ad re(jes Francorum et ad Germanos., per sacrosanctam Roma- 
nam Ecclesiam factse, secundum mei modicitatem imjenii trac- 
taturus^ elc. Cet auleur, comme on voit, regardait comme 
un fait certain que le pouvoir imperial avait ete confere a 
Charlemagne par YEglise romaine, et non point par le senat 
et le peuple. 

15" Albert Krautz, mort en 1517, et Tun des historiens 
allemands les plus distingues, dans son histoire de Saxe 
(1. 11, c. xvui), s'exprime ainsi : Tum vero... ciim nihil tale 
Carolus ant cogitaret aut speraret^ magisque recusaret alienum 
invadere imperatoris honorem, infra missarum solemnia, dum 
ante confessionem B. Petri apostoli ab oratione surgeret, Papa 
ei coronam imposuit et imperatorem romanum pronunciavit. 
Dans un autre de ses ouvrages il dit : OUm imperatores non 
passi vivere Pontifices ad supplicia devocabant; et Grxculis post- 
(juam apud eos extincta stirpe Constantini, deincle magni Theo- 
dosii, non habuere Pontificem nisi quem ipsi confirmassent , mu- 
tatse sunt vices : ut non habeatur imperator nisi quem Romanus 
Pontifex confirmarit et consecrarit. Domini est terra et plenitudo 
ejus. Ipse transferl re(jna et imperia; dignissimeque ad suum in 
terris vicarium hoc sacrum ministerium delegavit (lib. I, Metro- 
polisy c. xiv). D'apres la persuasion de cet auteur, c'est donc 
le Pape qui a donne Tempire a Charlemagne, et il Ta fait en 
vertu de la delegation meme de Dieu. 



182 TRAGTATUS DE PAPA. 

16" Saint Tliomas dans le passage suivant nous atteste tout 
a la fois et sa propre persuasion et la persuasion generale ou 
Ton elait de son temps, par rapport a la creation de Fempire 
d'Occident. II suppose quelle eut lieu par 1'autorite ponti- 
ficale, et regarde ce fait comme tellement constate par riiis- 
toire, qu'il ne lui vient pas meme en pensee d^eleverlemoindre 
doute a ce sujet : Sed dominii plenitudo ostenditur cum ultimo 
dicitur quodcimque Ugaveris super terram erit ligatum et in 
coelis, etc... Quod si dicatur ad solam referri potestatem spiri' 
tualem, hoc esse nonpotest., quia corporale et temporale ex spi- 
rituali et perpetuo dependet... Sicut ergo corpus per animam 
habet esse, virtutem et operationem..., ita et temporalis juris- 
dictio principum per spiritualem Petri et successorum ejus. Cujus 
quidem argumentum assumi potest per ea quse invenimus in actts 
et gestis summorum Pontificum et imperatorum... Item de Ca- 
rolo Magno quem Papa Adrianus imperatorem constituit. Iteni 
de Ottone I qui per Leonem creatus et imperator est constitutus, 
ut historix referunt. Sed et ex depositione principum auctoritate 
apostoUca facta (de Regimine principum, 1. III, c. x). 

Avoir cite sairit Thomas, c'est avoir cite toute FEcoIe. 
Lorsque les tlicologiens et les canonistes parlent en passant 
du fait en question, ils rexposent dans le meme sens, attri- 
buant au Saint-Siege seul la coUation du pouvoir impei ial a 
Charlemagne et a ses successeurs. Aux liistoriens et aux 
theologiens, ajoutons le temoignage des Souverains Pontifes. 

17'' Le Pape Innocent III, dans sa dtTretale Venerabilem, dit 
que les electeurs germaniqurs onl regu du Saint-Siege leur 
pouvoir d'elire le roi d'Alleniagne, et que c'est le Saint-Siege 
qui a transfere rempire des Grecs aux Germains dans la per- 
sonne de Charlemagrie : Prsesertim cum ad eos (aux electeurs) 
jus et potestas hujusmodi ab apostoUca sede pervenerit., qux 
Romanum imperium in personam Magnifici Caroli a Grxcis 
transtulit ad Germanos. {V' livre des decretales, tit. 6, de 
Electione^ chap. xxxiv, Venerabilem.) 



PARS QUARTA. 185 

Lc contonu de cetlc dccretalc csl ainsi r^sume dans le Cor- 
pus juris : Electio spectat ad Principes Germmos^ ires praelatos 
et (juutnor laicos... Et ad Papam pertinet electnm examinare, 
approhare, et imnujere, ronsecrare et coronare si est diijnns; 
vel rejicere si est indifinus^ ut qnia sacriieijns, excommnnicatns^ 
tipannus, fatuns^ haereticns, pafjanns., perjnrns^ vel Ecclesix 
persecutor. Et electorihus nolentihns e1if)ere, Papa snpplet. (Pre- 
face qui prrcedc la decretalc, loco citato.) 

18" Lc pape Clemcnt V ne s'exprima pas avcc moins de 
clarte et de precision dans le concilc dc Viennc : Bomani Prin- 
cipes, orthodoxx fidei professores^sacrosanctam BomananiEccIe- 
siam^ cujus caput est (]hristns redemptor nosier., acBomanum 
Pontificem ejnsdem redemptoris vicarium^ fervore fidei et clarse 
devotionis promptitndine venerantes, eidem Bo7nano Pontifici^ a 
(luo approbationem personae ad imperialis celsitudinis apicem 
assumendiP., necnon unctionem, consecrationem et imperii coro^ 
nam accipiunt, sna snbmittere capita non repntarunt inflifjnum, 
sefjue illi et eidem Ecclesiae qux a Graecis impefum transtulit 
fid Germanos, et a qua ad certos eorum principes jus et potestas 
eliqendi retjem in imperatorem postmoflum promovenflum per- 
venit, fifhtrinqere vinculo juramenti^ prout tam mos observa- 
tionis fintifinx temporibus novissimis renovatae, ((uam forma 
juramenti hujusmofU Hicris inserta canonibus manifestant. (Clc- 
menlines, livre II, titre 9, chapitrc unique.) 

19° A lous ces temoignagcs, nous aurions a joindrc ceux 
dcs cmpercurs eux-meme?. Eux aussi ont e(e persuados 
que le pouvoir imperial lcur venait/ non du senat et du peu- 
ple de Rome, mois de rEglise romaine ct du pouvoir papal. 
nellarinin en rapporte plusieurs. Nous nous contenterons dc 
ciler la lettre de Louis II, peli-l-fUs de Cliarlemagnc, cn rc- 
ponse aux plaintes de Basilc, cmpereur dc Constanlinople. Le 
savant Mansi rapporte ainsi cet 6v6nement. 

« r>asile, empereur dOrient, cprouvant u|ie peine extr^me 
que rempirc d'Occident eut ete confer6 aux Francs, en fit 



184 TRACTATUS DE PAPA. 

porter des plainfcs ameres a Louis II par ses ambassadeurs. 
II le priait de s'abstenir desormais du titre d'empereur, at- 
tendu qu'il n'y avait qu'un seul empereur qui gouvernait 
rOrient et rOccident. Louis II deputa Autprand a Constanli- 
nople avec une lettre apologetique rapporlee par Baronius et 
dont voici un extrait : 

« Et ipsi patrui nostri gloriosi reges absque invidia impe- 
ratorem nos vocitant, attendentes ad unctionem et sacralio- 
nem, qua per Summi Ponlificis manus sumus ad lioc culmen 
provecti. Prasterea mirari se dilecta fraternitas tua significat 
quod nonFrancorum sed Romanorum imperator appellemur : 
sed scire te convenit quia nisi Romanorum impeiator esse- 
mus, utique nec Francorum. A Romanis eniin hoc nomen ac 
dignitatem assumpsimus, quorum gentem et urbem divinitus 
gubernandam, et matrem omnium ecclesiarum Dei deCen- 
dendam atque subliinandam suscepimus, ex qua et regnandi 
prius, et postmodum imperandi authoritatem prosapia nostra 
seminarium sumpsit. Nam Francorum principes, piimo re- 
ges, deinde vero imperatores dicli sunt hi dumtaxat (jui a 
Romano Pontifice ad hoc oleo sancto perfusi sunt. — Pra^ser- 
tim cum tales saepe ad imperium sunt asciti qui nulla divina 
operatione per pontificum ministerium propositi, solum a 
senatu et populo imperatoria dignitale politi sunt : FiOnnulli 
vero nec sic, sed tantum a mililibus sunt clamati el in impe- 
rio stabiliti, aut alio modo ad imperii romani sceptra pro- 
moti sunt. Porro si calumniaris Romanum Pontiticem, quod 
gesserit, calumniare poteris et Samuel quod spreto Saule quem 
ipse unxeiat, David in regem ungere non renuerit. Sed inte- 
rim si paginas revolvas Grsecorum annalium, et si quse a ves- 
tratibus Pontifices Romani pertulerunt perscruteris, profecto 
invenies unde illos juste non valeas redarguere, unde merito 
apostatis desertis adhseserunt genli adhserenti Deo et ipsius 
regni fructus facienti. » 

« Quiconque, ajoute Mansi, pcsera les expressions de cetfe 



I'ARS QUARTA. 185 

leltrc, (lcniciirera pleiiicinent convaincu que Louis II et ses 
prcdcccsscurs se croyaicnt uniqucnicnt rcdevables au Pape 
dc lcur dignitc inipcrialc. » (Mansi, in Natalem Alexandnim, 
sa^cul. Lv et x, disscrt. I.) 

Dossuct ncanmoins s'efforce d'6nervcr ia valeur de cc tc- 
nioignagc ct m^mc de 1'cxpliqucr dans son sens. (P partie, 
1. II, e. xLiv. — T. I, p. 267, cdition de 1745.) 11 commcnce 
la citation par ces mols, a romauis enim hoc nomen ac dujni- 
tatem assumpsimus, ct seloii lui, ces mots vculcnt dirc quc 
les empercurs carlo\ingicns onl rc(;u rautoritc impcriale du 
scnat ct du pcuple dc Rome. Or, c'est la un complet contre- 
scns qui aurait saute aux yeux de scs lccteurs, si la citation 
avail ete prise deux phrases plus liaut. L'empereur Basilc 
avait iemoigne son etonnement dc cc quc Louis II prenait la 
drnomination d'empcrcur dcs Romains et non pas celle d'em- 
pcreur (ies Francs : Preterea mirari se dilecta Fraternitas tua 
sifjnificaf (fuod non Francorum sed Romanorum imperator ap- 
pcllemur. Ccst pour justifier celte denominalion que Louis II 
lui parle ainsi : Sed scire te convenit quia nisi Romanorum im- 
perator essemus, utique nec Francorum. A Romanis enim hoc 
nomen ac diijnitatem assumpsimus, quorum (jentem et urbem di- 
vinitus (jubernandam^ et matrem omnium ecclesiarum Dei defen- 
dendam at(pie sublimandam suscepimus, ex (jua reqnandi prius 
et postmodum imperandi authoritatem prosapia nostra semina- 
rium sumpsit. Ccla cquivaut a dire : Le titre et la dionil(3 
dempcreur a exisle chcz lesRomains et non chez les Francs, 
ni chez les autres peuples de rOccident. Pour civc empereur, 
il faut donc que je le sois des Romains, a ia nalion desquels 
ce titre appartient en proprc; et, comme j'ai re(;u le pouvoir 
de gouvcrner la capitale et le pcuplc des Romains, cest avec 
raison que je suis appel(3 empereur des Romains plut(jt qu'em- 
pcreur des Francs ; la possession constante et seculaire de 
cctte dtjuomination ct de cette dignitt; ctant proprc aux Ro- 
mams, c cst d'cux qu'elles me sont vcnues, a Romanis enim 



186 TRACTATUS DE PAPA. 

hoc nomen ac dujnitatem assumpsimus. Ces mols n'expiiment 
pas la source de son droit imperial, mais la source et la rai- 
son de la qualification et du titre en question. La preuve pe- 
remptoire que tel ( st le sens de cette phrase, c'est que quand 
il s'agit de dire de qui lui et ses predecesseurs tiennenl leur 
pouvoir imperial, leur autorite, il est formule de la maniere 
la plus expr( sse que c'est de lEglise romaine : Ex qna et 
regnandi prius et postmodum imperandi authoritatem prosapia 
nostra seminarium stmpsit. Bien plus, Louis II comparant et 
opposant cette source du droit imperial.a racquisition de ce 
meme droit par relection du senat et du peuple ou dcs sol- 
dats, fait ce raisonnement a Basile : Si certains empercurs 
ont acquis le pouvoir imperial par relection du senat et du 
peuple, et quelques-uns par celle des soldats, a combien plus 
forte raison le possedons-nous legitimement, nous, qui le 
tenons de 1 Eglise romaine, et qui avons ete oints a cet effet 
par le vicaire de Jesus-Christ : Prsesertim cum tales ssepe ad 
imperiiim sunt asciti qui nulla divina operatione per ponti- 
ficnm ministerium propositi, solumasenatu et populo... Louis II 
compare, en outre, le Pape creant un empereur en Occident 
et abandonnant celui de Constantinople, aSamuel, qui spreto 
Saule, queni ipse unxerat, David in regem unqere non renuerit. 
Donc, dans la pensee de Louis 11, Charlemagne recut aussi 
reellement le pouvoir imperial par le seul ministere du Pape, 
que David re^ut reellement le pouvoir royal par le seul mi- 
nistere de Samuel. 

Qu'on essaye toutes les subtilites imaginables pour de- 
tourner le scns naturel de toute cette lettre de Pempereur 
Louis 11. II est trop clair, pour qu'on puisse jamais Pob- 
scurcir. 

20^ Enfin^les premiers protestants eux-memes ont ete telle- 
ment persuades que le fait en question elait Poeuvre du pape, 
qu'un des arguments communement regus parmi leurs au- 
tcurs pour prouver que le pape etait TAntechrist, s'appuyait 



PAKS QUARTA. 187 

sur ce fail, reput^ certain. Illyricus en a fait usage^oubliant 
qu'il se niellait ainsi en |ileine conlradiclion avec lui-meme. 
Vers la lin de son livre conlre la primaule du pape, cxpli- 
quant les notes caracleribtiques de lAnlechrist, il s'exprime 
ainsi : 

Antichristus apparebit chm Romani regni defectio fiet^ et 

reddet Romanis libertatem^ sub suo tamen nomine. Hoc accidit 

ante annos 700, cim Romanum imperium ruebat, et a papa non 

tanquum Csesare, dictatore^ consule aut senatore, sed ut a papa 

romano^ nonnihil instauratum est : tunc enim papa suani poten- 

tiam et impietatem propagavit. Sic (Apocalyps. 13) Ixsa bestia 

ub alid simili agni bestid honoratur. lllyricus reproduit encore 

cette lumineuse interpretation de rApocalypse dans ses Cen- 

luries : Atque ita imperium Romanum ad Carolum et Francos 

(Leo tertius) tronstidit, et tamen sibi reservavit jus Francis im- 

perandi. Atque hinc factum esl deinceps ut qui imperii sceptrum 

acciperent, a Pontifice inawjurarentur ; estque hsec translatio 

prxcipuum ex miraculis Antichristi. (Centurie 8% cliap. x. — 

Voir ces textes dans Belhirnjin, De translutione imperii, t. II, 

p. 506, cdit. de Venise, 1721.) 

Cet ardent disciple ne faisait alors que repeter la leron de son 
maitre. Car voici comment David Ch\tiunis nous a transmis, 
dans son commentaire du xin^ chapitre de rApocalypse, la 
doctrine de Lulher et des premiers protestants : Lutherus et 
alii hanc partem visionis de novo imperio romano per pontificem 
instaurato enarrant. Ciim enim vetus imperium Urbis^ et Caesa- 
rum Rojnmorum per Francos, Gothos, Vandalos et alias gentes 
laceratum et pland extinctum esset, Romanus Pontifex Leo tcr- 
tius, veteiis illius romani imperii imaginem seu simulacru7n et 
umbram aliquam excitavit, cum Carolo Francorum regi nomen 
et titulum imperatoris Romani anno Christi 800, attribuit, ei 
spiritum ac vitam imagini a se effictse dedit, ut formam aliquam 
veteris imperii referret, et loqueretur, et leges sanciret de obe- 
dientid bestix et imagini ipsius prxstandd. Nihil enim fere po- 



188 TRACTATUS I)F PAPA. 

testatis etjiins hahuitj vel nsurpare ausus full iniperator Roma- 
nus in hacnova imperii forma^ nisi quantum Romanus Pontifex 
aut hestia ei concessit. (Apud Bellarm., loco citato, pag. 514.) 

Le protestant Theodore Bibliandre attribue pareillement le 
fait au seul pontife romain (in chron., tabula 10, ad fmem) : 
Ut per Longohardos imperatorem novxRomxpapa veteris Romx 
expuUt ex Italiii, ita Longohardos armis Francorum oppressit : 
eodemque jure ac potestate reynum Francorum transtulit a Me- 
rovingis ad Germanos principes, et Romanum imperium a Grxcis 
in Carolum Magnum. Dans un autre passage (tabula undecima) 
le meme auleur raconte ainsi le couronnement de Cliarle- 
magne : In natali die Christi Servatoris post solemnia sacra in 
templo sancti Petri, m^gna voce proclamavit (Leo papa) Carolum 
imperatorem Augustum, ac diademate ornatum inunxit : simul- 
que fiUum Pipinum inunxit Italix regem. Ita imperium Occi- 
dentis, quod post Augustulum ah Odoacro Germano depositum 
jacuerat annis oOO, per Romanum papam excitatum rursum.) et 
in regem Francoruni atque Germanorum translatum est. Papa 
quidem Rojnanus videri voluit gratiam referre Carolo de Ro- 
mana Ecclesia optime merito, appellans niore Romano patritium 
et Augustum et CsesaremRomanum; occulto autem judicio Dei 
ad eam nationeni, auctore Papa, et applaudente acclamanteque 
populo Romano... imperium translatum est. (Apud Bellarm., 
loco citato.) 

Ainsi quand Illyricus, Grotius et d'autres protestants se 
mirent a nier que 1'elevation de Charlemagne a 1'empire fut 
roeuvre du pape, ils ajouterent une variation de plus a leurs 
perpetuelles variations; mais leur patriarche Luther et les 
premiers de la secte ne songerent pas a mettre en doute ce 
fait liistorique; il essayerent seulement de s'en faire un sujet 
d'invectives contre le saint-siege. 

21° Avant de clore cette serie de t^moignages, qui serait 
immense si on voulait la completer, nous rapporterons ce 
qu'ont pense du but et des avantages du retablissement de 



PARS QIAHTA. 180 

rcmpirc d'Occidcnt, dcux auleurs reinarquables qui ont ecrit 
a plusieurs siccles de distance, Ruoul Gluher ct Sigonio. 

RaoulGlahcr, moine dc Cluny, (lui composa son liistoire vcrs 
le milieu du onzicme siccle, s'exprimc ainsi (1. 1, c. v) : Illud ni- 
miiim coudecens ac perhouestum videtw\ ot ue ad pacis tutelum 
optimum decretum.sciUcetut nequisquam audacterRomani impe- 
rii sceptrum prxpropeiiis gestare princeps appetat.seu imperator 
dici aut esse valeat, nisi quem papa sedis Romanx niorum pro- 
bitate delegerit aptum reipublicx, eique commiserit insiijne impe- 
riale. Ciim videlicet olim ubique terrarum quilibet tyranni sese 
procaciter impellentes saepissime sint imperatores creati^ atque 
eo minus apti reipublicx, quo constat eos lyrannide^ quam pie- 
tatis authoritate processisse. Ccs reflexions sont d'unc haute 
portce. L'empirc d'Occident renouvelc au neuvieme siecle, 
c'est-a-dire a une cpoque ou des peuples encore barhares et 
continuellement cn guerre tenaient dans une perpetuelle 
agitafion les socictes nouvellement formees, faisait succeder 
a ce desordre universel un principe de paix ct d'unite; et la 
solidite de ce principe rcposait precisement dans le droit 
supr^me du pape par rapport a T^lection ct au couronnement 
de rempereur. Quand mcme ce grand evcnement aurait ete 
l'effet d'une pieusc crrcur sur retendue et la naturc du pou- 
voir papal, il n'en aurait pas moins ete un grand bienfait 
pour rhumanite. 

Ouant au but du saint-siege dans cette institution nouvellc 
ou plut6t renouvelec, le savant Sigonio Tcxpose tres-bien en 
ce peu de mots : Hunc dignitatis imperatorix titulum, cum in 
Momyllo Augustulo, ultimo Occidentis imperatore, ante 500 
ferme annos sub regnum Gothorum in Italia defecisset, in eodem 
Occidenti Pontifex renovavit, ut haberet Ecclesia Romana adver- 
-us infxdeles, hxreticos et seditiosos tutorem, cujus officium re- 
pudiasse jampridem imperator Orientis videretur. (De Regno 
ItalicT, 1. IV, adannumSOl.) 

22° Concluons : de ce concert de temoignages hisloriques, 



190 TRACTATUS DE PAPA. 

confirmes par la persuasion generale, des souverains pontifes, 
(lcs docteurs de PEcole, des princes et des premiers protes- 
tants eux-memes, il resulte que le renouvellement de rem- 
pire en Occident fut de fait Poeuvre du pape et non celle du 
senat et du peuple de Rome. D'ou il suit que Leon III doit 
etre mis au premier rang des papcs qui se sonl attribue un 
pouvoir sur le temporel des Etats. 

Bossuet, qui avait sous les yeux toutes ces pieces, mais qui 
faisait un livre en faveur des quatre articles par orclre expres 
de Louis XIV (ce sont les paroles de son neveu reveque de 
Troyes), soulient au contraire que Pelevation de Gharlemagne 
a 1'empire eut lieu par 1'aulorite du senat et du pcuple ro- 
main, et non par celle du pape. Examinons ses preuves. 

§ 5. — Objections de Bossuet contre la these du paragraphe precedent. 

Tout le systcme de Bossuet s'appuie sur trois temoignages 
historiques, et sur le fait des acclamations du peuple, qui 
eurent lieu au couronnement de Charlemagne. Trois histo- 
riens, selon lui, auraient atteste que relevation de Charle- 
magne a Tempire fut roeuvre du peuple romain, et le fait des 
acclamations en serait une seconde preuve. 

Avant de discuter ces deux fondements, faisons une obser- 
vation sur rinvraisemblance de rhypothese consideree en 
elle-meme, et sur le silence de Bossuet par rapport aux mo- 
numents communement allegues contre son opinion. 

«I. II faut remarquer avant tout, dit Mansi, qu'en parcou- 
rant Thistoire des siecles, on ne verra presque jamais le senat 
et le peuple romain conferer la dignite imperiale. Les Cesars 
ont au contraire recu leur titre ou par succession, ou de la 
main d'un autre empereur, ou de Tarmee. II n'y a donc pas la 
moindre vraisemblance que le senat et le peuple romain, qui, 
a Tepoque dont nous parlons, retenait a peine une ombre de 
son ancien pouvoir, ait ose entreprendre d'elire un empereur. 



PARS QUARTA. 191 

Mais accordons m^rne que par le don dii senat et du peuple 
Cliarlemagnc fOl devenu alors maitre de Rome; il ne s'ensui- 
vrait nullement quc cet acte lui eut confere la dignite impe- 
riale. Carpretendre que la dignile imperiale fut attachee au 
droit de seigneurie sur la ville de Rome, ce serait rSver. » 
(In Natalem Alexandrum, sjbc. IX et X, in dissertationem \.) 
Leopold de Bamberg, dans lo livre deja cile, de jnribus i/w- 
peniy avait deja fait une reflexion analogue. S'objectant Topi- 
nion de quelques hommes de son temps qui attribuaient au 
peuple romain le pouvoir de faire des lois et de transferer 
rempire, il repond en ces termes : « Sed haec responsio, salvo 
mcliori judicio, mihi non placet. Ex quo enim imperium Ro- 
manorum, tempore dictie Iranslationis, et etiain longo tempore 
ante ipsam, non fuit apud Romanos, sed potius apud Grsecos 
(nec etiam hodie apud Romanos, sed apud Germanos existit), 
non ocourrit ratio quare populus romanus tempore transla- 
tionis praedictie liabuerit, vel eliam hodie habeat majorem 
polestatem circa translationem imperii quam quicumque alius 
populus imperio Romano subjectus. (Apud Bellarm., de 
Translatione imperii, t. II, p. 556, edition de Venise, 1721.) 
Ainsi, d'apres le premier des auteurs que nous venons de 
citer, riiypothese du renouvellement de Tempire d Occident 
par rautorit^ du senat et du peuple de Rome n'a, consideree 
en elle-m^me, aucune vraisemblance ; et, d'apres le second, 
Rossuet aurait suppose gratuitement ce qui ne saurait etre 
soutenu par aucune bonne raison, savoir : que le senat et le 
pcuple de Rome ont eu le pouvoir de conferer a Charlemagne 
la dignite imperiale. 

II. Rossuet, dans cette question qui roule principalement 
sur un fait historique, se contente de citer les trois historiens 
quil croit en sa faveur, et passe tellement sous silence la 
nuee de lemoignages contraires, que son lecteur ne peut pas 
mt^me en avoir le soupcon. Assurement, ce n'est pas la marche 
suivie par les grands auleurs, surlout dans des controverses 



192 TRACTATUS DE PAPA. 

aussi graves. Examinons maintenant en eux-memes ses 

moyens de preuve. 

III. Le raisonnement de Bossuet, tire des acclamations po- 
pulaires qui eurent lieu lors du couronnement de Charle- 
magne, ne prouve pas. Rapportons d'abord ses propres paroles : 
Acclamatw autem populi universi Carolum Augustum et impe- 
ratorem appellantis^ ipsissima erat electio per acclamationem, 
antiquo more. (Defensio, pars I, liber II, caput xxxvn. — 
Tom, I, pag. 256, edit. 1745.) Le chapitre se termine ainsi : 
Ea quidem in re, apostolici Leonis^ ut qui civitatis cciput habe- 
retur^ prxcessit authoritas : iiniversi populi qui rem firmaret 
consensus accessit. Ab eo fonte imperium manavit ad Franc s. 
Le fait des acclamations est certain : nul doute a cet egard. 
Mais Bossuet prouve-t-il que ces acclamations aient ete Telec- 
tion meme de Tempereur selon la forme d'autrefois, ipsissima 
electio antiquo more? Non, il Taffirme seulement. La regle de 
la logique quod qratis asseritur (jratis negatur est apnlicable a 
toute affirmation qui n'est pas evidente par elle-meme; et 
Bossuet savait bien que celle-la avait ete loin d'etre evidente 
pour Bellarmin et tant d'autres qui la combattent ex professo. 
Montrons que cette affirmation est tout a fait denuee de fon- 
dement, et que les acclamations du peuple de Rome lors du 
couronnement de Charlemagne ne furent rien moins que 
Tacte d'autorite qui confera a ce prince la dignite imperiale. 

Premierement. Pour que Pargument tire du fait des accla- 
mations eut de la valeur, il faudrait que des acclamations de 
ce genre ne pussent pns avoir lieu sans etre une election 
proprement dite. Or, des applaudissements qui ne seraient 
pas le moins du monde une election, loin d'etre impossibles, 
sont au conlraire tres-naturels a Tegard de tout nouveau roi 
et de tout nouvel empereur deja constitue en pouvoir, lors- 
qu'il parait pour la premiere fois devant un peuple qui Taime. 
Cest ce qui a pu avoir lieu par rapport a Charlemagne. On 
conQoit que le peuple aurait applaudi en le voyant couronne 



PARS QUARTA. 195 

ct proclam6 empereur, lors m6me que rclection aurait dcja 
^c lcgitimement faitc par d'autres. Donc, dc ce quc le pcuple 
applauilit cn cette circonstancc, on n'a pas droit de conclure 
qu'il tit l'clection, ni qu'il lui donua dc la valcur. La prcuve 
c'est que de pareilles acclamations avaient lieu de la part du 
pcuple par rapport aux papes aprcs leur promotion au souve- 
rain pontificat : on ne dira certcs pas que le papc n'ctait pas 
dcjii papc lorsquil les rccevait. EUes avaient licu aussi pour 
des rois qui ne tenaicnt en aucune manicre leur pouvoir de 
rclcction du peuple. De cc que des empereurs auraient ete 
clus quclquefois par acclamation, il ne suit pas que tout 
applaudisscment devant un empereur soit Tclcction de cet 
cmpereur. Bossuet, se contentant de rappcler qu'il y eut des 
acclamations, et ne prouvant pas que ces acclamations aient 
cle une election, n'a donc ricn prouve. Ajoutons, comme cir- 
constance peu favorable a son liypothcse, que relection prc- 
cede naturellement le couronnement, et qu'ici elle n'aurait 
8U lieu qu'aprcs. 

Secondemenl., les auteurs qui parlent des acclamations du 
pcuple lorsqu'ils racontent les circonstances du fait, tiennent 
une tout autre conduite lorsqu'ils parlcnt simplement de 
Tauteur du fait; car alors ils nomment uniqucment le pontife 
romain sans fairc mention du pcuple, ainsi qu'on a pu Tob- 
server suffisamment dans la serie des temoignages allegues 
au paragraphe prccedent, Or, cette maniere de parler des his- 
toriens dit equivalemment que le peuple applaudit, mais que 
le pape fit relection et fut le veritable auteur de relevation 
de Charlemagne a Tempire. 

Troisiemement^ Bossuet serait-il tombe dans une complete 
nicprise par rapport aux acclamations mentionnecs par les 
historiens? Le savant Binchi lc pretend, et vuici ses rai- 
sons : 

a Bossuet ne fait pas attention que ces acclamations n'e- 
taient autre chose quune sorte d'applaudisscmcnts ou de 
m. 15 



194 TRACTATUS DE PAPA. 

louangesS dont on usait a Tegard du prince elu, en signe de 
la joie que causait au peuple son election, en priant Dieu de 
lui accorder vic etvictoire. Pour peu qu'on soit verse dans 
riiistoire, on sait que ces memes acclamations se faisaient 
par le clerge et le peuple romain lorsque les empereurs 
d'Orient, apres leur exaltation a Tempire, envoyaient leur 
image a Rome, ainsi que le teinoigne saint Gregoire le Grand 
(au commencement du livre XI de ses epitres) en ces termes : 
Venit icona supradictorum Phocse et Leontiae Romam YII ka- 
lendas maii, et acclamatum est iis in Lateranis in Basilica 
Julii ab omni clero et senatu : exaudi Christe ; Phocae et^ 
Leontix Augustx vitcf. Jean Lucius, dans son histoire de la 
Dalmatie et de la Croatie, rapporle que ces louanges et ces 
prieres pour rempereur pendant la celebration de la messe 
continuerent longtemps dans les iles loniennes qui obeissaient 
a Tempereur de Constanlinople, et il ajoute que cette cou- 
tunie durait encore de son temps a Traou, ou Fon avait seu- 
lement substitue le nom du pape a celui de rempereur. Ces 
memes laudes^ ou applaudissements, se trouvent prescrites 
dans Yordo romain publie par Mabillon a Tegard des pontifes 
romains apres leur exaltation comme devant avoir lieu pen- 
dant la messe. Le rit et la formule en sont determines dans 
le ceremonial romain publie par ordre de Gregoire X : ipse 
prior Diaconus incipit laudem sic alta voce quasi legendo : 
exaudi Christe ; et judices et scrinarii procedent similiter in 
cantu quasi legendo : Domino nostro papx a Deo decreto 
summo pontifici et universali papde, vita, Item idem prior dicit 



* Annales Bertin : ct post laudes... — Annales Metenses et Adelmus ad an- 
num 801 : post quas laudes. La chronique dX{Q, Annales Laurissenses, a Tannee 
800, decrit la maniere dont eut lieu la reception de Ghaiiemag-ne a 1'iome, et dit 
entre autres : Et in crastinum in gradibus Basilicce beati Petri apostoli stans 
(le pape Leon III), rnissis obviam Romance urbis vexiUis, ordinatis etiani atque 
dispositis per congrua loca tam peregrinorum quam civium turmis qui venienti 
(Charlemagne'i laudes diccrent, ipse cum clero et cpiscopis equo dcscendentcm 
gradusque ascendentem suscepit. ^Monuinenta Germanise, t. I, p. 4^8.) 



PARS QUARTA. 195 

secundo : exaudl Christe : et judices et scrinarii antiphonam 
ut prius; et sic facit tertio. Or il est certain que les acclama- 
tions que nous venons de rapporter n etaient pas une election 
des princes et des papos, puisquils etaient deja dus et crees, 
mais une priere et une ceremonie pour qu'ils fussent recon- 
nus. Bossuet se trompe donc grandement lorsqu'il affirme 
que les acclamations du clerge et du peuple romain au cou- 
ronnement de Charlemagne par saint Leon III furent Telection 
m^me de rempereur. Si lon fait attention a la manicre dont 
ces acclamations sont rapportees par les anciens historiens, 
qui nous disent quelles furent repetees trois fois, et qu elles 
eurent lieu pendant la celebration meme de la messe, et qui 
les designent sous le nom de laudes^ on verra qu'elles ne 
furent, a proprement parler, qu'une ceremonie sacree, reglee 
d'avance par le pape saint Leon dans le but de faire honneur 
k Charlemagne pour sa dignite d'empereur. Leon III ne fit 
que changer le nom de patrice et de roi en celui d'Auguste 
et d'empereur dans les acclamations que le pape Adrien I, au 
rapport d'Anastase, avait fait decerner precedemment au 
mtoe prince pendant la celebration de la messe : secunda . 
feria simili modo in ecclesia beati Petri more solito ipse conspi- 
cuus Pater, et egregius Pontifex (Adrien I) missarum solemnia 
celebrans, Deo omnipotenti et prsefato Carolo excellentissimo 
regi Francorum et patricio Romanorum, laudes reddere fecit. 
(Anastase le Biblioth. dans la Vie d^Adrien I.) Nous savons 
d*autre part que le meme pape Adrien I fut le premier qui 
institua ces prieres acclamativq^ pendant la messe en Thon- 
neur du roi Cliarlemagne, comme laltesle Tancien Ceremo- 
nial romain publie par iMabillon : Tempore Hadriaiii institutum 
est ut flecteretur pro Carolo rege: antea non fuit consuetudo. 
(Ca^rem. Roman. Be missa quam initio quadrageslmx R. P. ce- 
lebrat. — mAWon, MusjEum Italicum, t. II.) Quelles furent 
ces acclamations ou prieres institu6es par Adrien I, c'est ce 
que nous apprennent les litanies dites CaroHnes, publiees 



19i> TRACTATUS DE P^PA. 

aussi par Mabillon. On y voit la formule dont se servait 1 
clerge et le peuple pour implorer la proteclion divine sur I 
roi des Francs : Karolo excellentissimo et a Deo coronato 
magno et pacifico recji Francoriim et Lonyobardorum et patrici 
Romanorum vita et victoria. Apres que le clerge avait prononc 
cette acclamation, le peuple repondait : Salvator muncli^ tu l 
juva, mots qui marquent deja le passage de la langue latim 
a la langue italienne. (Mabillon, Vetera Analecta, pag. 1701 
edit. de Paris, 1725.) Ces litanies renferment une acclamatioif 
toute semblable pour Adrien I, ce qui fait voir qu'elles furai< 
instituees sous le pontificat de ce pape. 

« De tout ce que nous venons de dire, on peut conclun 
combien a ele grande la meprise des auteurs qui, a propo; 
des acclamations du clerge et du peuple Jors du couronne 
ment de Chariemagne par Leon III, se sont imagine que o 
priiice avait re^u du senat et du peuple romain son titreei 
sa dignite d'emperenr. Ces acclamations ne furent qu'un»' 
manicre de reconnaitre solennellement le titre que le Pontif 
lui avait deja confere. 

« On ne doit accorder aucune creance a Fauteur de h 
\ie de Leon III lorsque, ayant rapporte le fait de la tripk 
acclamation, il ajoute, d'apres Anastase leBibliothecaire, qu( 
Charlcmagne fut constitue empereur par tous, ab omnibus consti 
tutus est imperator Romanorum. . . Cest donc une fable que nou^ 
raconterannaliste Lambecien et celui deMoissac son transcrip- 
teur, lorsqu'iIs attribuent la dignite imperiale de Charlemagne 
au consentement commun du Pape, des Peres du concile e! 
de tout le peuple. Car il est cerlain, premierement, qu'il nt 
fut tenu en celte occasion aucun concile : on ne trouve pas 
un auteur, un monument quelconque qui fasse mention de 
ce concile. En second lieu, la chose fut tenue si secrete qu'elle 
fut executee a la grande surprise de Charlemagne, comme le 
rapportent Eginard et Conrad, abbe d'Ursperg : Nihil 7ninus 
speranti coronam imposuit. Or un pareil secret eul 6te impos- 



PARS QUARTA. 197 

sible si le projet avait dil 6lre d61ib6re publiquement dans 
un concile et decr6l6 par une assembl6e du peuple. Quant a 
(V.nscarius, il a pouss6 la meprise encore plus avant, lorsque, 
sans m6me faire mention du Pape, il affirme que Charlemagne 
Cut fait empereur jjflr relection dupeuple romain dans un grand 
concile d'ev6ques et d'aulres serviteurs de Dieu. » (Bianchi, 
Potesta della Chiesa, liv. V, g 4, num. x et xi.) 

Ainsi, d'apres Bianchi, la mcprise de Bossuet serait du 
m^me genre que celle d'un auteur qui prendrait la pricre du 
Salvum fac qui se chanle aujourd'hui dans nos eglises pour 
Line 61ection du prince ou du pouvoirqui en est robjet. II 
resulte dc plus, des recherches du savant italien, que quel- 
[jues anciens historiens auraient partage la meme illusion; 
ce qu'expliquerait peut-6tre la nouveaute de la ceremonie des 
prieres acclamatives inslituee par Adrien l*\ et qui, rapportee 
d'abord vaguement, a pu Otre confondue par quelques histo- 
riens subs6quents avec rancienne election des empereurs par 
icclamation. Au reste, Bianchi montre que, meme dans ces 
mciennes eleclions par acclamation, ce n'etait pas racclama- 
:ion qui constituait Telu dans sa dignite, mais la prestation 
iu serment; en soite que les acclamations qui eurent lieu au 
couronnement de Charlemagne nont rien de commun avec 
la forme d'election des anciens empereurs romains. 

IV. Les t6moignages historiques allegues par Bossuet ne le 
jrouventpas. Ils sont au nombre.de trois; les voici : 

1° Eginard. Die natalis Domini ad missanim solemnia, co- 
^am altari et confessione sancti Petri, coronam ei a Leone impo- 
utam, cuncto Romanorum populo acclamante : Carolo Augusto a 
Deo coronato, magno et pacifico imperatori vita et victoria. Post 
quas laudes, ab omnibus atque ab ipso pontifice, more antiquo- 
rum principum^ adoratum, atque omisso patricii nomine impe- 
^atorem et Augustum appellatum fuisse, ordinatisque rebiis, 
Roma discessisse. 

Ce temoignage allegu^ par Bossuet est entierement hors 



198 TRACTATUS DE PAPA. 

de la question : il fait mention de la ceremonie des acclama- 
tions et voila tout. II ne s'y trouve pas un mot qui fasse in- 
tervenir le peiiple comme conferant la dignit6 imperiale, ce 
qui est Tobjet de la controverse. 
Les trois t^moignages se reduisent donc a deux. 
2*" Annales de Moissac : Cum apud Romam moraretur rex 
CaroIuSy nuntii delatisunt ad ipsum dicentes : quod apud Grxcos 
nomen imperatoris cessasset, et foemineum imperium apud se ha- 
herent. Tunc visum est ipsi Apostolico Leoni et universis sanctis 
patribus qui in ipso concilio aderant, seu reliquo christiano po- 
pulo^ ut ipsum Caroliim regem Francorum^ imperatorem nowr 
nare debuissent, quia ipsam Romam matrem imperii tenebat uU 
semper Cxsares et imperatores sedere soliti fuerant, seu reliquas 
sedes quas ipse in Italia et Gallia necnon et Germania tenebat; 
quia Deus omnipotens has omnes sedes in potestate ejus conces- 
sit; et ne Pagani insultarent christianis^ ideo justum esse vide- 
baiur ut ipse cum Dei adjutorio et universo populo christiam 
petente, ipsum nomen haberet. Quorum petitionem ipse Carolus 
■ rex denegare noluit; sed cum omni humilitate subjectus Deo et 
petitioni sacerdotum et universi christiani populi, in ipsa Natir 
vitate Domini nostri Jesu Christi^ ipsum nomen imperatoris^ cum 
consecratione Domini Leonis Papx suscepit; ex tunc autem im- 
perator et Augustus est appellatus. 

5" Anscharius : Siquidem imperialis potestas., qux post Con- 
stantinum Augustum apud Grxcos, in Constantinopolitana hac- 
tenus regnaverat civitate^ cum deficientibus jam in ibi regalis 
prosapise principibus, foeminea magis directione res administra- 
retur publica, temporibus ipsius, per electionem Romani populi^ 
in maxirno episcoporum aliorumque Dei servorum concilio, ad 
Francorum translatum est dominium; quoniam et ipse eamdem^ 
qude caput imperii fuerat, et multas aUas tunc in orbe tenere vide- 
batur provincias, ob quod et jure Cxsarea dignus videretur appel- 
latione. (Defensio, t. I, p. 256, edit. de 1745.) 

A ces deux derniers textes qui, pris a la lettre, favorisent, 



PARS QUARTA. ii>9 

en offet, la thtljse de Bossuet, on peut repondre : que, quand 
deux historiens se trouvent en contradiction avec un tres- 
^vam\ nomhre d'autres qui ont plus de titres a etre crus, on 
doit conclure que ce sont les deux historiens qui ont erre, et 
uon le grand nomhre d'auteurs qui ont ecrit en sens con- 
Iraire. Ou'on pese les temoignages allegues, tels que la letlre 
(lc Louis II a 1'cmpercur Basile, qui est une picce diplomatique 
et mcditee, etd'autres semhlahles, et 1'onseconvaincra qu'on 
ne saurait detruire leur valcur par la seule chronique de 
Moissac, suivie plus tard par Anscharius. En outre, quoique 
les historiens qui ont eu a raconter la ceremonic du couron- 
nement de Charlema^^^ne fasscnt mention du peuple et quel- 
ques-uns d'un concile, neanmoins les auteurs qui n'ont eu 
qu'a dire quel fut Tauteur de la dignite conferee a ce prince, 
s'accordent a nommer le Pape, le Siege apostolique, lEglise 
romaine, et rieu de plus; circonstance que Mansi releve 
comme decisive dans cette controverse. On peut donc con- 
clure avec ce savant : Ha^c satis innuunt quomodo sint intelli' 
(jenda ea quas refert Bossuet de electione facta a populo Ro- 
mano. Cum tam clare uni Leoni adscrihatw\ ac ab eo tantum 
acceptam agnoverint ipsi Galli imperatores, intelliijendum est 
electioni populum suffragatum esse, quatenus gratanter accep- 
tum habuerit quod pontifex imperiali corona Carolum redimive' 
ritj ac festivis acclamationibus eumdem Carolum in imperatorem 
salutaverit. Et revera nil aliud referunt omnes illi qui ea qux 
evenere in Caroli ad imperium electione posteronim memorix 
demandarunt. 



§ 4. — Charleraagne en dovennnt emperenr n'acquit pas un siniple titre 
honorifiquc, mais un veritable pouvoir imperial. 

Les historiens s'accordent a dire que le pouvoir imperial 
des Grecs sur 1'Occident fut transfere a Charlemagne. Or, le 
pouvoir inip.^rial que possodaient les empereurs de Constan- 



200 TRACTATUS DE PAPA. 

tinople sur rOccident n'etait pas un vain titre, ni une pure 
cereinonie honorifique, mais un droit reel et certain. Que ce 
droit eut ete perdu depuis plus ou moins de temps a Tcpoque 
du couronnement de Charlemagne, c'est ce qui importe peu 
a la question presente. II s'agit du pouvoir qu^avaient les em- 
pereurs de Constantinople sur TOccident lorsqu'ils etaient 
reellement empereurs d'Occident et d'Orient tout a la fois, et 
avant qu'ils eussent perdu leurs droits sur TOccident, quelle 
que soit Tepoque a laquelle ils les ont perdus. Cest de ce pou- 
voir reel que les auteurs parlent evidemment quand ils di- 
sent, les uns qu'il fut transfere a Cliarlemagne, les autres qu'il 
fut renouvele dans sa personne. 

De plus, les empereurs grecs s'offenserent vivement de 
Pelevation de Charlemagne a Tempire, et ce demele amena 
un traite entre Charlemagne et Tempereur d'Orient Nice- 
phore Logothete. II fut convenu qu'a rexception de Naples, 
de la Sicile, de la Calabre et dc la Pouille, qui demeureraient 
sous la domination de Constantinople, tout le reste de TOcci- 
dent appartiendrait quant au droit imperial a Charlemagne. 
II n'est point vraisemblable que le droit imperial, objet d'un 
tel traite, futle droit a un vain nom. (Voir Mansi m.Nathalem 
Alexandrum, ssec. ix etx, dissert I.) 

Enfin le pouvoir imperial d'Occident ne consislait pas seu- 
lement dans un protectorat de 1'Eglise, ni dans un droit de 
preseance sur les autres souverains, mais il renfermait le 
droit de commander jusqu'a un certain point aux rois eux- 
m^mes. Temoin la plainte de rempereur Henri II dans le 
concile de Tours contre Ferdinand, roi de Caslilleet de Leon, 
qui s'etail atlribue a lui-meme le titre imperial et qui lefusait 
d'obeir a rempereur. Le Pape Victor II intervint, et Ferdinand 
renonga au titre d'empereur. 

Comme Fopinion qui ne veut voir qu'un vain titre dans 
relevation de Charlemagne a rempire est geiieralernent re- 
jetee et que Bossuet, entre autres, ne Padopte pas, au lien 



1 



PARS QUARTA. 201 

d'en pousser pliis loin la refiitulion, il suffit dc renvoyer a 
Bellarmin qui a traite ce point ex professo dans son opuscule 
de Translatione imperii. 



§ 5. — De qiii les successeurs de Charlemagne sur le tr6ne imperial tinrent-ils 
leur ponvoir? Conclusion du chapitre. 

Bossuet, apres avoir soutenu que Charlemagne ne tint pas 
son pouvoir imperial du Saint-Siege, mais du senat et du 
peuple romain, est fidele a son systeme a Tegard de ses suc- 
cesseurs. Selon lui, Tautorite imperiale leur serait venue a 
tous ou par droit de succession, ou par relection du senat et 
du peuplc de Rome, et nullement de Tautorite pontificale. Le 
savant Bianchi, passant en revue un a un lcs empereurs d'Oc- 
cident, montre qu'ils durent tous comme Gharlemagne lcur 
dignitc imperiale au Saint-Siege, et que ropinion de Bossuct, 
ainsi que lcs monuments et les raisons qui lui scrvcnt d'ap- 
pui, n'ont aucunc valcur. {Potesta dellaChiesa^ liv. V, § 5 et 
suivants, t. II, p. 197.) La discussion de celte scrie de faits 
historiques nous entraincrait hors des limites de cet ouvrage. 
Mais plusieurs des pieccs deja citees, ct quclques-uncs de 
cellcs quc lc lecteur va rencontrer plus loin, determincnt 
tout a la fois la source du pouvoir imperial et pour Charle- 
magne et pour tous ses successeurs. D'apr^s ces pieces, c'est 
de Tautoritc du Saint-Siegc qu'a toujours derive lc pouvoir 
de tous Ics cmpcreurs d'Occidcnt. II en resulte qu'on pour- 
rait legitimement enumcrer apr^s Leon III, comme ayant 
exerc^ un pouvoii' sur lc tcmporel des Etats, autant de Papcs 
qu'il y a d'empereurs couronnes. Si nous les passons sous 
silence, c'est que la listc dc ceux quc nous avons a produire 
6tant dcja plus que sufiisantc a notre these, il serait inutile 
de faliguer le lecteur par la multiplication des faits histo- 
riques. Ainsi, sans donner gain de cause a Bossuet, par rap- 
port a aucun des successeurs de Charlemagne, et renvoyant a 



202 TRACTATUS DE PAPA. 

Bianchi pour voir scs assertions sur cette matiere entiere- 
ment renversees, nous bornerons notre conclusion a Leon III. 
Ce Pape confera de fait par son autorile apostolique un pou- 
voir temporel a Charlemagne; donc il sattiibua un pouvoir 
sur le temporel des Etats. 



CAPUT VII 

GReCORIIIS P.43>A \ niCTAlI IM TKllPOnAI.IA POTK<«TATEli 
mUl VlMaBlCA^tlT, EI.E€TORK§» 1^IP1:RIAI.1:$i$ im'|STITUK]lDO 

Triplex de hac institulione quaestio : prima, quae praecipua 
est, an Pontificia auctoritate Germanix principes potestatem 
acceperint imperatorem eligendi? Duae alise, quae multo minoris 
momenti sunt, et in prsesenti disceptatione silentio proeter- 
mitti possent, sunt istae : an electorum institutio auctorem 
habuerit Gregorium V, vel alium potius pontificem; et an 
septenarius electorum numerus ab initio constitutus fuerit, 
vel postmodum per reductionem introductus. Prima dumtaxat 
quoestio ad scopum nostrum necessaria. Nam etiamsi dicta 
institutio, non Gregorio V sed alteri pontifici tribuenda foret, 
et sive septem ab initio, sive plures instituti sint, seque staret 
factum quo thesis noslra nititur, videlicet : aliquemRomanum 
pontificem dicta institutione sibi jus in rem temporalem prin- 
cipum vindicasse. Cseterum quoad duas illas secundarias 
quaestiones adeat lector Bellarminum (de translatione im- 
perii), et dissertationem Binii (Conciliorum Mansi t. XIX, 
col. 208 et seq.). Ibi proljatum videbit a Gregorio V institutos 
electores, quamvis recentior videatur eorum ad septenarium 
numerum reductio. 

Igitur nobis probandum incumbit solummodo factum istud: 
a Romano Pontifice instituti sunt electores imperiales. Certum 
autem omnino demonstratur sequentibus testimoniis : 



PARS QUARTA. 205 

V Testimonium Innocentii III, anno i208. — a IUis princi- 
pibus (loquitur de Principibus electoribus), jus ct potcstalcm 
eligcndi regcm, in impcratorcm poslmodum promovcndum, 
recognoscimus ut dcbcmus, ad quos de jure et antiqua con- 
suetudine noscilur pertinere : propsertim cum ad cos jus ct 
potestas hujusmodi ab apostoUca sede pervenerit, quai Roma- 
num imperium in pcrsona magnifici Caroli a Gra^cis transtulit 
in Gcrmanos. » (Epistola ad duccm Turingia}.) Ex haccpistola 
dcsumptum cst caput Venerabilem, cle electione, insertum 
corpori juris. 

T Testimonium ipsorummet electorum, anno 1279. — Sane 
non ignorabant electorcs, quonam fontc ad ipsos ejusmodi 
poteslas manasset. Sic porro declarant in scripto ad Nicolaum 
papam III direclo : 

« Nos principcs impcrii, universis prsesentem paginam 
inspecturis. Complcctcns ab olim sibi Romana matcr Ecclcsia 
quasi Germana charilate Gcrmaniam, illam co tcrreno digni- 
fatis nomine decoravit, quod est super omne nomcn tcmpo- 
raliter tantum praesidentium supcr terram ; plantans in ca 
Principes tanquam arbores prseclcctas, ct rigans illas gratia 
singulari, illud dcdit eis incremcntum mirandae potcntiae, ut 
ipsius Ecclesia; auctoritate suftulti, velut gcrmen electum per 
ipsorum electionem, illum qui fraena Romani tenerct imperii, 
germinarcnt. Ilic est illud luminare minus in firmamento 
militantis Ecclcsia^, per luminare majus, Christi vicarium, 
illustratum. Ilic est qui materialcm gladium ad ipsius nutum 
cxcutit et convertit, ut ejus praesidio pastorum paslor adjutus, 
oves sibi creditas spirituali gladio protegcndo communiat, 
tcmporali rcfra^net et corrigat... » (Vide documentum inte- 
grum apud Bcllarminum, De translatione imperii, t. II, p. 557, 
edil. Venetiis, 1721.) 

3° Teslimonium imperatoris Alberti. — In suis ad Bonifa- 
cium VIII litteris sic profitetur. c< Recognoscens igitur quod 
Romanum impcrium pcr sedem apostolicam de Graecis trans- 



204 TRACTATUS DE PAPA. 

latum est in persona magnifici Caroli in Germanos, et quod 
jus eligendi Romanorum regem in imperatorem postmodum 
promovendum, certis principibus ecclesiasticis et secularibus 
est ab eadem sede concessum, a qua reges et imperatores qui 
fuerunt et erunt pro tempore, recipiunt temporalis gladii 
potestatem ad vindictam malefactorum, laudem vero bonqrum ; 
pia devotione et sincero corde profiteor quod Romanorum 
reges, in imperatores postmodum promovendi per sedem 
eamdem, ad hoc potissimum et specialiter assumantur, ut sint 
sanctse Romanse Ecclesiae advocati... » (Apud Raronium, ad 
annum996. — ApudRianchi, Potesta della Chiesa, i.ll.ip: 254.) 

4° Testimonium ClementispapaeV.,inconcilio oecimenico Vien- 
nensi. — « Eidem Ecclesise (Romanae) , quae a Grsecis imperium 
transtulit in Germanos, et a qua ad certos eorum principes 
jus et potestas eligendi regem in imperatorem promovendum 
pervenit...» (Corpns juris, Clementina, De jurejurando^ c. i.) 
Jam si vellemus historicorum, theologorum et canonistarum 
idem asserentium dicta recensere,immensa exurgeret textuum 
congeries. Paucissimos citabimus, praecipuse tamen hac in re 
auctoritatis, sive quod sanctorum albo inscripti, sive quod in 
Germania nati, sive ob sibi comparatam in re critica famam. 

5'' Testimonium sancti Thomx. — « Otho imperium tenuit 
usque ad tertiam generationem, quorum quilibet vocatus est 
Otho ; et ex tunc, ut historiae tradunt, per Gregorium V, genere 
similiter Teutonicum, provisa est electio, ut videlicet per 
septem principes Alemanise fiat, quse usque ad ista tempora 
perseverat, quod est spatium 270 annorum, vel circa ; et 
tantum durabit quantum Romana Ecclesia qu3e supremum 
gradum in principatu tenet, Christi fidelibus expediens judi- 
caverit. » (DeRegimine principum, 1. III, c. xix.) Valeret istud 
testimonium, etiamsi liber De regimine principum, non a sancto 
Thoma scriptus fuisset, sed ab alio, ut nonnullis eruditis pro- 
babile visum est. Nam verus auctor fuisset sancto Thomse syn- 
chronus, ut colligere est ex 270 annis , in textu memoratis. 



PARS QUARTA. 205 

C* Testirnonium beati Augustini de Ancona. — Vixit is 85 an- 
nos,et obiil anno 1328. « Gregorius V,inquit,lempore Othonis 
impcratoris, convocatis ct rcquisitis principibus Alemaniic, 
scptcin clectorcs instituit, ofiiciales ipsius curiic impcrialis. » 
(In Summa, dc potestate EcclcsiiE, q. 35, art. 2.) 

V Testimonium sancti Antonini, — « Sicut autem papa potest 
eligere impcratorem, ita potuit elcctores impcrii instituere, 
et institutos mutare ex causa rationabili, sicut etiam impera- 
torem electum potest non conlirmare, et confirmatum depo- 
nere. Ubi sciendum quod Gregorius V, tempore Olhonis impe- 
ratoris, convocatis et requisitis principibus Alemanise, septem 
clcctores instituit, ))etc...(InSumma,lib.XXI[,cap. v, §13. — 
T. III, p. 1223, edit. Veronee, 1740.) 

8'' Jacobus Wijmphelinfjius Germanus scviptor. — « Gregorius 
cognita imperii imbecillilale, varietateque fortunae, utque is 
qui caeteris virtute praestaret, prseesset etiam dignitate, sanc- 
lionem tulit,liaud abnuente Othone,de imperatore deligendo, 
anno Christi 1002, quam usque ad nostra tempora servatam 
videmus, videlicet solis Germanis licere principen^ eligere qui 
Caesar et Romanorum rex appellatus, tum demum imperator 
et Auguslus haberetur, si eumRomanus pontifcx inunxisset. )) 
(Epitome rerum Germanicarum, cap. xx. — Apud Bellarm., 
t. II, p. 557, editioVeneta, 1721.) 

9° Albertus Krantz. — « Paulo enim postea quam redierat 
(Gregorius), eam fecit de imperatoris electione sanctionem, 
quam huc usque per annos jam quingenlos servatam videmus, 
solis licere Germanis qui inde electores sunt dicti, principem 
deligcre, qui Caesar tunc et Romanorum rex dictus, si a Ro- 
mano pontifice coronabitur, imperator Augustus appelletur. » 
(Saxonia,!. IV, c. xxv.) 

10" Joannes Nauclerus. — « Salvari potest quod ex monu- 
mentis Aquileiensis Ecclesise traditum invenitur, sanctionem 
de imperatore a Germanis deligendo, Sylvestri temporibus 
factam esse. Nam et si Gregorius sanctionem instituerit, ille 



206 TRACTATUS DE PAPA. 

tamen Sylvester electionem primam juxta sanctionem factam 
approbavit. » (Apiid Bellarm., loco supra citato.) 

11'' Centiiriatores Magdeburgenses. — Gregorius suam pa- 
triam insigni aliqua dignitate ornaturus, sanxit ut penes solos 
Germanos jus esset eligendi regem, qui post diadema a Ro- 
mano pontifice acceptum, imperator et Augustus appellaretur. 
(Centur. 10, cap.x.) 

12" Judicium utriusque Pagii et Natalis Alexandri. — « Cer- 
tum tamen esse debet jus eligendi imperatores a Romanis 
pontificibus imperii institutoribus emanasse. )d (Pagius senior 
in critic. Baronii, ad annum 996.) 

« Certum tamen est, tam ante quam post septenarium illum 
numerum electorum in usum vocatum, pontifices Romanos, 
a quibus renovatum est imperium occidentale, jus suum 
illjBsum conservasse, et electiones aut reprobasse, etc... 
Certum pariter est, jus eligendi imperatores a Romanis ponti- 
ficibus emanasse. » (Pagius junior, in Brev. Rom. pontif., t. II, 
inVita Gregorii V, n. 9 et 10.) « Non negandum tamen, inquit 
Natalis Alexander, quin jus eligendi imperatorem a sede apos- 
tolica quodammodo emanaverit. » (Soecalo9 et 10, dissert.l7.) 
Notetur istud quodammodo^ a Natali Alexandro positum, ut 
Gallicani systematis sequacibus effugium aliquod relinqueret. 

Igilur potestate ('lavium seu papali auctoritate institutos 
fuisse imperii electores, fuit unanimis persuasio Romanorum 
pontificum, imperatorum, electorumque, necnon omnium 
generaliter scriptorum; et habendum est tanquam factum 
certissimum. Pontifex autem qui sic electores instituit, hoc 
ipso sibi potestatem aliquam vindicavit in rem temporalem 
principum, ut patet. 



PARS QUARTA. 207 



CAPUT Vlll 



liAIlCTrS GRKGORir^i VII, IVFXIVO:V 

VIGI.TTI HVBSEtXTI P01iTIFItT.S , UltTAM IH TEMPORALIA 

POTESTATEM &»IBI VIiliDICAREIiT 



Palamfaciunt pracmissa documenta, quam immeritonegent 
Gallicaiii sy^leinalis sequaces, sedem apostolicam, ante Gre- 
gorii VII pontificatum, sibi jus aliquod in rem temporalem 
societatum civilium vindicasse. Ast omnino fatentur ejusmodi 
potestatem atque ipsum etiam reges exauctorandi jus sibi 
tribuisse sanctum Gregorium VII et subsecutos per quinque 
saicula Romanos pontifices. Cum ergo ipsos consentientes ha- 
beamus,factorum seriem, non probando, sed tantum comme- 
morando recensebimus. 

I. Saxctus GuEGomus VII, creatus pontifex anno 1075. — 
Philippo I, Galliarum regi excommunicationem et deposilio- 
nem, ob pravam ipsius agendi rationem, pluries comminatus 
est. (Epistolarum Gregorii VII, 1. 1, epist. 35 ; et 1. II, epist. 18.) 
Boleslauni Poloniacregem, qui sanctum Slanislaum episcopum 
occiderat, excommunicavit et deposuit. (Longinus, liistoria 
Polonica.) Croatum duci Demetrio regis titulum contulit (Ba- 
ronius, ad annum 1076). Bis excommunicationis et deposi- 
tionis sententiam contra lienricum IV Germanise regem pro- 
nuntiavit. 

II. QuLNQUE suBSEcuTi poNTiFicEs. — Nimiium Victor III, Urba- 
nus II, Pascalis II, Gelasius II, et Callixtus II, pronuntiatam a 
sancto Gregorio VII contra regem Germaniae Henricum IV sen- 
tentiam confirmarunt. 

III. Alexander m, creatus pontifex anno 1159. — In impe- 
ratorem Fredericum I depositionis sententiam pronuntiavit. 
(Vide apud Bianchi, Traite de la puissance ecclesiastique, tra- 

uction de Pabbe Peltier, t. 11, p. 455 et suiv.) 



208 'TRACTATUS DE PAPA. 

IV. Innocentius III, creatus pontifex anno 1198. — Deposuit 
Olhoncm IV ; item Philippum Frederici I filium ; itein Joannem 
Angliae regem,quom tamen poslea sub certis coiiditionibus in 
regia dignitate restituit (vide apud Bianchi, opere citato, t. II, 
p. 455,462,475). Idem pontifex, in concilio oecumenico La- 
teranensi decretalem edidit, qua statuitur principes, qui hsere- 
sim e terris suis extirpare renuent, pontifici Romano denun- 
tiandos et ab ipso deponendos. (Vide supra, sect. II, cap. u.) 

V. HoNORius III, creatus pontifex anno 1216. — In constitu- 
tione Relifjiosam , ad sanclum Dominicum directa , et qua 
noYum religiosum ordinem a sancto Dominico fundatum con- 
firmat, sic legere est : « Si qua igitur in futurum ecclesiastica 
saecularisve persona hanc nostrge constitutionis paginam sciens 
contra eam temere venire tentaverit... potestatis honorisque 
sui careat dignitate. (Bullarium ordinis prsedicatorum, t. I, 
pag. 3, editum Romge 1729.) Quae formula occurrit etiam in 
alia constitutione. (Ibid., p. 7.) 

VI. Gregorius IX, creatus pontifex anno 1245. — In impera- 
torem Fredericum II depositionis sententiam pronuntiavit, 
prout ipsemet sic testatur, in Htteris ad suum in Anglia lega- 
tum cardinalem Othonem : « In eum excommunicationis et 
anathematis sententiam duximus promulgandam...: omnes 
qui ei fidelitatis juramento tenentur decernendo ab observa- 
tionejuramenti hujusmodi absolutos, et firmiter prohibendo 
ne sibi fidelitatem observent, donec fuerit vinculo excommu- 
nicationis adstrictus. » (Conciliorum Coleti t. XIII, col. 1148.) 

VII. Innocentius IV, creatus pontifex anno 1245. — In con- 
cilio oecumenico Lugdunensi praefatum Fredei icum II depo- 
suit (vide supra, sect. II, cap. iii). Item regi Lusitanige, ob 
cujus socordiam religionis seque ac regni res periclitabatur, 
coadjutorem imposuit. Item decrevit poenam depositionis ipso 
facto incurrendam, contra principes quorum jussionibus ho- 
micidia patrarentur. 

VIII. BoNiFACius VIII, creatus pontifex anno 1295. — Ab ipso 



I 



PARS QUARTA. 209 

edita csl cclebris buUa Unam sanctam, qua declaratur a spiri- 
tuali aucloritate corrigendam temporalem si deviet. Nec eam 
bullam revocavitClemens V; sed dumtaxat declaravit, vi hiijus 
bulke, Gallicum regnum non magis aut aliter quam antea 
Romano pontifici subjici. (Vide apud Bianchi, traduction Pel- 
letier, t. II, p. 600 el seq.) 

IX. Clemeks VI, creatus pontifex anno 1342. — Imperatorem 
Ludovicum II deposuit. (Pighius, Uier. eccles. , 1. V, c. xiv et xv. 
— Robertus Arboricensis, t. II, theor. 7 de utroque gla- 
dio.) 

X. Paulus II, creatus Pontifex anno 1464. — In Georgium 
Bohemiffi regem, eo quod hseresim profiteretur, deposilionis 
sentenliam pronunliavit. (Nauclerus, gener. 49. — Genebrard, 
in Chronico.) 

XI. JuLius II, creatus Pontifex anno 1505. — Regem Galliae 
Ludovicum XII, anno 1512, excommunicavit, ct ipsis adhoe- 
rentes suis dominiis lemporalibus privatos declaravit, si di- 
ctam excommunicationem nihili facerent. 

XII. Clemeks VII, creatus Pontifex anno 1525, depositionis 
sententiam pronuntiavit contra Ilenricum VIII Angliae Regem. 

XIII. Paulus III dictum Ilenricum, anno 1555, cilavit ad 
comparendum Romae, sub poena excommunicationis et depo- 
sitionis; anno vero 1558 eum regno privatum declaravit. 

XIV. Pius IV, Navarrae reginam Joannam d'Albret, hsereseos 
ream, ad comparendum Romae cilavit, sub poena privationis 
regni sui ipso facto incurrendse, nisi obtemperaret. Falsum 
autemest,quodasseruitBossuetius,RegemGalli3e Carolum IX 
obslilisse, eo sensu quod ejusmodi Romani Pontificis potesta- 
tem non agnovcrit (vide apud Bianchi, Traite de la puissance 
ecclesiaslique, t. II, p. 725, Paris, 1857). 

XV. Sanctus Pius V, constitutioiicsua Reguans iii ccelis, dici 
25 fcbruarii 1569, depositionis sententiam pronuntiavit con- 
tra Reginam Angliae Elisabeth. Simulque declaravit se id agcre 
auctoritate sibi in Beati Pelri persona a Christo coUata. 

m. 14 



210 TRACTATUS DE PAPA. 

XVI. Gregorius XIII praedictam sancti Pii V sententiam con- 
firmavit. 

XVII. SixTus V, die 9 septembris 1585, contra Henricum 
Navarrae Regem (qui postea Henrici IV nomine GaHiae thro- 
num occupavit) depositionis sententiam pronunliavit, eumque 
necnon principem de Cond6 ad succedendum regi GaHiae inha- 
biles declaravit. 

XVIII. Gregorius XIV declaravit eumdem Henricum esse 
haereticum relapsum et dominiis suis privatum; simulque sub 
poenis prohibuit ne ipsi obedientiam ecclesiastici laicive praes- 
tarent (vide Spondanum ad ann. 1591, n. 4). 

Igitur sexRomani Pontifices sancto Gregorio VII anteriores, 
et viginli duo subsecuti, id est, viginti octo, vel etiam plures 
(non enim omnia documenta excussimus) in rem temporalem 
societatem civiHum sibi jus aliquod vindicarunt *. Jam tali 
facto quae vis inhaereat expendamus. 



CAPUT IX 



EX DICTA PBAXI ROMAHORUM POIVTIFICinii 

MEniTO IMFEnTUR ECCI.ESI.« COAiPOTERE JUS Ilf REAI 

TEMPOnAIiEH SOCIETATUU CIVILIUSI 



Valet nempe iHatio, si per hujusmodi praxim Apostolica 
Sedes dictum Ecclesiae jus apertissime docuerit, et haec ejus 
doctrina erronea esse non possit. Atqui, 

I. Docuit revera et apertissime professa est Sedes Aposto- 
lica jus de quo agitur Ecclesise ac sibi competere. Nam qui 
jus aliquod sibi practice vindicat et exercet, hoc ipso impH- 
cile certum supponit ac aequivalenter declarat hocce jus suum 

* Pius IX ut erroneam damnavit propositionem hanc : ff Ecclesiam vis infe- 
rendee potestatem non habere, neque potestatem ullam temporalem directam vel 
indirectam. » (Syllabi n° 2i; et litteris Ad Apostohcse, 22 augusti 1851.) 



PARS QUARTA. 211 

esse. Undc quilibct e supracitatis Romanis Pontificibus qui 
dictam potestatem exercuerunt, simul apertissime docuit ac 
publice professus est, talem potestatem Sedi Apostolica3 com- 
petere. Nec tantum aequivalenter et practice ita docuerunt 
Romani Pontifices, sed eliam expresse declarando sibi in Beato 
Petro ejusmodi potestatem a Christo collatam fuisse; prout 
videre est, verbi gratia, in duabus formulis depositionis a 
sancto Gregorio VII contra Henricum Germanise regem pro- 
nuntiatis. Item Gregorius IX deponendo imperatorem Frede- 
ricum II, dicit expresse se id facere quatenus Dei in terris 
vices gerens, et aiictoritate sua. Pariter Innocens IV, in con- 
cilio Lugdunensi dicit : « Cum Jesu Christi vices teneamus 
in lerris, nobisque in BeatiPetri aposloli personasit dictum : 
Quodcumque Ugaveris. .. memoratum principem... omni honore 
etdignitate... sententiando privamus. » Igitur revera docuit 
Apostolica Sedes, id est, docuerunt Romani Pontifices, sibi ac 
Ecclesia^ jus de quo agitur competere. 

II. Ifec Sedis Apostolicae doctrina erronea ess nequit. Nam 
si erronea foret, versaretur error circa dogma. Id non ne- 
gavit Bossuet, siquidem de Romanis Pontificibus qui sibi 
diclum jus vindicarunt dicere ausus est, eos veritati evan- 
gelicae et antiquae traditioni repugnasse, ac populos in errorem 
induxisse, nedum in veritate contirmaverint. Sane dogmatica 
est quaestio haec : an Christus Ecclesiae ac Romano Pontifici 
in rem temporalem principum jus auctoritatemque contu- 
lerit. Jam vero, fatentibus gallicani systematis sequacibus, 
errorem publice docere ac profiteri nequit series aliqua Ro- 
manorum Pontiticum , licet (ut ipsi effutiunt) errare queat 
unus aut alter Romanus Episcopus. Cum ergo ita docentem 
habeamus, non unum aut alterum Papam, sed longam Ro- 
manorum Pontiticum seriem, et quidem per plura continua 
sa^cula, et ita unanimiter sentientibus totius orbis catholici 
doctoribus, talis doctrina nequaquam erronea esse potest. 

III. BossuETii OBjECTioKEs.— 1° Opponit Bossuct, etprolixe qui- 



212 TRACTATUS DE PAPA. 

dem, Romanos PontTTices non omnia quae fecerunt jure fecisse 
(Operum t. XXXI, p. 572 et seq., edil. Lebel, 1817). 

Respondetur id prorsus extra quseslionem vagari. Quis un- 
quam somniavit Papam, si homicidium aliudve facinus pa- 
tret (non enim impeccabilis est) jurepatrare? At quseslio est, 
an series Romanorum Pontificum per plura continua saecula 
sibi erronee vindicare possit potestatem aliquam, quatenus 
sibi a Christo collatam, simul practice et expresse docendo 
hancce potestatem sibi competere. Dicimus id nequaquam 
contingere posse. Omnes enim fideles et quaelibet mundi Eccle- 
sise, cum docente Romana Ecclesia convenire tenentur, ut ait 
S. Irenseus, et de facto semper conveniunt. Proinde si docendo 
erraret illa ecclesiarum cseterarum mater et magistra, totam 
generaliter Ecclesiam secum in errorem traheret; et portae 
inferi praevalerent. Confessus est ipse Bossuetius, a vera 
Christi doctrina deficere nonposse Romanam Sedem; eo sensu 
quod continua Romanorum Pontificum series errorem profi- 
teri nequeat, quamvis (ut ipse opinatus est) unus aut alter 
Romanus Ponlifex erronee sentire ac defmire possit. Cum 
ergo, non unus dumtaxat aut alter Romanus Pontifex, sed 
quam plures per plura continua ssecula dictam in temporalia 
potestatem sibi tribuerint et jure divino competere docuerint, 
ab ista praxi ad jus valet illatio. 

2° Objicit Bossuet Romanos Pontifices, cum ejusmodi prin- 
cipum depositiones pronuntiarunt , non obtinuisse omnium 
approbationem, sed repertos synchronos qui vituperarent et 
injustitise insimularint. 

Respondeo cum clarissimo Bianchi : Bossuet aurait du nous 
dire quelles sont les personnes dont Papprobation etait neces- 
saire pour que ces sortes de depositions dussent etre reputees 
legitimes. Ce qu'il y a de certain, c'est qu'elles ne furent bla- 
mees alors par aucun catholique, et qu'aucun ne les taxa 
d'injiistes. Si Bossuet pretend qu'elles auraient du etre ap- 
prouvees par les schismatiques qui prirent le parti de Henri IV 



PARS QUARTA. 213 

et de Hcnri V contre les Papes saint Gr6goire VII, Urbain II et 
Pascal II, ou par les gibelins qui se d6clar6rent pour Frederic II 
contre TEglise romaine, ou par les hereliques d'Angleterre qui 
refuserent obeissance au \icaire de Jesus-Ghrist pour recon- 
nailre comme chef de leur Eglise un prince laique, et qui, a 
la honte du genre humain, finirent par attribuer a une femme 
Tautorit^ supr6me sur la religion et les choses saintes; il est 
\rai qne les sentences papales contre les princes depos6s 
n'obtinrent pas ces approbations, et qu'ils furentau contraire, 
de la part de ces personnes, lobjet du blame le plus general 
et le plus passionn6. Mais si de telles oppositions doivent faire 
regarder comme injustes les actes pontificaux, il faudra par 
la m(^me raison voir une injustice dans la condamnation ful- 
minee contre les ariens par lant de conciles de TOrient et de 
rOccident, contre les p61agiens par les conciles d'Afrique, 
contreles nestoriens et les eutychienspar les conciles d'Ephese 
et de Chalcedoine, en un mot contre les diverses heresies par 
les conciles qui les ont combattues le long des siecles. Car 
toutes ces condamnations rencontr^rent aussi les oppositions 
les plus vives de la part des h6retiques qui en ^taient Tobjet 
et de la part de leurs fautcurs. Mais quiconque a des yeux 
voit tres-bien combien il serait absurde de pretendre que 
la sentence du juge ne puisse etre regard^e comme juste, 
a moins que le condamn6 et ses fauteurs ne la declarent 
telle... 

Bossuet, qui pense et qui fait de grands efforts pour prou- 
ver que saint Gregoire YII est rinventeur du pouvoir papal sur 
le temporel des rois et le premier qui en ait fait usage, ne 
mentionne d'autres oppositions que celles qu'il croit avoir ete 
faites aux sentences de deposition prononcees par ce Pape 
(t. XXXI, p. 228 et suiv., edit. Lebel, 1817). Mais quels sont 
les hommes qui firent ainsi opposition? Point d'autres que 
ccux-Ia.m6me qui embrasserent le parti de Ilenri IV contre 
saint Gregoire VII. Mais ces hommes, dc Taveu meme de 



214 THACTATUS DE PAPA. 

Bossuet, passent pour avoir 6t6 des heretiques et des schis- 
matiques. — Fimporte, repond-il; car s'ils furent heretiques 
et schismatiques, ce ne fut point pour avoir nie le pouvoir 
papal de deposer l'empereur, mais seulement pour avoir 
adhere a Tantipape dont Henri avait aide Tintrusion, et pour 
avoir favorise des clercs simoniaques. (Neque obstat quod 
hseretici ac schismatici habeantur qui Henrico favebant. Quae- 
rendum enim est quo nomine haeretici aut schismatici essent. 
Merito enim schismatici, etc..., t. XXXI, pag. 592, edit. Le- 
bel, 1877.) Bossuet se trompe; mais supposons que son asser- 
tion soit vraie. Ces heretiques et ces schismatiques passionn^s 
pour le parti de Henri IV jusqu'a favoriser des simoniaques et 
jusqu'a passer sous robeissance d'un antipape et cesser de 
voir dans saint Gregoire VII le Pape legitime, devaient-ils faire 
Taveu que ce meme Gregoire VII avait justement depose le 
souverain, auteur de leur schisme monstrueux? Donnons au 
raisonnement de Bossuet une forme qui fasse sauter aux yeux 
Tabsurdite de sa conclusion : les schismatiques, aux yeux 
desquels saint Gr^goire VII n'etait point le Pape legitime, ont 
affirme que la d^position de Henri par ce Pontife fut injuste 
et nulle; donc cette deposition fut r6ellement nulle ct in- 
juste. Avec un pareil raisonnement, on prouverait Tinjustice 
de toutes les sentences que FEglise a prononcees contre les 
heretiques. 

S'' Objicit Bossuet a multis theologis, Papse potestatem re- 
ges deponendi propugnantibus, restringi jus illud ad solas 
religionis causas : proinde ab his saltem theologis merito 
allegari non posse omnes ejusmodi depositionum Pontificias 
sententias; cum plures non ob religionem, sed alia de causa 
latae fuerint. 

Primo^ debuisset Bossuetius aliquam citare hujusmodi 
sententiam, quse ob aliam quam reHgionis causam prolata 
fuerit. At nullam prorsus indicavit. Sane si recenseantur ce- 
lebriores ejusmodi depositorum principum causse, compe- 



PARS QUARTA. 215 

rietur ipsorum quemlibet, aut schismati adhsesisse, aut 
impedivisse ne Sedes Apostolica spiritualem auctoritatem 
suam exerceret, aut cleri et catholicorum persecutorem 
fuisse, aut hiEreseos fautorem, vel etiam publicum defen- 
sorem. Ejusmodi sane duo Henrici Germaniae, duo impera- 
tores Frederici, Henricus VIII Angliae Rex, et quae ipsi suc- 
cessit Elisabeth, necnon Ilenricus IV, antequam haeresim 
ejurasset etGalliae thronum ascendisset. Ad Childericum quod 
attinet, cui Summus Pontifex Pipinum substituit, nequaquam 
id peractum ex causa religioni extranea. « Et quand les Fran- 
Qais, inquit cardinalis Duperron, r^solurent de destituer 
Childeric et mettre Pepin en son lieu, encore que la raison 
pour laquelle ils voulaient 6ter Childeric fut son impertinence 
et sa stupidite; n^anmoins, d'autant qu'elle touchait la reli- 
gion par accident, a cause que rimbecillite de Child6ric met- 
tait la France en danger de perdre la religion chretienne par 
l'invasion des Sarrasins qui avaient occupe toute PAfrique et 
TEspagne et ravag6 d6ja par plusieurs fois la France; et d'ail- 
leurs qu'il s'agissait de rabsolution d'un serment en mati^re 
de conscience, ils ne voulurent jamais faire Fhommage a 
P6pin que le Pape ne les eut absous, etc... » (Harangue, p. 25, 
6dit. de Paris, 1615.) Ubinam ergo papales depositionum sen- 
tentiae ob aliam quam religionis causam? 

Secimdo^ quod aliqui doctores Papae jus tribuerint reges de- 
ponendi eliam ob aliam quam religionis; verbi gratia, ob pu- 
blicae utilitatis causam , id privata ipsorum opinio fuit , e 
Parisiensi, ut videtur, Facultate orta. Sic nempe Parisiensis 
doctor Almain : « Dicit doctor (id est Okam) quod Papa po- 
test imperatorem deponere in duobus casibus : primo pro cri- 
mine pure spiriluali, ut esl haeresis ; secundus quando iUi ad 
quos spectat jure ordinario sunt negligentes ipsum deponere; 
unde dicit doctor (III part. dial. ii lib.), quod universaUler si 
negligat judex saecularis exercere jurisdictionem laicam pro 
loco et tempore, devolvilur poteslas exercendi ad judicem 



216 TRACTATUS DE PAPA. 

spirilualem : ergo ubi ad quos spectat imperatoris depositio 
non possunt auferre vel negligunt, devolvitur potestas aufe- 
rendi ad summum Pontificem. (Jac. Almain, de Potest. eccL et 
lak.., q. n, ad cap. vm doctoris Okam.) Unanimis autem fuit 
doctorum sentenlia jus Romano Pontificiin temporalia regum 
tribuens quoties id ex-poscit tuendge religionis necessilas. Hac 
sola, quae unanimis fuit, nitimur; nec erat cur Bossuel de 
altera mentionem faceret. 



SECTIO IV 

ARGUMENTUM E CONSTANTI EGGLESIA PRAXI 



Jam sectione secunda vidimus quae fuerit conciliorum, et 
sectione lei tia qute Cuerit Romanorum ponlidcum doclrina et 
praxis. Sed praeter documenta ibi adducta, extant alia multa, 
quae constantem exhibent Ecclesiae praxim sibi jus vindicandi 
in rem temporalem elatuum. Igitur pro quiestionis gravitate, 
hic relexemus chronologicam ejusmodi factorum synopsim, 
ab Ecclesiae incunabulis ad recentiora usque tempora pro- 
tractam; ita tamen ut jam superius allegata facta, suo loco 
memoremus dumtaxat; alia vero insuper vera esse breviter 
demonslremus. Ex qua postmodum synopsi chronologica 
dictam Ecclesiae in temporalia potestatem inferemus. 



CAPUT I 

SinVOPSlS CHROMOLOGICA 

Propositio 1\ — Saeculo /, dictam in temijoralia potestatem sibi 
vindicavit sanctus Paulus apostolus.prohibendo nechristiani lites 
suas ad injidelium tribunalia deferrent. — Norunt omnes illam 
apostoli Pauli prohibitionem. Nec minus notum ejusmodi 
constitutum jam inde in generalem Ecclesiae legem et praxim 
transiisse. Narrat sanctus Augustinus quam onerosum sibi 



218 TRACTATUS DE PAPA. 

foret hocce lites judicandi officium. Et in concilio Carthagi- 
niensi IV ita sancitur : Ne catholici apud infideles causas pro- 
ponant. (Mansi, appendix ad concilia sseculi sexti, t. VIII, 
p. 1218.) Porro ita sanciendo, Ecclesia in rem temporalem 
slatuum sibi jus aliquod vindicavit. Taii quippe decreto, po- 
testatis laicae tribunalia quoad fideles supprimebat, et alia 
instituebat. Unde, ad Christum conversa tota gente aliqua, 
gentis illius rex praerogativam lites inter subditos dirimendi 
amisisset. 

Objicies l^ — Jam antea de jure naturali Christianis licebat 
Caesaris tribunalia non adire, et lites suas per arbitros com- 
ponere : ergo dicta lex ecclesiastica nihil immutavit quoad 
laicam potestatem. 

Respondeo. — Antea licebat quidem fidelibus dicta tribu- 
nalia non adire; at simul licebat adire. Lata autem dicta lege 
ecclesiaslica, jam non licuit. Ergo ingens e contra intervenit 
quoad laicam potestatem immutatio. Nam secluso dicto eccle- 
siastico decreto, plurimas christianorum lites, eorum nempe 
qui maluissent Caesaris tribunal adire, laica potestas de facto 
judicasset, et dejure judicare potuisset. At post editamlegem 
ecclesiasticam, de facto ad ipsam nullae delatae sunt christia- 
norum causse; aut si paucae quaedam, eorum dumtaxat quos 
Ecclesia ob id sinu suo ejiciebat. Insuper has etiam paucas 
jure non judicavit, cum litigantes sine gravi peccato ejus judi- 
cium requirere non potuerint. 

Propositio 2\ — Potestas excommunicandi^ quam initio et 
semper habuit Ecclesia^ secum involvit aliquam in temporalia 
potestatem. — Certum estjEcclesiae competere, quoad christia- 
nos omnes, excommunicandi potestatem. Atqui ex illa po- 
testate necessario sequitur posse regem aliquem ab Ecclesia 
indirecte deponi. Nam si Romanus pontifex sub excommuni- 
catione prohibeat ne tali regi, religionis catholicae ruinam 
molienti, ejus subditi obediant, hoc ipso rex iste potestate sua 
regia privatus remanebit. Hocce argumentum simplicissimum 



PARS OUAm. 219 

ut effugeret Bossuetius, multum extra quaestionem vagatus 
est. « L'auteur de la D6fcnse, inquit Bianchi, admet que 
l'Eglise peut exercer directement son pouvoir spirituel sur les 
mauvais princes en les excommuniant et les s6parant de la 
socict6 des fidcles et de la participation aux choses saintes, et 
que c'est en cela que la puissance sacerdotale peut d^ployer 
sa force pour punir les princes pervers et apostats de la vraie 
religion. (Defensio, t. I, part. II, 1. V, — alias lib. I, sect. ii, 
cap. XXI.) Mais il nie quece pouvoir spiriluel puisse s'etendre 
indirectement au temporel des princes; et pour le prouver, il 
emploie neuf chapitres entiers a etablir que Texcommunica- 
tion n'emporte pas avec elle la separation de la societ6 civile 
pour ceux qu'elle a frapp6s, et qu'elle ne leur enleve rien de 
leurs domaincs temporels (ibicL, c. xxii-xxx), ce que nous lui 
accordons volontiers. Mais il fait voir en raisonnant ainsi 
qu'il n'a pas compris le sens de la question. » (Bianchi traduit 
par Peltier, Traite de la puissance ecclesiastique, i. I, p. 555, 
Paris 1 857 . ) Nimirum qua^stio est an excommunicatio effectum 
protlucat,ex quo postea, ob connexitatem quamdam, sequitur 
principis exauctoratio. Porro excommunicatio a summo Pon- 
tifice pronuntiata contra eos qui in posterum alicui regi 
hsereseos fautori obedientiam prseslabunt, revera ejusmodi 
effectum producit; videlicct generalem populi dctermina- 
tionem qua regem illum omnes rejiciunt, obedientiam ipsi 
denegando, ne excommunicationem incurranl. Et hoc modo 
a papa deponi posse regem confessus est Joannes de Parisiis. 
Is nempc licct regalis potestatis propugnator acerrimus, et 
quamvis pro Philippo rege conlra Bonifacium VIII scripserit 
(teste du Boulay , Hist.universitatis Paris., t .IV, ad annum 1 505 ), 
sic habet in suo tractatu De potest. reg. etpapal., c. xn : « Si 
esset hiereticus (rex) et incorrigibilis et contemplor ecclesias- 
tica3 censurte, posset papa aliquid facere in populo, unde 

privaretur ille saeculari honore et deponeretur a populo 

excommunicando scilicet omnes qui ei ut domino obedirent; 



220 TRACTATUS DE PAPA. 

et sic populus ipsum deponeret , et papa per accidens. » 

Propositio 3*. — Initio sxculi IVdictam Ecclesias in temporalia 
potestatem testantur concilium Eliberitanum anni 305, et conci- 
lium Arelatense anni 314. — Anno 305, a concilio Eliberitano 
primo, canone 56, decretum est in liunc modum : Magistratum 
vero uno anno quo agit duumviratum, ijrohibendum placuit ut 
se ab Ecclesia contineat. — Isti duumviri per annum prseponi 
solebant municipiis et coloniis llomanis. Quod munus, utpote 
tunc temporis aliquod praevaricationis periculum secum 
trahens, Eliberitani concilii Patres jusserunt a fidelibus non 
exerceri; quod si exercerent eos toto tempore ecclesiastica 
communione privari. Jam vero Patres illi sibi jus tribuendo 
quaedam civilia munia interdicendi, ut animarum saluti con- 
sulerent, hoc ipso jus aliquod in rem temporalem societatis 
civilis sibi vindicarunt. Postea vero visum est permitti posse 
supradictum munus, dummodo tamen dicti magistratus ita 
illo fungerentur, ut in disciplinam ecclesiasticam nihil detri- 
menti redundaret. 

Anno quippe 314 concilium Arelatense, canone septimo, 
de prgedictis duumviris seu prsesidibus, ita decrevit : « De 
prsesidibus qui fideles ad praesidatum prosiHunt, plajcuit, ut 
cum promoti fuerint litteras accipiant ecclesiasticas commu- 
nicatorias; ita tamen ut in quibuscumque locis gesserint, ab 
Episcopo ejusdem loci cura de illis agatur, et cum coeperint 
contra disciplinam agere, tum demum a communione exclu- 
dantur. h Igitur Arelatenses patres sibi jus adscripserunt 
magistratus adigendi sub excommunicationis poena, ad geren- 
dum certo modo munus suum ; id est, eo modo ex quo non 
sequeretur religionis detrimentum. Quod quidem Ecclesiae 
jus rem temporalem statuum plane attingit. Sane si hodie 
Pius Papa IX sub excommunicationis poena decerneret, ne 
ullus in Gallia catholicus, judicis munus exercendo, quasdam 
hodierni gallicani codicis leges, religioni adversantes, appli- 
caret, hoc ipso ad dimittendum munus suum multos magis- 



PARS QUARTA. 221 

Iratus adigeret. Non enim paleretur gubernium dictas leges 
non applicari; et applicare renuentes exauctoraret. Sic autem 
agendo, Pius IX societatis civilis rem temporalem attingeret; 
neque ullus id negarct, sed quamplurimi furihundis clamo- 
ribus in crimen verterent. I'orro id ipsum icquivalenter 
ineunte saeculo IV peractum ; a concilio scilicel Eliberitano, 
quoddam civile munus omnino interdicente; et ab Arelaten- 
sibus patribus, gerendi ejusdem muneris modum quemdam 
prohibentibus. 

Phopositio 4^ — A sasculo IV usque ad XI per discipUnam 
pxnitentiae publicae, aliquam in temporalia potestatem Ecclesia 
sibi vindicavit . — Thesis hujusce probationem, desumimus e 
manuscripla dissertatione gallica, jam pluries citata, quse sic 
habet. 

« Toute la these se resume dans les points suivants, que 
nous allons prouver: 1° Quoique les fidcles se soumissent 
quelquetbis librementetpar devotion a la penitcnce pubiiquc, 
la loi ecclesiastique y obligeait et y soumettait d'autorite les 
chretiens qui s'etaient rendus coupables de cerlains crimes. 
2'' La penitence publique, tant celle de devolion que celle qui 
6tait imposee^d^autorite, emportait pour toujours la privation 
de toutes les cbarges civiles et militaires. 5'' Cette discipline 
de rEglise atteignait les rois et les princes commc tous les 
autres chretiens. 4*^ Elle est un exercicedu pouvoir de TEglise 
siir le temporel des societes civiles. 

I. Dans la discipline en vigueur depuis le quatrieme siecle 
jusqu'au onziemc, la p6nitence publique etait imposee d'auto- 
rite par FEglise a ceux qui avaient commis certains crimes 
publics. — On sait de quel poids est rautorite de Jean Morin 
dans cette matiere, et quelles savantes recherches il a faites 
sur les qucslions qui concernent la penilonce publiquo. Voici 
cominent il s'exprime relativement au pdint qui nous occupc: 
Quumpeccatum erat publicum^ ad poeniteutiam publice agendam 
peccatores excommunicatione et ouininwda ab ecclesia expulsione 



222 TRACTATUS DE PAPA. 

cogebantur. At ciim peccatum erat occultum, poenitenti8s publicas 
actio erat spontanea, hoc est, ad eam cogi non poterant ulla 
excommtmicatione^ aut sacramentorum publica denegatione. (De 
sacram. poenitentiae, 1. V, c. xvii, n. 7, edition de Bruxelles, 
1685, pag. 298.) Morin ajoute que, vers le huitieme siecle, on 
voit frequemment Tautorite royale preter a PEglise Tappui du 
bras seculier pour forcer a la penitence publique ceux qui s'y 
trouvaient oblig^s par les canons: Regnantibus.., Carolovingiis 
passim auctoritate regia per Germaniam, Italiam et Galliam 
peccatores publici ad po^nitentiam publice agendam coacti sunt, 
ut libro septimo demonstrabimus . Ante illa sdecula sola auctorl- 
tate spirituali, sacramentorum scilicet denegatione aut etiam ab 
Ecclesia expulsione ad eam agendam cogere mos fuerat. (Ibid., 
n** 8.) Quant aux monuments qui constatcnt cette legislation 
de PEglise, ils sont si nombreux qu'on en remplirait des vo- 
lumes. Contentons-nous d'en citer quelques-uns. Le concile 
de Mileve,de Pan 416, auquel assista saint Augustin,s'exprimc 
ainsi dans le \T canon : Placuit ut secundum evangelicam ct 
apostolicam disciplinam, neque dimissus ab iixore, neque dimissa 
amarito, alteri conjungantur : sed ita maneant aut sibimet re- 
concilientur. Quod si contempseinnt, ad poenitentiam redigantur. 
In qua causa legem imperialem petendam. (Collect. conc. de 
Coleti, t. III, page 584.) Le savant J. Morin pense que cc 
canon est le premier exemple du recours au bras seculier 
pour forcer a la penitence publique, attendu que saint Augustin 
avait professe auparavant Topinion que les heretiques ne 
doivent pas ^ive contraints par des amendes et des peines cor- 
porelles a retracter leurs erreurs, opinion qu'il changea lors- 
qu'il vit les Donatistes quitter le schisme et revenir a rortho- 
doxie par la crainte de ces peines. (Morinus, De sacram.poenit., 
1. VI, c. XX, n. 4.) L'an 650, les eveques des Gaules, reunis en 
grand nombre a Reims, firent contre les incestueux le canon 
suivant, qui est le 8^ : D^ incestis conjunctionibus : si quis infrn 
praescriptum canonibus gradum incestuoso ordine cum his perso- 



PARS QUARTA. 223 

nis quibm a divinis regulis prohibetur se conjunxerit, nisi pceni- 
tentiam sequestratione testentur^ communione priventur ; et neque 
m palatio militiam, neque agendarum causarum licentiam ha- 
beant. Et quando pr3edicti incestuosi se conjunxerint^ episcopi 
seu presbyteri in quorum dio^cesi vel pago actum fuerit^ regi vel 
judicibus scelus perpetratum annuntient : ut cum ipsis denun- 
tiatum fuerit^ se ab eorum communione aut cohabitatioiie se- 
questrent. Et res eorum ad proprios parentes perveniant, sub ea 
eonditione ut antequam sequestrentur^ per nullum ingeiiiumy 
neque per parentes., neque per emptionem, neque per auctori- 
tatem regiam^ ad proprias perveniant facultates, nisi prxfati 
sceleris separatione p(£nitentiam fateantur. (Coleti, CoU. conc, 
t. VI, pag. 1434.) Ainsi les coupables dont il est parle dans ce 
canon etaient excommunies et prives de leurs biens ; et tant 
qu'ils ne s'etaient point separes et soumis a la p^nitence ca- 
nonique, ils ne pouvaient point recouvrer ces biens, meme en 
les achetant; il 6tait interdit a leurs parents de les leur 
livrer, et rautorite royale ne pouvait pas elle-m^me les leur 
faire recouvrer. L'an 461 , le premier concile de Tours faisait 
les deux canons suivants : Homicidis penitus non communican- 
dum, donec per confessio7iem poenitentix ipsorum crimina diluan- 
tur (canon 7"). Si quis vero post acceptam poeriitentiam sicut 
canis ad vomitum suum, ita ad sxculares iUecebras^ derelicta 
quam professus est pxnitentia^ fuerit reversus, a communione 
Ecclesias^ vel a convivio fidelium extraneus habeatur, quo facilim 
et ipse compunctionem per hanc confmionem accipiat, et alii ejus 
terreantur exemplo. (Can. 8, Collect. concil. Coleti, t. V, p. 76.) 
II ne sera pas hors de propos d'avertir que Pexpression agere 
poRnitentiam dans les canons des Peres lalins 9'entendait de 
la penitence publique. Morin le prouve ex professo dans le 
chapitre vii* du IV' livre de son ouvrage. Ce chapitre est ainsi 
intitule : Cum in latinorum Patrum canonibus aut scriptis ad 
pxnitentiam monentur, urgentur aut damnantur criminum rei^ 
poenitentia publica intelligitur. 



224 TRACTATUS DE PAPA. 

U est donc incontestable que rEglise a oblige certains pe- 
cheurs a la penitence publique, d'abord en les excommuniant 
s'ils ne s'y soumettaient pas, plus tard en invoquant meme le 
bras seculier pour les y contraindre. Voyons maintenant les 
effets temporels qu'entrainait inseparablement la penitence 
publique. 

II. La penitence publique, tant pour ceux que les canons y 
obligeaient que pour ceux qui se Timposaient volontaire- 
ment et par devotion, emportait la privation perpetuelle de 
toutes les charges civiles et militaires. — Citons d'aboj^d Tau- 
torite de Morin. II pose ainsi sa these : 

Militix et negotiorum secularinm exercitium^ matrimomi in 
conjuyatis usum, in non conjuyatis contractum^ publice quacum- 
que de causa pxnitentibus... a sxculo quarto ad octavum inter- 
dicta fuisse (1. Y, c. xxi, edit. de Bruxelles, p. 307). 

Le meme auteur, en parlant de ces etfets de la penitence 
publique, s'exprime ainsi : Stupenda illa pQduitentix publicae ad- 
juncta multiplicia quidem sunt, sed in duo capita facile colliyi pos- 
sunt. Prius est matrimonii quoad torum attinetperpetuaseparatio^ 
et mortuo conjuye^ ne altero matrimonio junyantur severa inter- 
dictio. Posterius^ amiUtia seculari cui antea vacabant, hoc estab 
officio seculari... ut militia bellica^ mercimonia^ forenses causx^ 
judicia civiUa, et ejusmodi^ perpetua cessatio, non tantum eo 
tempore quo pocnitentiam ayebant. Exc nisi testatissimis aucto- 
ritatibus demonstrarentur^ incredibilia plane et merito videren- 
tur. Sed testimoniis adeo evidentibus, fi^equentibus et auyustis 
fulciuntw\, ut nulla vel tenuissima dubitationis umbra superesse 
possit. (Ib., c. xvui, p. 501.) 

On voit que Morin, accoutume a considerer TEglise au point 
de vue du gallicanisme, c'est-a-dire comme une puissance 
tellement releguee dans la sphere du spirituel qu'elle n'ait 
pas a se meler de regler en rien la vie temporelle et civile, 
etait dans la stupeur en voyant cette meme Eglise, a partir 
du quatrieme siecle, atteindre par sa discipline les affaiies 



PARS QUARTA. 225 

civiles les plus capitales. Sa stupeur en cette rencontre ne fait 
que donner plus de prix a son t6moignage. Voici quelques- 
unes des-autorites qui Tont convaincu. Le Pape saint Sirice, 
dans sa lettre a Himere, eveque de Tarragone, Tan 585, s'ex- 
prime ainsi : De liis vero non incongrue dilectio tua apostolicam 
sedeni credidit consulendam, qui acta poenitentia, tanquamcanes 
ac sues ad vomitus pristinos et ad volutabra redeuntes, et mi- 
litise cingulum^ et ludicras voluptates et nova conjugia^ et inhi- 
bitos denuo appetivere concubitus. Quorum professam inconti- 
nentiam, generati post absolutionem fiUi prodiderunt. De quibus, 
quia jam suffugium non habent pcenitendi, id duximus decer- 
nendum, ut sola intra ecclesiam fidelibus oratione jungantur, 
sacrae mgsteriorum celebritati quamvis non mereantur intersint : 
a dominicx autem mensx convivio segregentur, ut hac saltem 
districtione correptiy et ipsi in se sua errata castigent, et aliis 
exemphim tribuanty quatenus ab obscoenis cupiditatibus retra- 
hantur. Quos tamen (quonuim carnali fragilitate ceciderunt) via- 
tici munere cum ad Dominum coeperint proficisci, per commu- 
nionis gratiamvolumus sublevari. Quam formam et circa mulieres 
qux se post ponnitentiam talibus pollutionibus devinxerunt, ser- 
vandam esse censemus. (Collect. concil. Coleti, t. II, p. 1214.) 
— L'an 538, le troisieme concile dOrleans disait dans son 
25" canon : Si quis poRnitentiae benedictione suscepta ad sxcula- 
rem habitum miUtiamque reverti praesumpserit, viatico concesso 
usque ad exitum excommunicatione plectalur. (Coleti, t. V, 
p. 1280.) — L'an 452, le second concile d'Arles sanctionne 
une discipline encore plus severe dans son 2P canon : Poeni- 
tens qu3ecumque defuncto viro alii nubere praesumpserit... cum 
eodem ab Ecclesix liminibus arceatur. Hoc etiam de viro in poeni- 
ientia posito placuH observari. (Coleti, l. V, p. 5.) — L'an 540, 
le premier concile de Barcelone parloit ainsi de la penitence 
publique : PcEnitentes viri tonso capiteet religioso habitu utentes^ 
jejuniis et obsecrationibus vitx tempus peragant (can. 0). Ut 
poeniteutes epulis non intersint nec negotiis operam dent (can. 7, 
III. 15 



% 

Coloti, t. V, p. ir>Ol), — U secoiul conoilo dn nu^mc liou, 
Tan M^O, ilisail djuHson V canon : Ni </<o Iwmninm utmmiue 
scxus iHrnitcutiiV ht'Ui'dic(ionm vxiutnulo u sucmloti' iwnriw- 
riuty ('t ud tmruu eouuuhiu snoutt' truusicriut,,, ub homiuum 
euthoHconm vommuuiout^ siut sfiuiruti,., (C.oU^li, loui. Yl, 
I», irvlO.) — Vi\\\ 410, lo \\\\H^ sainl liNon tVnvait i^i Hns- 
liquc, iNvonnt^ do Narhonnt^ : Coutrurium est omuiuo errlesias- 
ticis rctiulis post lucuitcutiiv uctioucm rcilirc uil militium snru- 
lurcm, A cos loinoi|;nagos, nn*il sorail innlilo tlo uinlliplitM . 
noua joitnlrons roxplicaliou plus t^lonilno do cotto disciplnu' 
qu*on Irouvo au chap. \v ilu liviH> dc Tmi ct fuha lucuitcutiu, 
ouvcago qno los ancions anttnu's ont conhuno do ciloc sous lo 
uon\ (io saint An^nstin : lu his omuibus ilolcus uut snrulum 
d(^diu(iuuty uut sulttm illu ifUik' siuc udmistiouc mult uou suut 
utlmiuistratiU «^ mcrcutmi ct militla, et alUi tiu» utt^utibussmn 
nochu, ut admiuistrutioues stecularium liotcstutumy uki hisuia 
tur cx obciUcuti^ liccntiUs., Abs^tiucut a multis Ucitis qui i><r 
Ubt^tutt^m urbitrii commisit illicitu. Smper offcnU hconwutcm 
et cortii^^ coutritioncmy ctc... (\\n\d Mocinnu», dc Pouit.y oilit. 
Bruxollos, \\ 50*J.) 

0\Hait chose si certaino au septiiNuie sit>cie que la luNuitonco 
|>ublique, tanl collo qui tMait inq>ostS> (i*autoritiS par rfii»lis(' 
pour los piH^hiVs pnhlics, quo collo qu\>n rocovait lihrouioul 
et par dovotion, onipoctait jusqn'a la lin ilo la vio la privaliou 
de toutes h>s chargt^s civiles et militaiiH>s, que h> n>i d*Ks- 
l^ne Vamha ayant voulu, eu 08 1, so niettre an uomhiH> iKs 
pt^nitents» liut, i\ cause dos hus tHYh^iastiques»soiltVmottiv dn 
gtnivornomont ile ses Rlats : Cum (iKfom, tUl Morin (I. \\ c, xxi, 
n, vO» cx rctjuUs ccclcsiusticis uccfssc cssct uijt^itt^m iHruitcutuim 
pubUcam mHitii» S3cculan crtWimv, iiK^c rex potmtissimus, uni- 
vm^qut? Uisimm ct Gaftm Karbouemis dommus, numus cri- 
miuh quod coijnitum sit comciusy rctino sc ubdicut, ErviyimH 
principc^n sibi successorcm crujit. tonsusiiuc ct pivnitr^''- ^"^}*u 
mtiutu^ pocniti^ntiam suscipit. 



PARS QUARTA. 227 

III. La discipline de la penitencc publique n'admettait au- 
cune exception pour les rois. Cette hypoth^se contraire est 
denuee de tout fondenient. Les lois de lli^glise sur la peni- 
tcncc publique sont couQues en des termes qui comprennent 
tous les cliri^liens. Pour admettre que rEglise a fait une ex- 
ception en faveur des rois, il (audrait que cette exception fut 
express^ment formulee. Les gallicans chercheraient en 
vain cette exception ; ils n'en trouveront pas le moindre ves- 
tige. Ce seralt^ dit Bianchi, bien mal jiifjer de resprit qui ani- 
mait rEglise, surtout pendant les premiers sidcles, qiie de s'ima- 
qiner qu'elle ait etabli le remede de la penitence publique pour 
les fautes des simples fideles et non pour celles des princes^ 
comme si la dignite mondaine de ces derniers etait quelque chose 
de plus precieux a ses ycux que le salut de leur dme. Le meme 
auteur fait ensuite observer que la penitence publique, 
malgre ses rigueurs, etait bien moins terrible que la peine 
de rexcommunication dont TEglise n'usait qu'a la derniere 
extremite, c'est-a-dire lorsque les pecheurs refusaient de se 
soumettre a la penitence publique, ou qu'apres I'avoir accom- 
plie ils retombaient dans leurs premieres fautes. L'Eglise au- 
rait donc traite les princes bien plus rigoureusement que le 
reste des chretiens, puisqu'elle n'aurait employe pour les 
corriger que la peine extreme de rexcommuiiication, tandis 
qu'avant de trapper dece terrible coup les autres fidcles, elle 
aurait essaye de les guerir sans l(}s separer de son sein. 
(Bianchi, 1. lil, g 11, t, I, p. 456.) Rien dans les monuments 
ecclesiastiques n'autorise rhypothese d'une exception par 
rapport aux princes chretiens quand il s'agit des lois disci- 
pUnaires de la penitence publique. Ces monuments consta- 
tent, au contraire, comme nous le verrons plus bas, que ces 
lois elaient regard^es comme applicables aux souverains, et 
qu'on les leur a reellement appliquees. Concluons. 

IV. Par la discipline de la penitence publique, TEglise a 
exerce un pouvoir sur ie temporel des societes civiles. — En 



228 TRAGTATUS DE PAPA. 

effet, c'est un droit inconteslable de rEglise, droit inh^rent 
au pouvoir des clefs, d'imposer des penitences publiques aux 
chretiens de toute condition qui se sont rendus coupables de 
peclies publics. 11 est certain qu'elle a exerce ce droit depuis 
le quatrieme siecle jusqu'au onzieme, et par consequent de- 
puis que les princes devenus chretiens se sont soumis au joug 
de revangile. D'autre part, c'est un fait non moins incontes- 
table que la penitence publique emportait la privation per- 
peluelle des charges civiles et militaires. Or, priver a perpe- 
tuite des citoyens de leurs charges civiles et mililaires, c'est 
evidemment exercer un pouvoir sur le temporel de la societe 
civile. Donc TEglise a juge qu'elle avait un v6ritable pouvoir, 
quoique indirect, sur le temporel des Etats. Nous disons poii- 
voir indirect, en ce sens qu'elle ne privait ses enfants des char- 
ges civiles et militaires qu'en les soumeltant a une expiation 
incompatible a\ec ces charges. 

Vouloir echapper a cette conclusion en disant, comme le 
fait Bossuet, que la penitence publique n'elait imposee qu'a 
ceux qui le voulaient bien, c'est avoir recours a une contre- 
verite. Nous avons montre que les lois de FEglise obligeaient 
rigoureusement et en conscience certains pecheurs a la peni- 
tence publique, et les excommuniaient s'ils ne s'y soumet- 
taient pas. Ils n'etaient donc pas libres. 

Propositio 5\ — Anno 491, Euphemius, Constantinopolitanus 
Episcopus, sibi jus vindicavit Anastasium in imperatorem non 
agnoscendij antequam orihodoxam fidei professionem emisisset. 
— Eutichianae scilicet haeresi Anastasius adhseserat. Quapropter 
cum ipsi ab imperatrice Ariadne ac senatu dignitas imperialis 
delata est, noluit Euphemius Episcopus eum in imperatorem 
agnoscere, nisi haereseos suspicionem orthodoxa fidei profes- 
sione diluisset. Factiim testantur historici tres, Victor Tuno- 
nensis, Eviigrius, et Theodorus Anagnostes; quos in hunc 
modum citavit cardinalis du Perron (Harangue au tiers elat, 
p. 18, edit. de Paris, 1515) : Anastase, presse par Veveque de 



PARS QUARTA. 229 

Constantinople, fiit contraint de promettre par icrit de ne rien 
attenter de sinistre contre la foi apostolique et le concile de 
Chalcedoine. (Victor Tun. in Chronico a Scaligero edilo.) Vim- 
p^ratrice Ariadne, voiilant faire vestir rhabit imperial ci Anas- 
tase, reveque Euphemius ny voulut jamais consentir qu^il ne 
lui eut auparavant livre une profession ecrite de sa main. (E\a- 
grius, Hist. eccL, lib. IH, cap. xxxii.) Anastase, aijant ete de- 
clare enipereur par rimperatrice Ariadne\ Veveque Euphemius 
lui resistUy rappelant heretique et indigne de commander aux 
chrStiens, xal twv ypia-uvwv avaHbv. Neanmoins rimperatrice et 
le senat^ trainant par violence Euphemius^ sefforcerent de le 
contraindre; mais il n'en voulut jamais rienfaire^ quil neut tirS 
de lui une profession par 4crit (Vembrasser la doctrine du con- 
cile de ChalcMoine. (Theod. Anagnos., 1. II, Collectan., Eist. 
eccles.) 

Igitur sibi jus vindicavit Euphemius obedientiam in hoc 
casu recusandi, tum imperatrici, tum senatui, tum noviter 
electo imperatori Anastasio; etlicitum sibi exislimavit dictum 
Anastasium in imperatorem non agnoscere, ob periculum rei 
catholica} imminens si vir haerelicus Orientem regeret. 

Objicies 1°. — Erravit Euphemius id juris sibi tribuendo. 

Respondeo. — Qusestio hic non est, erronea necne fuerit 
persuasio diclum jus ecclesiasticse potestati attribuens. Sed 
quaestio est, an talis persuasio de facto extiterit et in praxim 
redacta sit. Porro certum omnino factum. Ab ejusmodi aulem 
factis, generalem Ecclesiae praxim constituentibus, legitime 
ad jus fiet illatio. ' 

Objicies 2°. — Forsan imperii leges, prout tunc vigebant, 
ad validam imperatoris electionem nccessarium fecerant 
Episcopi Constantinopolilani consensum. Qua stante hypo- 
thesi, allegatum factum nihil probaret ; siquidem non egisset 
Euphemius ex ecclesiastico, sed ex civili jure suo. 

Respondeo.—^i leges imperii Constantinopolitanum prae- 
sulem sic erexissent in magrmm electorem, a cujus nutu quae- 



230 TRACTATUS DE PAPA. 

libet imperatoris electio penderet, de tanta prcerogativa crebra 
occurrerent historica documenta, et ipsa in singulis impera- 
torum electionibus usos Constantinopoleos praesules fuse his- 
torici enarrarent. Notissimum insuper forei imperiale decre- 
tum, quo dicta Episcopalis sedes hoc insigni jure exornata 
fuisset. Porro de tali praerogativa ne vestigium quidem monu- 
menta historica exhibent. Caeterum objectionem istam, iitpote 
aperte absonam, urgere non solent Gallicani systematis pro- 
pugnatores; sed ad sequentem confugiunt. 

Objicies 5"^. — In \im legum imperialium tunc vigentium, 
imperiali dignitati obstabat ha^resis. Ergo Euphemius, non 
ecclesiastico, sed Caesaris jure nixus restitit. 

Respondeo. — Si hsereticis ad imperialem thronum viam 
interclusisset sola lex Coesarea, quod Csesar edixerat, poterat 
Csesar revocare. Igitur imperatrici Ariadnse ac senatui Anas- 
tasium in imperatorem eligentibus, ad frangendam Euphemii 
resistentiam non opus fuisset nisi hoc solo dicto : Etiamsi 
Anastasius haereticus sit, prout tu contendis, valet electio; 
quia nos praecedentium imperatorum legem, valori obstan- 
tem, revocamus. Statimque Euphemius, si revera ob solam 
dictam Csesaream legem restitisset, novo imperatori, licet 
haeretico, obedientiam praestilisset. Cum prgesto esset tam 
facile concordise medium, cur res aliter componi non potuit 
quam coacto Anastasio fidei professionem ab Euphemio postu- 
latam emittere? Inde sane quod Euphemius non ex lege Cce- 
sarea, sed ex lege Christi, jus suum, immo et officium puta- 
vit, hsereticum virum in imperatorem non agnoscere, et ne 
agnosceretur toto nisu obsistere. 

Objicies 4^ — Etiam juxta ultramontanse doctrinse placita, 
causa hsec e majoribus fuit, Romano Pontifici reservatis; ac 
proinde non nisi mandante vel saltem annuente Romano an- 
tistite, jure potuisset Euphemius novo imperatori dicto modo 
resistere. Quod autem fecit illicite, curandum non est. 

Respondeo. — Unde habes, proprio marte id egisse Euphe- 



PARS QUARTA. 231 

miuni, el non collatis prius cum Romana Sede consiliis. et 
annuente ac exhortanle Romano Pontifice? Nam quandoque 
Sedes Apostolica ulilius reputat, quae in nonnuUis regionibus 
peragonda sunt, non per seipsam immediate injungere, sed 
per eiusdem regionis Episcopos. De quo insigne occurrit 
exomplum inverbis, a Gelasio Papa ad hunc eumdem Euphe- 
iniuni, anno 492, directis, de expungendo e dypticis Acacii 
nomine. Ne sibi invidiam concitaret, nolebat Euphemius ex- 
punctionem illam Constantinopolitano populo praecipere; sed 
Gela^io suggerebat utipse legatos mitteret qui ad id populum 
cogerent. Ad quod respondit Gelasius : Sed nos dicitis debere 
dirigere qui eam (plebem Constanlinopolitanam) valeant miti' 
gare. Quomodo me auditura est quem videtur habere suspectum^ 
sipraesules suos despicit admonentes? Nonneipsis apostoHs est 
prseceptum in aliquibus regionibus verbi prxdicatione non uti, 
his quippe in quibiis non fuerant audiendi? (Mansi, Concil., 
t. VIII, p. 9, ad finem.) Igitur quod Euphemius Anastasium, 
ante abjuratam hoeresim, in imperatorem agnoscere noluerit, 
cum Romani Poniificis assensu vel etiam mandato factum me- 
rito supponitur. 

Propositio Q^. — Saeculo VI occurrunt facta GalUcano systemati 
adversantia, — I. Sic decrevit concilium Alvernense anni 541, 
canone9: « Nejudaeichristianispopulisjudicespraeponantur.» 
(Conciliorum Mansi t. VIII, p. 861.) Et in concilio Carthagi- 
nensi IV, tit. LXXXVII, cap. xvi, ita statuitur : « Ne catholici 
apud infideles causas proponant. » (Mansi, Appendix ad con- 
cilia ScTcuIi scxti, t. VIII, col. 1218.) Potestas ecclesiaslica, sic 
decernendo, in rem temporalem societatis civilis sibi jus ali- 
quod proculdubio vindicavit. 

II. Anno 511 et sequentibus, Orientis Catholici, cum sancto 
Macedonio Constantinopolitano episcopo, fas sibi existimarunt 
Anastasium, eo quod ha^resim promoveret, throno dejicere, 
et alium iniperatorem ei substituere. Id referunt Marcellinus 
Comes, Cedrenus, et Victor Tunonensis ; quorum testimonia 



232 TRACTATUS DE PAPA. 

sic adduxit cardinalis duPerron. (Harangue au tiers etat, p.20, 
edit. 1515) : Les oi^thodoxes demanderent Arcobindas pour em- 
pereur^ etjeterent les images et les statues d'Anastase par terre 
(Marcellinus Comes, in Chronico). Anastase ayant voulu ajouter 
d rhymne de lEglise ces mots : « Qui as ete crucifie pour nous^ » 
il se fit une dmotion populaire dedans Constantinople^ les 
Constantinopolitains demandant un aiitre empereur.,. De quoi 
Vempereur epouvantS, intermit pour quelqiie temps son heresie. 
(Cedrenus, in Compend. hist. in Anast.). — Le comte VitaUen, 
fils de Patriciolus^ connaissant la subversion de la foi catholique, 
etla condamnation du concile de Chalcedoiney.et les bannisse- 
ments des eveques orthodoxes^ et les substitutions des heretiqueSy 
assembla une puissante armee^ et se i^evolta contre Vempereur 
Anastase... s^etant campe aux portes de Constantinople., quel- 
ques demandes que Vempereur lui fit de la paix^ ne la lui voulut 
jamais accorder, qua condition quil rappellerait les defenseurs 
du concile de Calcedoine qui avaient ete jetes hors de leurs sieges, 
etrdunirait toutes les Eglises d^Orient avec la romaine. (Victor, 
Tunonensis, in Africa Episcopus , qui obiit Constantinopoli 
anno 566.) 

c( Or, il faut considerer ici, dit Bianchi, que ces souleve- 
ments du peuple contre Tempereur pour la defense de la reli- 
gion non-seulement n'ont 6te blames par aucun ecrivain de 
cette epoque, comme si c'eut ete des actes de felonie, mais 
ont ete loues au contraire, par tous sans exception, comme 
autant de preuves de son zele pour la foi et de sa piete. L'au- 
teur de la Defense (Bossuet) a donc bien tort de s'en prevaloir 
contre le cardinal du Perron, qui arguait de ces faits pour 
prouver que des lors on reconnaissait a TEglise la puissance 
indirecte sur 1'autorite imperiale, et de pretendre qu'il fau- 
drait prouver que ces insurrections etaient commandees par 
rfiglise ou par le pape, et que ce n'etait pas assez, pour re- 
soudre la question, qu'elles fussent faites par inslinct populaire 
(Defensio, 1. 1, part.II, lib. VI — alias II — c. vii); car on peut 



PARS QUARTA. 233 

croire, traprds lo recit d'iwagre el des autres auteurs cit6s, 
que le peuple 6tait d'accord avec l'ev6que Macedonius en 
cherchant a se soustraire au pouvoir de ce prince; puisque 
non-seulement il couvrait r6v6que de ses applaudissements, 
mais que, de phis, les principaux auteurs de ces mouvements 
etaient les clercs ct h^s moines catholiques. » (Bianchi traduit 
parPeltier, Traitede lapuissance eccle's.,i. 11, p. r)9,Paris i 857.) 
Nimirum illa catholicoruni coalitio quae ad repellendum e 
throno Galliae Henricum IV, tunc adhuc haereticum contigit, 
quieque suh nomine 1a Vujue apud Gallos celeberrima remansit, 
jam Constantinopoli, sub initium Sccculi sexti similiter conti- 
gerat. Jam tum scilicet, sibi fas pulabant catholici imperato- 
rem exauctorare, ne catholica religio subverteretur. Nec igno- 
rabant priorum saeculorum marlyres perseculoribus princi- 
pibus vim non opposuisse ; sed bene noverant ita peractum ex 
prudentia, ne scilicet, pro temporum illorum circumstantiis, 
resislentia plus detrimenti traheretquamutililatis; non autem 
quod ad id sese ex conscientia obstrictos existimassent, si re- 
sistentia bene succedere potuisset. 

Objicies cum Bossuetio. — Si romani pontifices, sseculo sexto, 
jus sibi tribuissent hjpreticos principes deponendi, Anastasium 
imperatorem procul dubio deposuissent, cum adeo faverent 
circumstantiae. Non tamen deposuerunt; sed licet hsereticum 
excommunicatum, persecutorem, et a populi sui factionibus 
dejectum, semper pro legitimo imperatore habuerunl, atque 
honore prosecuti sunt. 

Respondeo. — Solebat Anastasius, cum in extremis versa- 
retur, conversionem fmgore et catholicis satisfacere. Unde 
ipse etiam populus Consfanlinopolitanus, et Vitalianus dux 
militum, qui eum abjecerant, ob ejusmodi oblentas ab ipso 
satisfactiones et promissiones, in gratiam eum receperunt et 
imperialem ei dignitatem reliquerimt. Qua attenta dicli impe- 
ratoris versutia, necnon adjunclis aliis, nunquam sedi aposto- 
liCcT prudens et opporlunum videri debuit pra^fatum impera- 



2."4 TRACTATUS DE PAPA. 

torem deponere. Quod fuse probatuni vide apud Bianchi. 
(Traite de la puissance eccles.^ traduction Peltier, liv. IV, g 4, 
t. II, p. 38-68, Paris 1857.) Caeterum ex eo quod jus aliquod 
romano pontifici competat eique indubium sit, non sequitur 
eum necessario jure islo uli, etiam data opportunitate et 
quam maxima utilitate. Potest siquidem Romanus pontifex 
errare, imo et peccare, aliquid omittendo quod jure posset, 
vel etiam ex conscientia teneretur peragere. Futilis et absona 
prorsus haec Bossuetii objectio. Huic quippe sequivalet : Si Pius 
Papa IX jus sibi tribueret episcopos deponendi, jam deposuis- 
set talem Gallise Antistitem, quem apprime novit depositione 
dignum : non deposuit ; ergo nullatenus suam esse praeroga- 
tivam existimat, episcopos ob certa crimina deponere. Posse- 
mus nos potiori jure sic arguere : Romani pontifices populo 
Constantinopolilano, sanctoque prsesuli Macedonio, Vitaliano- 
ve duci nullatenus crimini verterunt, quod Anastasium utpote 
religionis catholicae eversorem abjicerent. Id porro eis ab 
apostolica sede exprobrari et injustum declarari procurasset 
Anastasius, si qua ei spes obtinendi affulsisset. Ergo licitam 
existimavit sedes apostolica dictam agendi rationem, id est, 
imperatorem, ex causa haereseos, vi expellere ac throno deji- 
cere; quod sane Bossuetiano systemati nbn quadrat. 

Nota,— \l\c adducenda foret S. Grogorii Magni agendi 
ratio. Sed de ea jam diximus (sect. III, c. n). 

Propositio 7\ — Sxmlo VII occiirrunt facta Gallicano syste- 
mati adversantia. — Renuerat Sergius papa synodum appro- 
bare ({w^ Qninisexta seu in Tndlo dici solet; eo quod nempe 
nec per se nec per legatos suos huic concilio interfuisset. 
Quam tamen approbationem ut per vim extorqueret imperator 
Justinianus II, circa annum 690 rapi jussit pontificem et 
Constantinopolim deduci. Jussionem exequi tentavit militiae 
prsefectus, nomine Zacharias. Ast Ravennse et adjacentium 
provinciarum milites obstiterunt, et Zachariam urbe Roma 
expulerunt. Bedae verba id referentia sic Gallice citavit cardi- 



PARS QUARTA. 235 

nalis dii Poinm (Harangue au licrs elat, p. 23, edit. Paris 
1615) : Justinien second^ offense de ce que Sei-gius, de bien- 
ureuse memoire^ pontife de lEglise romaine, n^ivait point 
ulu signer et favoriser le synode errone qu^il avait fait tetiir 
Constantinople^ envoija son connestable Zacharie, et lui com- 
nianda de prendre le pape et le transporter a Constantinople. 
Mais la milice de Ravenne et des provinces voisines resista aux 
impies commandements du prince, et repoussa ledit Zacharie 
avec opprobres et outrages de la ville de Rome. Igitur Italiae 
militia, non tantum impio pontificis raptui cooperationem 
denegavit, sed et per vim imperatoris commissarium expulit. 
Proinde sibi licitam existimavit activam quoque resistentiam ; 
nec putavit lege Christi permissam dumtaxat passivam, ut 
vult Bossuetius ; qui, omni prorsus in casu, et etiamsi rex 
subditis suis onmihus, recreationis causa, caput amputare 
tentaret, non licitum aliud contendit, quam Deum orare ac 
supplicium subire. Et notetur dictam militiam, non vituperia 
sed laudes a catholicis esse consecutam. Persuasum igitur 
tunc catholicis dari posse causam legitimam imperatoribus 
seu rcgibus per vim resistendi. An autem hic et nunc extet 
aliqua cjusmodi causa, ad ecclesiasticam sane auctoritatem 
decernere pertinet. Id autem decernendi potestas rem tempo- 
ralem regum procul dubio attingit. 

Propositio 8". — Sxculo VIII occurrunt facta GaUicano stjste- 
mati adversantia. — I. Imperatori Philippico-Bardano, anno 
712, obedientiam recusavit Romanus populus, eo quod haere- 
ticam fidei professionem summo pontilici Constantino mi- 
sisset. Id testatur Beda (De sex «tat. mundi), quem cardinalis 
du Perron (llarangue au liers etat, edit. Paris 1015, p. 2 i) ci- 
tavit m hunc modum : PhiUppicus envoya au pape Constantin 
des lettres de perverse doctrine, lesquelles le pape avec le concile 
du sieye apostolique rejeta... Et le peuple romain ordonna que 
I'on nc reQiit ni le nom, ni les edits, ni la monnaie marquee d 
limaye de rempereur heretique. Idem lactum testatur Paulus 



256 TRACTATUS DE PAPA. 

Diaconus. (De gestis Longobard., 1. VI, cap. xxxiv.) Nec a 
summo pontifice, aliisve hujiis aevi episcopis, aut catholicis 
scriptoribus, reprehensus fuit Romanus populus quod sic ab 
imperatoris auctoritate, ob causam hsereseos, sese sub- 
traxisset. 

II. Sanctus Gregorius papa II, anno 726, imperatoris Leonis 
saurici obedienliae Romam Ilaliamque substraxit, eique tri- 

buta ab Italis in posterum solvi prohibuit. (Probatum habes 
supra, sectionelll, cap. ni.) 

III. Sanctus Zacharias papa, anno 752 , in rem temporalom 
regum sibi jus apertissime vindicavit. (Probatum habes supia, 
sect. III, cap. IV.) 

IV. Et anno 754, Stephanus papa III (ibid., cap. v). 
Propositio 9\ — Sdectilo IX jjotestas ecclesiastica sibijus vin- 

dicavit in rem temporalem societatum civilium. — I. Hocce jus 
sibi vindicavit sanctus Leo papa^III, imperium ab Oriente in 
Occidentemtransferendo. (Quod videprobatumsupra, sect. III, 
cap. VI.) 

II. Anno 853 indubifatum in Galliis fuisse dictum jus Eccle- 
sise manifestum fecit regis Ludovici deposilio. De hocfacto sic 
habet jam pluries citata manuscripta dissertatio Gallica : 
« En rappelant cette odieuse deposition, hatons-nous de de- 
clarer que nous la regardons avec les auteurs contemporains 
comme un crime et un deplorable attentat, et comme la ten- 
tative d'une faction justement fletrie. II n'y eut ni verite dans 
la cause sur laquelle on appuya la sentence, ni forme juri- 
dique dans la procedure. Aussi les auteurs qui rappellent cet 
evenement pour prouver le pouvoir indirect de TEglise sur le 
teinporel des Etats, ne s'appuient nullement sur le fait meme 
de la deposition, mais bien sur ceitaines circonstances qui 
Vaccompagnercnt, et qui prouvent, comme nous allons le voir, 
la persuasion generale a cette epoque sur le pouvoir en ques- 
tion. C'est donc a tort que Rossuet reproche avec tant de viva- 
cite a ces auteurs (part. II, I. VI, c. ii) de chercher dans cette 



PARS QUARTA. 257 

criminelle eritreprise de quelques factieux un appui pour 
leur opinion. Commen^ons par rapporter brievement les 
fnits. 

En 8'22, dans le concile d'Altigni, Louis le D6bonnaire, pour- 

nivi par les remords de sa conscience qui lui reprochait cer- 

lains actes d'injustice et de cruaute, avait fait une sorte de 

penitence publique et re^u rabsolution de ses pcches. Cette 

penitence fut volontaire de sa part, et ce ne fut point la peni- 

tence publique proprement dite, qui, d'apres les canons, en- 

trainait avec la deposition du baudrier, la renonciation perpe- 

tiielle a toutes les charges civiles ct militaires. Elle est racon- 

tee en ces termes par rauteur de sa vie : Anno hunc sequenti 

Imperator conventum yeneralem coire jussit in loco cujus voca- 

hulum est Attiniacus. In quo convocatis ad concilium episcopis^ 

hbatihuSy spiritualibusque viris, necnon regni sui proceribus, 

liiimo quidem fratribus reconciliari studuitquos invitos attonderi 

fccerat : deinde omnibus quibus aliquid Ixsurx intulisse vide- 

hatur. Post haec palam se errasse confessus, et imitatus Theo- 

dosii impeimtoris exemplum, poenitentiam spontaneam suscepit^ 

tam de his quam quas in Bernardum nepotem proprium gesserat 

lil avait fait crever les yeux a Bernard, qui etait mort peu 

apres). Et corrigens si quid talium vel a se vel a patre suo 

(jestum reperiri alicubi potuit, etiam plurimarum eleemosijnaruni 

largitione, sed et servorum Christi orationum instantiay necnon 

propria satisfactione, adeo divinitatem sibiplacare curabat, quasi 

hxc qux legaliter super unumquemque decurrerant, sua gesta 

fuerint crudelitate. (Astronomus in vita Ludovici. Apud Coleti, 

l, IX, p. 626.) La penitence que Louis le Debonnaire voulut 

alors fairc spontan^ment et par devotion consista, comme on 

voit, dans une confession publique de ses fautes, dans des 

aum6nes, des prieres et choses scmblables. Mais il ne deposa 

point les arnies ni les ornements imperiaux, on ne lui coupa 

point les cheveux, on ne lui fit point Timposition des mains, 

ceremonies reservees a la penitence proprement dile qui en- 



m TRACTATUS DE hPA. 

trainait un adieu eternel a la vie du siecle et une renonciation 
perpetuelle aux charges civiles et militaires. 

La penitence que tenterent de lui iniposer plus tard quel- 
ques eveques factieux fut au contraire la penitence propre- 
ment dite, celle qui entrainait la deposition, et l\ laquelle on 
eut recours precisement a cause de cette consequence qui en 
etait inseparable. En voici Toccasion. Bernard, comte de Tou- 
louse, passait pour avoir des relations criminelles avec Judith, 
seconde femme de Louis. Charles, fils de Judith, avait des 
traits de ressemblance avec Bernard, et cette ressemblaiice 
confirmait les soupQons. Lothaire, qui partageait deja la cou- 
ronne avec son pere Louis, prenant pretexte de ce pretendu 
desordre de famille et de la negligence de son pere a le cor- 
riger, attira dans son parti plusieurs eveques et une portion 
de rarmee, et fit enfermer Louis le Debonnaire dans le mo- 
nastere de Saint-Medard, de Soissons. Mais cet exces etait trop 
revoltant pour ne pas exciter Tindignation de la plupart des 
eveques et des grands du royaume. Lothaire et sa faction le 
comprirent; et pour donner le change i? Topinion, ils imagi- 
nerent de soumettre le roi Louis a la penitence pubiique pro- 
prement dite, c'est-a-dire avec la deposition irrevocable des 
armes. Comme la p6nitence publique canoniquement imposee 
entrainait en effet la renonciation perpetuelle aux dignites du 
siecle, ils esperaient par cet expedi^nt couvrir ce qu'il y avait 
d'aboniinable et dodieux dans la deposition de ce prince : 
Verentes sceleris conspiratores inauditi^ ne versa vice retro lapsa 
ferrentur qux gesta erant^ callido, utsibi visum est^ cum aliquibus 
episcoporum utuntur argumento : ut pro his de quibus jam pmni- 
tudinem gesserat imperator (dans le concile d'Aitigny en 822), 
iterum puhlica painitentia^ armis depositis, irrevocabiliter 
quodammodo Eccleside satisfacere judicaretur (auctor vitse Ludo- 
vici, apud Coleti, t. IX, p. 808). On se transporta donc au 
monastere de Saint-Medard, de Soissons, et la on depouilla le 
prince de ses armes, on le revelit de Fhabit de penitent et on 



PARS QUARTA. 239 

l'enferma. Ebbonelles autres prelats de la faction, reunis a 
Compiegne, dresserent acte de tout ce qui setait fait. Cette 
piece curieuse, sign6e en commun, ainsi que la relation j^rti- 
culicre d'Agobard, archeveque de Lyon, et les autres monu- 
ments relatifs a cette affaire, se trouvent dans la coUection des 
conciles par Coleti, t. IX, page 802 et suivantes. Le concilc de 
Compiegne a soin de dirc que le prince subit le jugement 
ecclesiastique a la maniere des penitents : ac deinde coram omni 
mnltitudine judicium sacerdotale morepoenitentis susciperet, quod 
et non multo post factum est. Ils rapportent ainsi les princi- 
pales particularites de la ceremonie : Post hanc vero confes- 
sionem, chartulam suorum reatuum et confessionis ob futuram 
memoriam sacerdotibus tradidit^ quam ipsi super altare posue- 
runt : ac deinde cingulum militixdeposuit, et super altare collo- 
cavit, et habitu sxculi se exuens., poenitentis per impositionem 
manuum episcoporum suscepit. Enfin ils ajoutent que ce genre 
de penitence ne permettait pas de reprendre jamais les em- 
plois militaires : Ut post tantam talemque pa^nitentiam nemo 
ultra ad mditiam sxcularem redeat. 

Voila le fait. Or ce fait prouve la persuasion generale oii 
l'on etait alors que rEglise peut soumettre a la penitence pu- 
blique les chretiens quelconques, sans en excepter les rois, 
qui se sont rendus coupables de certains crimes, et que cette 
penitence entrainait pour les souverains la privation irrevo- 
cable de leur dignit^. En effet, si telle n'avait pas ^te la per- 
suasiong6nerale,niLotliaire, ni les prelats factieux n'auraient 
songe a cet expedient. Lour but etait de legitimer aux yeux de 
la nation la deposition de Louis, dont rinjustice revoltante ne 
pouvait manquer de soulever rindignation. Mais en ajoutant 
i cette deposition celle qu'entrainait la penitence publique, 
qu'auraient-ils fait, s'ils n'eussent compte sur la persuasion 
dontnous parlons? Ilsauraient sciemment et de propos deli- 
b6r6 augmenle Todieux qu'ils voulaient diminuer. Si Ton 
n'avait pas cru que les eveques pouvaient, par le moyen de la 



m TRACTATUS DE PAPA. 

penitence publique justement imposee, priver le roi de sa 
dignite, ils devaient s'attendre, en recourant a ce moyen, qu'on 
les accuserait d'un crime de plus, en leur reprochant de s'6tre 
attribue un pouvoir qu'ils n'avaient pas. 

Cette persuasion generale ressort non moins incontesta- 
blement de la maniere dont fut combattu et reprouve le con- 
cile de Compiegne. Qu'on lise les auteurs du temps qui s'ac- 
cordent a tletrir, comme un affreux altentat, la tentative 
d'Ebbon et des autres eveques; qu'on lise ce qui fut allegue 
contreEbbon lorsqu'on le deposa, et ce que Louis le Debon- 
naire fit valoir lui-meme pour sa defense : y reproche-t-on 
aux eveques factieux le fait meme de la deposition du prince 
au moyen de la penitence publique? NuUement. Ce qu'on leur 
reprociie, c'est d'avoir impose cette peine sans cause sufli- 
sante et sans procedure canonique. Sans cause suffisantc, 
puisque les crimes reproches au roi avaient deja ete juges 
et qu'il en avait re^u rabsolution au concile d'Attigny : Cum 
lainen^ dit Eginaid, et leges forenses non contra unam culpam 
semel commissam bis invehant, et nostra lex habeat bis non jiicli- 
cari delictum (in Chronico ad ann. 835). Sans procedure ca- 
nonique, puisqu'on Tavait condamne absent, sans qu'il eiit 
ete entendu ni convaincu : Damnatum absentem et inauditum, 
neque confitentem^ neque convictum, ante corpus sancti Medardi 
confessoris arma deponere cogunt (Astronomus in vita Ludo- 
vici). Si Fon eut pense que TEglise n'a pas le pouvoir d'im- 
poser aux rois la penitence publique et de les priver ainsi 
de leur dignite, le premier reproche contre le concile de Com- 
piegne aurait ete de s'etre attribue faussement ce pouvoir, 
et ce reproche serait en premiere ligne dans tous les mq- 
numents contemporains. Cest le principe meme en vertu 
duquel les factieux avaient agi qu'on aurait attaque. Et loin 
de la, ce principe est au contraire suppose tellement cer- 
tain qu'on ne songe pas seulement a le mettre en queslion, 
et qu'on s'attache uniquement a montrer qu'il en a ete 



PARS QUARTA. 241 

fait une application injusle ct anlicanonique au roi Louis. 

Yoici niaintenant les deux olgections de Bossuet : 1° Ce 
prince avait subi la penitence publique au concile d'Attigny, 
et on n'avait pas songe pour cela a le regarder comme depose, 
donc on ne croyait pas que la penilence pul)lique entrainat la 
deposition. — La reponse n'est pas difficile. La penitence de 
Louis le Debonnaire a Altigny ne fut nullemenl la penitence 
publique, proprement dite, mais im simple acle d'humilia- 
lion publique et spontanee. II n'y fut point question de la 
deposition du baudrier et de Timposition de Thabit de peni- 
lent, ceremonies employees lorsque le penilent elait con- 
damne aquitter le siecle et a renoncer jusqu'a la mort a 
loute charge civile et militaire. Dans la penitence, au con- 
Iraire, qui lui fut imposce par le concile de Compiegne, il fut 
expressement entendu et formule apres la deposition du bau- 
drier, apres Timposilion des mains des pretres et la prise de 
Thabit propre des p6nitents, que quiconque a ete condamne 
a cette peine ne peut plus reprendre les dignites du siecle. 
Cet effet de la penitence publique proprement dile, et teile 
que le concile de Compiegne Timposait, est enonce comme 
une maxiine iincontestable dans les acles meme de ce con- 
cile. Or, loin de s'elever contre cette maxime, les auteurs 
qui combaltent Ics eveques factieux ne leur en font pas le 
moindre reproche ; ils leur objectent seulement d'avoir frappe 
un innocent et de navoir point observe les procedurcs cano- 
niques. 

2° Bossuet objecte, en second lieu, que Louis le Debonnaii e 
6tait deja depose lorsque les eveques du concile de Compiegne 
agirent contre lui; que, par conscquent, ils ne le traiterent 
que comme un homme prive, et il en conclut que tout ce qu'ils 
firent est hors de la question. Ce raisonnement, que Bossuet 
presente avec confiance comme peremptoire, n'a absolument 
aucunc valeur. II parait, en effet, que, depuis rincarceration 
du roi Louis dans le monastere de Saint-Medard, Lothaire et 
III. 113 



242 TRACTATUS DE PAPA. 

ceux de sa faction affecterent de le traiter comme deposc. Mais 

c'est precis6ment parce qu'ils se douterent bien que la nation 

ne voudrait voir dans cette deposition qu'un fait criminel, et 

non un droit, qu'ils imaginerent astucieusement, nous disent 

les auteurs du temps, de faire regarder la decheance commc 

legitime au moyen de la penitence publique. L'expedient de la 

penitence publique fut donc uniquement mis en oeuvre pour 

faire dechoir Louis de ses droit^ de prince. Aussi tous les ^u- 

teurs de cette epoque considerent-ils le decret du concile de 

Compiegne comme un decret de deposition, et la scenc de- 

plorable qui eut lieu devant rautel de Saint-Medard comme 

ayant eu pour but de priver le roi de ses droits au trone.Mais 

supposons, meme contrairement a tout rensemble des monu- 

ments historiques, que le concile de Compiegne n'ait pre- 

tendu agir que contre un simple particulier. Bossuet n'y 

gagnera rien pour la question principale, qui est de savoir si 

TEglise a un pouvoir indirect sur le temporel des societcs 

civiles; car il serait toujours vrai que le concile s'est attribue 

le droit de priver pour toujours de toute charge et de toute 

dignite seculiere, au moyen de la penitence publique, un 

membre de la societe civile. Or, s'attribuer ce droit et agir en 

consequence, c'est deja exercer veritablement un pouvoir in- 

direct sur le temporel des Etats. Ajoutez que les lois de TE- 

glise sur la penitence publique ne portenl pas la moindre 

trace d'une exception en faveur des rois. A titre de chre- 

tiens , ils sont, comme tous les autres fideles , compris 

sous les lois communes de rEglise. Si le gouverneur d'une 

province, par cela seul qu'il est chretien, se trouve soumis 

a la puissance ecclesiastique, en sorle que cette puissance 

puisse, en le reduisant a la condition de penitent, le priver pour 

toujours de sa charge, il faut, pour etre consequent, avouer 

qu'elle pcurra de meme infliger la penitence publiquea un roi; 

attendu que le roi est tout autant sujet de rEgliseen sa qualite 

de chrelien, et le priver de meme indirectement de sa charge, 



PARS QUARTA. 245 

c'est-a-dirc de la souverainete. iS'etait-cc pas d'ailleurs un fait 
de notoriete publique pour les eveques de Compiegne, que Louis 
ne se regardait nullement lui-meme et n'etait nuUement re- 
garde parrensemble de la nation comme dechu du trone? En 
fait, ilsont donc agi et voulu agir contre un prince qui conli- 
nuait a se pretendre legitime souvcrain et qui etaitconsidere 
comme tel; etce qu'on leur reprocha dans cette entreprise, ce 
n'estpas d'avoir manque de pouvoir, mais d'en avoir use injus- 
temcnt. De quelque maniere que les partisans de Popinion de 
Bossuet se retournent, ils se trouvcront toujours en facc de 
ce fait accablant : la persuasion generale de cette epoque etait 
que rEglise pouvait legitimement*soumettre a la penitence 
publique tout chretien, roi ou autre, qui avait commis cer- 
tains peches graves, et le priver ainsi pour toujours de toute 
charge civile et militaire. Le fait de cette persuasion gene- 
rale ressort de rensemble des monuments contemporains, 
sans laisser place au moindre dpute. II est permis aux galli- 
cans d'entrer dans la stupeur, avec Jean Morin, a la vue de 
tels faits, mais non de les nier. 

l^iioposiTio 10\ — Sseculo x Gregorius PapaV cUctam potesta' 
tem sibi vindicavit, electores imperiales instituendo. — Vide pro- 
batum supra, sect. III, cap. vii. 

Propositio 11". — Sxculo XI dictam potestatem sibi vindicavit 
sanctus Gregorius VII, et viginti duo post ipsum Romani Ponti- 
fices. — Yide supra, sect. III, cap. vm. 

PiioposiTio 12«. — Sdeculo xu concilium oecumenicum Latera- 
nense III, dictam potestatem sibi vindicavit» — Yide probatum 
supra, sect. II, cap. i. 

Propositio 15\ — Sxculo xm Ecclesia sibi dictam potestatem 
vindicavit. — p Eam sibi vindicavit concilium oecumenicum 
Lateranense, sub Innocentio III, anno 1215. Quod vide proba- 
tum supra, sect. II, cap. n.— -ir Item concilium ascumeni- 
cum Lugdunense anno 1245. Vide probatum ibid.,cap. m. — 
III' Item Innocentius Papa III per decrctalem Novit. De quo 



244 TRAGTATUS DE PAPA. 

facto sic legere est in quadam manuscripta dissertatione Gal- 
lica : « Jean, roi d'Angleterre, se trquvant presse par les ar- 
mes de Philippe Auguste, roi de France, recourut au Pape 
Innocent lll, et lui exposa que son ennemi avait viole la treve 
consentie avec serment, et lui faisait injustement la guerre. 
Innocent III envoya en France des legals charges de comman- 
der aux deux princes, en vertu de Fautorile apostoli(jue, de 
deposer les armes et de subvenir aux eglises que la continuite 
des guerres avait reduites au dernier elat de misere et de de- 
solation. Les eveques de France furent peniblement affectes 
de cet acte du Saint-Siege, qui leur semblait oter la victoire i 
aux mains deleur roi, et prejudicier a sa juridiction tempo- 
relle. Cest alors qu'Innocent repondit a leurs plaintes par la 
fameuse decretale Novit dont volci les passages importants : 
Non imtet nliqiiis, quod jurisdictionem illustris regis Francorum 
perturbare aut minuere intendamus, cum ipse jurisdictionem 
nostram nec velit, nec debeat impedire. Sed cum Dominus dicat^ 
Si peccaverit in tc frater tuus, vade et corripe inter te ct 
ipsum solum :... si te non audierit, adhibe tecum unum vel 
duos... : quod si non audierit, dic Ecclesise : si autem Eccle- 
siam non audierit, sit tibi tanquam ethnicus el paganus; et 
rex Anglise sit paratus sufficienter ostendere quod rex Franco- 
rum peccat m ipsum, et ipse circa eum in correptione processit 
secundum regulam evaugelicam, et tandem quia nullo modo pro- 
fecit, dixit Eccleside : Quomodo nos qui sumus ad regimen uni- 
versalis Ecclesix suprema dispositione vocati, mandatum divinum 
possumus non exaudire^ ut non procedamus secu7idum formam 
ipsius? Nisi forsitan ipse coram nobis vel legato nostro sufficien- 
tem in contrarium rationem ostendat. Non enim intendimus ju- 
dicare de feudo^ cujus ad ipsum spectat judicium^ nisi forte juri 
communi per speciale privilegiuni, vel contrariam consuetudi- 
nem aliquid sit detractum; sed decernere de peccato, cujus ad 
nos pertinet sine dubitatione censura^ quam in quemlibet exer- 
cere possumus et debemus. Non igitur injuriosum sibi debetregia 



PARS OUARTA. 2i5 

(iKjnttas reputan% si snper hoc apostolico judicio se committat... 
Numtiuid non poterimus de juramenti relujione cognoscere, quod 
ad jadicium Ecclesix non est dubium pertinere, ut rupta pacis 
fivdera reformentur? . . . Ideoque universis vobis per apostolicam 
sedem mandamus, etin virtute obedientix prsccipimus, quatenus 
postquam idem abbas (le legal) super hoc mandatum apostoU- 
cum fuerit exccutus, sententiam ejus, imo nostram verius, reci- 
piatis humiliter, et faciatis ab aliis observari; pro certo scituri 
quod si secus egeritis, inobedientiam vestram graviter pu- 
viemus. 

Deiix clioscs ressortcnt evidemment de cette decretale : 
1° qu'lnnocent III reconnait n'avoir pas de droit direct sur le 
teinporel du roi de France, non enim intendimus judicare de 
feudo. cujus judicium ad ipsum spectat; T qu'a cause de son 
droit de prononcer sur la violation du serment, sur le peche, 
en un mot sur le spiritiiel, il pretend avoir aussi celui de 
faire deposer les armes au roi de France et de le soumettre, 
quant a son demele avec le roi d'Angleterre, au jugement du 
Saint-Siege. Ce Pape s'attribue donc le pouvoir sur le tem- 
porel, mais accidentellement, incidenter^ casualiter comme di- 
sent des canonistes anciens, meme fran^ais, qui ontcommente 
cctte decretale, mais indirectement comme ont dit les tlieolo- 
giens plus recents. 

Que repond Bossuet? Les lecteurs qui ne Tont point lu ne 
s'en douteraient probablenient pas. 11 repond que la decrelale 
Novit est en dehors de la qucstion. Comment! un decret par 
lequel un Pape contirme et justifie Fordre donne a des legats 
d'obliger le roi de France a deposer les armes et de lui com- 
mandcr auctoritate apostoUca de subir le jugement pontidcal 
sur son differend avec le roi d'Angleterie, un tel decret ne 
louche pas a la queslion du pouvoir papal sur le temporel des 
princes! Faire mettre bas les armes a un roi, n'est-ce pas tou- 
cher au temporel? Est-ce qu'Innocent III ne s'arroge pas ce 
droit, quoiqu'il n'y pretende que comme i\ une consequencc 



m TRACTATUS DE PAPA. 

dc son droit sur le spirituel? Bossuet ne laisse pas d'appeler 
vains ceux qui parlent de cette decretale : Qua^ qiiidem nihil 
ad hanc quasstionem pertinent, cum non acjat Innocentius de 
regibus metu depositionis coercendis, quod unum quxrimus; va- 
nique omnino sunt et a qusestionis recedunt statu qui hxc ohji- 
ciiint (edit. Lebel, t. XXXI, p. 665). La question, c'est le pre- 
mier de vos quatre articles qui refuse au Saint-Siege et a rEglise 
tout pouvoir, meme indirect, sur le temporeL Or la decretale 
Novit est un des mille monuments qui renversent cet article : 
elle touche donc a la question dont parlent les auteurs qui en 
appellent a celte decretale. Que le lecteur juge si Finjure de 
Bossuet omnino vani est conforme a la justice; nous n'ajou- 
terons pas, et a la moderation : elle est constamment oubliee 
dans le livre de la Defense; ce qui n'a pas empeche les par- 
tisans de ce livre de le louer constamment a ce point de vue, 
et dappeler violents, exageres et injurieux, les ouvrages des 
cardinaux et autres qui l'ont refute, et qui ne merilent pas 
ces reproches. 

Propositio 14^ — Sxculo xv dictam potestatem sibi vindicavit 
concilium Constantiense. — Vide supra, sect. II, cap. iv. 

Propositio IS'*. — Saeculo xvi dictam potestatem sibi vindi- 
cavit concilium Tridentinum. — Vide supra, sect. II, cap. v. 



CAPDT II 

CO]V!§TAIf§t PRAXI§i QUA AlJ€TORITA§l ECCLESIASTICA 

ISIRI POTESTATEM ^^IMOICAYIT 

IIV REm TEHPORAl^EiVI ^iOCIETATrill CIYII.IUni, PRORAT 

EJUS^mOUI POTE§iTAT£lI IPSI REVERA JURE 

DlVmO COMPETERE 



Propositio 1«. — Universalis Ecclesia e^rare non potest in his 
qux ad fidem et mores pertinent. — Errando in fide, fieret 
haeretica; et errando in moribus fieret satanica. Utroquemodo 
desineret esse Ecclesia Christi, et portse inferi adversus eam 



PARS QUARTA. 2i7 

prsevalerent. Porro promisit Christus Ecclesiam suam usque 
ad fmcm mundi permansuram, et semper fore infernalis po- 
tcslatis victricem. 

PnorosiTio 2\ — Si Ecclesia indebite sibi per praxim suam 
vindicaret aliquam potestatem, quatenus jure divino sibi compe- 
tenteiUy erraret circa fidem et mores. — Dum enim talem po- 
teslatem per praxim, id est, eam exercendo, sibi vindicat, 
perinde est ac si expressc simul declararet, jus istud sibi 
competere. Id enim non potest magis aperte profiteri, quam 
per ejusmodi publicam praxim. Igitur si hoc falsum foret, er- 
raret quoad istani veritatem : Talis potestasjure divino Ecclesise 
non competit; quse \eritas dogmatica est. Simul aulem erraret 
contra mores, legitimum supponendo et aequiyalenter de- 
clarando actum suum, qui tamen injustus foret et illicitus. 

Propositio 3\ — Ergo praxis de qua disserimus probat jiis. 
— Nam 1° est praxis universalis EcclesisB ; siquidem, prout 
superiori capite factis ex unoquoque saeculo deductis osten- 
dimus, dictam potestatem sibi vindicavit suprema Ecclesiae 
auctorilas, id est, Romani Pontifices et concilia oecumenica. 
Et quando Episcopus aliquis, aliquodve concilium particulare 
jus istud in rem temporalem societatum civilium sibi pariter 
vindicarunt, non increpavit, sed assensit suprema tolius Ec- 
clesiai auctoritas. Ergo revera dicta praxis ipsimet universali 
Ecclesia) tribuenda est. 2*" Ejusmodi potestatem in tempo- 
ralia sibi vindicavit Ecclesia, quatenus jure divino sibi com- 
petentem, prout ex ipsismet factis et documentis luce meri- 
diana clarius constat. Qui autem effutiunt ex concessione 
dumtaxat principum, non autem jure divino, dictam potcs- 
talem Ecclcsiai obligisse, ego non intelligo quomodo bona 
fide sic loqui valeant, si documenta vel tantisper volverint. 
Cffiterum assertum islud Bossuetii, quod nostra cetate tam 
infausle recantavit Sulpitianus Gossclin, supra jam confuta- 
vimus. Eigoplenam vim habel argumentum ex Ecclesise praxi 
deductum. 



SECTIO V 

GONFUTANTUR BOSSUETII 

ARGUMENTA E TRADITIONE DIVINOQUE TEXTU 

DEPROMPTA 



In propugnando suo systemale, provocavit potissimum Bos- 
suetius ad priorum saeculorum traditionem, itemque ad non- 
nullos sacroe Scripturae textus. Inanem utrumque conatum 
paucis demonstremus. 



CAPUT I 

NON ¥ALi:iinr bos§iuetii argume.ita e traditiome: 

DEPROAIPTA 



I. Textus Tertulliani a BossuETio ALLEGATJ. — CoUmus ergo et 
imperatorem sic quomodo et nobls licet et ipsi expecUt^ ut homi- 
nem a Deo secundum^ et quidquid est^ a Deo consecutum^ et solo 
Deo minorem. (Ad scapulam, cap. ii, — edil. de Rouen 1662, 
page 150.) 

Nos enim pro salute imperatorum Deum invocamus wternum, 
Deum verum^ Deum vivum, quem et ipsi imperatores propitium 
sibi prdeter cxteros malunt. Sciunt quis iUis dederit imperium^ 
sciunt qua homines quis et animam : sentiunt eum Deum esse 
solum^ in cujus soUus potestate sunt, a quo sunt secundi, post 
quem primi, ante omnes et super omnes Deos. (Apolog. adversus 
gentes, cap. xxx, — loco citato, pag. 62.) 



PARS QUARTA. 249 

Ratiocinium e diiobus his lextibus a Bossuetio deductum 
sic contrahi potest : imperatorcs, non tantum ex ipsorum per- 
suasione, sed eliam ex EcclcsiK judicio, sunt primi post Deiim. 
Ergo non subsunt Romano pontiflci. Ergo nequeunt ab ipso 
exauctorari. Vides (sunt verba Bossuelii) quid sentiant ipsi im- 
peratores, plandente Ecdesiu; nempe se in solius Dei potestate 
esse...; non ujitur ab aliiiuo per Deum constituto ponti^ce depo- 
nendos. (Edit. Lebel, 1817, tomo XXXI, p. 571.) 

Respondetur. — 1" Erravit ibi Bossuet, Tertulliani placitum 
exhibendo tanquam ipsiusmet Ecclesise judicium. Nam ex eo 
quod Tertullianus imperialem potestatem hoc vel illo modo 
intellexerit, nullatenus sequitur idipsum Ecclesiam docuisse 
aut persuasum habuisse. Alioquin Ecclesise adscribendi erunt 
multiplices Tertulliani errores; quorum praecipuos, id est, 
unum supra triginta, rccerisuit Pamelius. (Initio editionissuse, 
Rotliomagi 1G62.) Apertissime, verbi gratia,erravitTertullia- 
nus, cum illicita christianis pronuntiavit quselibet civilia mi- 
^tariave munera, etsi nec idololatriae nec injustitise periculo 
ullatenus obnoxia. .4^ Jiunc (ait) de isto queritur an fidelis ad 
militiam converti possit^ et an militia ad fidem admitti etiam 
caligata vel inferior quseque^cum non sit necessitas immolatio- 
uum vel capitalium judiciorum? Non convenit sacrameiito divino 
('t humano, signo Christi et diaboli... Non potest una anima duo- 
hus deberi, Deo et Ca3.s'fl/7.(Deidololatria, cap.xix, — edit. Rotho- 
magi, 1G62, p. 245.) Item existiuiavitTertuUianus idololatriai 
reum lore christianum qui regiam dignitatem acceptaret; 
idque arguit ex eo quod Christus se regem proclamari non 
sit passus. Item negavit licitam esse in persecutione fugam. 

(Terlulliani paradoxa, n. 20 — in editione Pamelii 1662, p. 51 .) 
Igitur cilata Tertulliani dicta, quocumque sensu intelligenda 
sint, non certo exhibent christianorum hujus aevi autEcclesia} 

ioctrinam et persuasionem. 

2" Allegati textus non contradicunt doctrina} de ponlificia 
potestate in rem temporalem statuum. Totii nempc difficultas 



250 TRAGTATUS DE PAPA. 

in eo stat, quod TertuUianus imperatorem asseruerit primim 
post Deiim. Intelligendum autem est, fatente Bossuetio, quoad 
cmlem seu temporalem potestatem, non quoad spiritualem seu 
ecclesiasticam. Porro, admissa Romani pontificis indirecta po- 
testate reges coercendi et ex justa causa deponendi, verum 
remanet imperatorem quoad temporale regimen esse primum 
post Deum. Nam Ecclesia depositionis sententiam pronun- 
tiando seu imperatorem deponendo,non quatenus temporalis, 
sed quatenus spiritualis superior id sibi vindicat. Nec ideo se 
profifetur a Christo institutam ut rem temporalem societatis 
civilis adminislret, sed ut fideles ad aeternam beatitudinem 
traducat. At necesse est ut spiritualis liaec ejus missio et po- 
testas removere possit obstacula quae fmi sibi proprio obsta- 
rent. Igitur obstantem fmi Ecclesiae imperatorem deponendo, 
exercet papa spiritualem et ecclesiasticam potestatem. Proinde 
verum remanet imperatorem esse primum post Deum quoad 
temporale regimen. Quia nempe,licet subsit papse, non tamen 
quatenus temporali, sed quatenus spirituali pastori. Seu, quod 
idem est, inter Deum et imperatorem non est ulla intermedia 
potestas temporalis^ licet intermedia sit spiritualis Ecclesise 
potestas. Ilanc interpretationem rejicit Bossuet : Nohis enim 
non placet, inquit, verbis ludere. Plane negamus eam potestatem 
supremam atque a Deo secundam vere ac serio dici, quse ab altera 
quocumque ^iomine sive directe sive indirecte deponi et in ordi- 
nem adigi possit (edit. Lebel, t. XXXI, p. 575). Quod dicta inter- 
pretatio siilusus verborum debuissetBossuetius vel non asse- 
rere, vel probare. Kem istud suum plane negamus debuisset 
rationibus legitimum ostendere. At nullse probationes, ratio- 
nes nullae. Immo nec etiam sententia quae papse tribuit directam 
in temporalia potestatem, erronea probatur per objectos Ter- 
tulliani textus. Equidem illius sententise patroni supremam 
etiam temporalem in toto mundo potestatem papse adscribunt; 
ita ut, quemadmodum fuit Christus rex regum et dominus 
dominantium, ita et ejus in terris vicarius. Simul autem te- 



PARS QUARTA. 251 

ncnt, hocce lctnporale societatum civilium regimen, quoad 
immeiUatam executionem, cx institutioneChristi, llomano pon- 
lifici ordinarie non incumbcre. Voluit ncmpe Christus a suo 
in terris vicario cjusmodi cxccutionem immediatam rcgibus 
aliisquc principibus relinqui. Undc imperator est revcra pri- 
mus post Deum quosid immeiUatam tcmporalis rcgiminis exe- 
cutionem, licet primus non sit quoad ipsammet temporalem 
potestatem. Et ita objcctos Tertulliani textus interprctantur 
hujus sentcntiae patroni. 

II. Sajncti AMBROsn, Cassiodori, sancti Gregorii Turone:<sis et 

SANCTI ISIDORI HlSPALENSIS TEXTUS A BoSSUETIO ALLEGATI. 

Textus sancti Ambrosii : Sequitur, Tibi soli peccavi. Rex 
utique erat (David); nullis ipse legibus tenebatur, quia liberi sunt 
reges a vincuUs delictorum; neque enimullis ad poenam vocantur 
legibus^ tuti sub imperii potestate. Homini ergo non peccavit^ cui 
non tenebatur obnoxius. (Prima apologia David, cap. x, — edit, 
Maureti, Parisiis 168G, t. I, p. 692.) 

Textus Cassiodori : Tibi soli peccavi... Dt? populo si quis erra- 
verit, et Deo peccat et regi. Nam quando rex deUnquit, soli Deo 
reus est, quia hominem non habet qui ejus facta dijudicet. Merito 
ergo rex Deo tantum se dicit peccasse^ quia solus erat qui ejus 
potuisset admissa discutere. (Expositio in psalm. 50, — edit. 
Bcncdictinorum, Rothomagi 1679, t. II, page 170.) 

Textus sancti Gregorii Turonensis : Si quis de nobis, o rex, 
juslitiae tramitem transcendere voluerit, a te corrigi potest : si vero 
tu excesseris, quis te corripiet? Loquimur enim tibi, sed si vo- 
lueris.,audis : si autem nolueris., quis te condemnabit, nisi is qui 
se pronuntiavit esse justitiam?.., Sed quid plura? habes legem et 
canones: hsec te diligenter rimari oportet; et tunc qux praice- 
perint si non ohservaveris, noveris tibi judicium Dei imminere. 
(IlistoriaFrancorum, l.V, cap. xix, edit. Mauritanorum, Pari- 
siisl699, p. 224.) 

Tcxtus sancli Isidori Hispalensis : Difficile est principem re- 
gredi ad mclius si vitiis fucrit impUcatus. Populi etmn peccantes 



252 TRACTATUS DE PAPA. 

judicem metuunt^ et a malo suo lecjihus coercentur. Reges autem, 
nisi solo Dei timore metuque gehennas coerceantur, libere in 
l^rseceps proruunt, et per abruptum licentix in omne facinus 
vitiorum labuntur. (Liber tertius Sententiarum, cap. l, n*" 4.) 
Reges vitam subditorum facile exemplis suis vel xdificant vel 
subverlunt : ideoque principem non oportet deUnquere, ne formam 
peccandi faciat peccati ejus impunita Ucentia. Nam rex qui ruit 
in vitiis, cito viam ostendit erroris; sicut legitur de Jeroboamy 
quipeccavit et peccare fecit Israel. lUi namque ascribitur quid- 
quid exemplo ejus a subditis perpetratur. (Ibid., n° C, — sancti 
Isidori Opera, edit. cardinalis Lorenzana, Romae 1802, t. YI, 
p.542^) 

Perperam contendit Bossuet per citatos textus excludi quam- 
libet Ecclesise potestatem in rem temporalem statuum. Et- 
enim, 

1° Hsec et similia Patrum dicla reduci possunt ad hanc pro- 
positionem : Non est super terram potestas quae jmncipes, si 
deUnquant, castigando^ a peccatis deterreat. Conferunt ncmpe 
reges cum ipsoium subditis, quoad peccandi facilitatem. 
Subditi delinquentes, per tribunalia, per leges, per regera 
coercentur. Reges autem in \itia et scelera ruentes coercet 
nullus. Id solum asserunt citati Patres. Porro, 

2** Hoc verum remanel ordinarie^ licet Ecclesiae competat 
reges ex justa causa deponendi potestas. Nam quod reges per 
supremam Ecclesiae auctoritatem deponi expediat, conlingit 
rarissime. Et quod eos deponere opportunum sit ob alia quam 

* Advertat lector duos illos Isidori textus aliler a Bossuetio citari. Postquam 
nempe transcripsit numerum 4, statim ad numerum transit, nullatenus prse- 
monito lectore; solamque hauc phrasim ex isto numero adducit : ideoque Prm- 
cipem non oportet delinquere, nc for/umn peccandi faciat peccati ejus impunita 
licentia. Praetermissum aUquid eo difficilius suspicari potest lector, quod pro 
wieo^//e positum >it ideo. Insuper ineditione Luxeniburgi non indicatum est quo 
loco in Isidori Operibus citatio reperiretur. An forte ne lector locum adeundo, 
offenderet in istud Isidori effatum, sub religionis disciplina sceculi potestates 
suhjectce sunt, quod occurrit capitis sequentis numero 5, et quo Bossuetianum 
systema sataperte subvertitur ? 



PARS QUARTA. 255 

liiercseos aut apostasia? peccata, contingit fere nunquain. 
Locuti sunt autem citati patres de ordinarie contingentibus ; 
iii qno sensu vere dici potest : Reges in vltia et peccata ruentes 
(i nuUo coercentur. Nec erat cur inentioneni facerent de excep- 
lionali ac rarissimo casu quo Ecclesia justum et opporlununi 
judicet in regem aliquem depositionis sententiam pronun- 
tiare; cum in praxi et ordinarie reges ob vitia et flagitia sua 
metuendam doposilionis pcenam non liabeant. 

5'' Fatetur ipseBossuet per citata Patrum dicta non excludi 
EcclesitC potestatem reges cocrcendi per excommunicationem 
aliasque poenas spirituales, quamvis Patres de illa potestate 
ibi non loquantur. Dicimus nos nec excludi potestatem reges 
poenis etiam temporalibus ac depositione coercendi, licet de 
ea mentioncm non faciant. 

in. Tkxtus sancti GrxAsn a Bossuetio allegatus, et m prima 
EDiTioKE falsificatus. — lu pHma editione Defensionis (Luxem- 
burgi 1750) boc modo citatur Gelasii textus : Duo sunt, impe- 
rator aufjuste, quibus principaliter mundus hic refjitur, sacerdo- 
talis autoritas et retjalis pctestas, utuaque principalis, supkema 

UTRAQUE, NEQUE IN OFFICIO SUO ALTERI GRNOXIA EST. Subdil : JSosti 

enim^ clementissime fili, quod licet . praesideas humano generi 
dignitate, rerum tamen prxsulihus divinarum clevotus colla sub- 
mittis . . . atque ab eis causas tux salutis expetis; inque sumendis 
ccslestibus sacramentis, eisque ut competit disponendis, subdi te 
debere cognoscis relifjionis ordine potius fiutim praeesse : nosti 
itatpte inter haec ex Hlorum te penderejufUcio, non illos ad tuam 
velle redigi voluntatem. Si enim quantum ad ordinem spectat 
publicai disciplinx, cofjnoscentes imperium tibi superna disposi- 
tione collatum^Iefjibus tuis ipsi quofiue parent relifjio7iisantistites, 
quo, rogo^ te decet affectu eis obedire qui pro erogandis venera- 
bilibussunt attributi mgsteriis?... (T. I, pag. 106.) 

Coiisislit falsilicatio in additis textui hisce vocibus : utraquc 
principalis, suprema utratpie, neque in officio suo alteri obnoxia 
est. Suiil hLcc, iion Gelasii, sed Bossuetii verba. (juam lameii 



254 TRACTATUS DE PAPA. 

falsificalionem Bossuetio non tribuemus , quia ex errore con- 
tingere potuit, commala^, quse post verbum p otestas iponi de- 
buerunt, post vcrba ohnoxia est collocata fuisse. Minus forsan 
indulgendum quod suppresserit Bossuet pbrasim istam qu3e 
verbum potestas in textu subsequebatur : in quibus tanto gra- 
vius est pondus sacerdotum, quanto etiam pro ipsis regibiis^ Do- 
mino in divino reddituri sunt examine rationem. « Ces dernieres 
paroles, ait Bianchi, n'ont pas ete supprimees sans dessein 
par Bossuet, qui voyait bien que cette obligation imposee aux 
pontifes de rendre compte a Dieu de la conduite des souverains 
eux-memes etait ecrasante pour Topinion qu'il soutenait, et, 
qu'ainsi il n'avait rien de mieux a faire que de les ensevelir 
dans le silence. » {Traite de la puissaiice eccL^ traduction dc 
Peltier, 1. 1, pag. 611, Paris 1857.) 

Post Gelasium, citat Bossuetius nonnulla Symmachi papss 
verba ad eumdem imperatorem Anastasium scripta. (Quse vide 
apud Bianchi, loco cit., p. 615.) Et similia citare potuisset, 
tum ex Osio Cordubensi ad imperatorem Constantium, tum ex 
sancto Ambrosio ad Valentinianum. (Vide textus apud Bianclii, 
ibid.,p.6]2et615.) 

Bespondetuu. — Ex ejusmodi textibus recte quidem colligi- 
lur distinctas esse regalem et ecclesiasticam potestatem. At 
nullatenusevincit ha3C Patrum doctrina regalem non subordi- 
nari ecclesiasticffi. Ilanc e contra subordinationem docent Pa- 
trcs, dum (ut mox videbimus) utuntur exemplo corporis et 
animse, dicuntque regalem potestatem corporis, ecclesiasti- 
cam vero animjB vices agere. Igitur docent quidem Patres 
ambarum potestatum distinctioneni^ at non negant, immo 
aperte simul docent suhordinationem. Ad istud responsum sic 
oratorie Bossuetius : « Quis non videat, quam ha3c a Christo 
incassum dislincla sint, si, qui ab eo est spiritualibus rebus 
summo jure prsepositus, is non modo, ut diximus, maxima 
reipublicjB imperiorumque nogotia, verum etiam temporalia 

* iSempe sigmim illiid qiiocl gallicc vocamus gidUemds. 



PARS QUARTA. 255 

omnia tolo orbc lerrarum ad suam poleslatcm utcumquc re- 
vocarc cogitur? » (Defensio, part. II , lib. V, — alias lib. I, 
scct. II, cap. XXXIV.) 

Rcspondcmus : Quis, pra^ter Bossuctium, non vidcat, non 
lantum stare possc distinclioncm cum subordinationc, sed 
non potuisse a Cbristo distinctas institui, quin regalem vcllct 
esse medium quoad altcram, id est ccclesiasticse subjeclam, 
quantum requirit finis Ecclcsia3 proprius, animarum a^tcrna 
salus? Scdde boc scquenti sectionc. Intcrim notctur quanam 
arte conetur Bossuet communi doctorum sentcntiie invidiam 
creare. Supponil enim, in bac sententia, deberc Romanum 
pontificcm temporaUa omnia toto orbe terrarim ad se revocare. 
Id prorsus falsum. Enimvero in dicta communi scntentia , 
non tenelur, imo nec dcbet summus pontifex in tcmporalibus 
intervcnirc, nisi quando et in quantum fmem Ecclesiae pro- 
prium impedirent. 

Scissitabitur forsan quis, num saltem pcr Gelasianam et 
aliorum Patrum de disri«c/^s ambabus potestatibus doctrinam, 
excludatur opinio de directa Romani pontificis in rcm lempo- 
ralem statuum auctoritate. Equidem in hac opinione, suo in 
terris vicario contulisset Christus supremam in temporalibus 
simul ct spiritualibus auctoritatcm. At simul inslituisset tem- 
poralis potestatis immediatani executionem non fore pencs 
papam, sed pcnes imperatores aliosve principes. Unde ad 
prajdictos tcxtus respondent hujus scntentice patroni : essc 
vcrc distinctas ambas potcstatcs, sed solummodo rationc 
immediatse executionis^ qua} jurc ordinario pcrtinet ad Ca'sa- 
rem. Quai quidem rcsponsio, prout et ipsa de (/i/ccfa potestate 
opinio, ncquaquam mihi vidctur gravitate carere. 

IV. Nedum Bossuetiano systemati faveat antiquorum Patrum 
traditio^ ejus e contra falsitatem arguit. — Stxnclus Gregorius 
Nazianzenus, de utraque potestatc disserens,asscruii : Quan- 
tum a spiritu corpus, tantum a sacerdotio iinperium superari 
(oralione 17 ad civesNazianzenos). — Sanctus Isidorus Pclusia- 



256 TRACTATUS DE PAPA. 

nus, Joaniiis Chrysostomi discipulus, idem docuit his verbis : 

Et sacerdotio et regno rerum administratio consurgit. Quam' 
vis enim permagna sit utriusque differentia, illud veluti anima 
est^ illud veluti corpus; ad unum tamen et eumdem finem ten- 
dunt (lib. III, epist. 249). — Quam doctrinalem traditionem 
continuans sanctus Ivo Carnotensis : Sicut sensus animalis, in- 
quit, subditus esse debet rationi:, ita potestas terrena subdita 
esse debet ecclesiastico regimini ; et quantum valet corpus nisi 
regatur ab anima^ tantum valet terrena potestas nisi informetur 
et regatur ab ecclesiastica disciplina. (Epist. ad Henricum re- 
gem Anglise.) — Nec minus exprcsse Hugo a Sancto Victore : 

Quanto autem vita spirituaUs dignior est quam terrena, et spi- 
ritus qnam corpus, tanto spiritualis potestas terrenam sive sxcu- 
larem potestatem honore ac dignitate jjrwcedit : nam spirituaUs 
potestas terrenam potestatem et instituere habet iit sit, et judi- 
care si bona nonfuerit. (Hugo Victorinus, 1. II, de SacramentiSj 
parte II, cap. iv.) 

A sanclo Thoma et aliis scholse doctoribus continuata una- 
nimiter fuit traditio hsec, prout videre est supra, sectione 
prima. 

Ad frequentem illam apud Patres similitudinem, quod 
nempe sicut animae corpus, ita temporalis potestas spirituali 
subsit^ quid Bossuetiiis? Mire torquetur, et mirae inanitatis 
effugia excogitat. Primo quidem asserit dictam similitudi- 
nem, prout a scholse doctoribus intelligitur, ducere ad im- 
mane prdecipitium. {Defensio^ t. I, parte H, lib. V. — Alias I, 
sect. II, c. XXXV.) Quod ut probet scholae doctoribus affmgit 
ridiculum islud raliocinium : « Pergunl : atqni spiritus, si 
necesse sit, carnem quoque adigit ad interitum. Quid tum 
postea? ergo ecclesiastica potestas adigere ad interitum po- 
test civilem potestatem; decernere potest scilicet ut civiHs 
potestas toHatur e medio, sepeUatur, computrescat. » (De- 
fensio, loco citato.) « Mais quijamais, inquitBianchi, soit parmi 
es scolastiques, soit parmi tant d'autres illuslres docteurs. 



PARS QUARTA. 257 

qui avant mrmc qu'il y eut des scholastiqucs, ont fait usage 
de cetle comparalson pour expliquer le rapport des deux puis- 
sances, a dit. . . que rame peut d^truire le corps, al tendu quelle 
est, au conti*aire, tenue par devoir naturel de le conserver? 
Assur6ment porsonne n'a jamais dit cela. L'ame ne pcut donc 
pas detruire le corps, el par la meme raisou la puissance spi- 
rituelle ne peut pas detruire la puissance temporelle. Mais, 
de m^me que Tame peut reduire les sens en servitude quand 
ceux-ci se revoltent contre la raison, et cependant conserver 
dans sa pleine vigueur le corps, dont les sens sont les mi- 
nistres, ainsi la puissance spirituelle peut oter Tempire au 
prince qui se revolte contre Dieu, contre la religion, contre 
rfiglise, sans porter aucune atteinte a la puissance tempo- 
relle, dont elle ne fait alors qu'6ter 1'administralion a ce 
mauvais prince. » (Traite de la puissance ^c(;/</a'., traduclion 
de labbe Pellier, t. I, p. 625, edil. Paris, 1857.) 

Secundo, edocet Bossuetius qiionsque protendi comparalio 
valeat. Asserit nempe : In ordine morum a vera reHfjione pen- 
dere civitatem; at civilem potestatem, quod ad rationem attinet 
humance socidatis, per se, ac tota sua vi, sine vera religione, 
sine vera Ecclesia^ sine vero sacerdotio stare posse. (Defensio^ 
loco cit.) Si temporalis societas moralitatem habere nequeat 
absque vera reU(jione^ et tamen existere possit sine vera reli- 
gione^ sequitur illaui stare posse absquc moralitale. Bayle huc 
usque non processit. Possibilem admisit socictatem atlieo- 
rum, non tamen sine moralitate. llaec igitur est similitudinis 
a Patribus adhibila} Bossuetiana inlerpretalio : dum dicunt 
Patrcs, sicut corpus ab anima, ita sa^cularem potestatem ab 
ecclesia^ lica esse regendam, intelligendi sunt quasi dixissent, 
saecularom potestatem esse omnino independentem ab eccle- 
siastica. An seiia, an potius desperata responsio? Quidquid 
sit, coufutatione sane non indiget. 

^.Absonhm est argumentumBossuetii ex negaliva traditione; 
id est ex eo quod primis Ecclesise sxculis nullus Romanus Pon- 
III. 17 



258 TRAGTATIS DE PAPA. 

tifex imperatores regesve cleposuerit. — Ejusmodi argumentum 

sic qiioad substantiam exhiberi potest : 

P Si jus in rem temporalem societatum civilium Ecclesige 

suoe Christus conferre volaisset, providisset id clare in Scrip- 
turis exprimi; atqui hocce jus nullibi in sacris Scripluris 
expressum reperitur; ergo. 

Respondeo. — Jus istud sufficienter exprimunt tcxtus evan- 
gelici de collata Ecclesiae ligandi atque solvendi potestale. Nec 
obstat quod Christus dixerit : Ecce ego mitto vos sicut agnos 
inter hipos. Nam ex eo quod quis sit agnus, id est, innocens 
et impar viribus, non sequitur ipsi competere non posse jus 
in lupos, id est, in eos aquibus injuste opprimitur. Prseterea 
his verbis significavit quidem Christus apostolos a lupis, id 
est, ab imperatoribus et regibus paganis, eorumque minis- 
tris persecutionem passuros; at non idem pra^dixit quoad 
omnes, usque ad fmem mundi, apostolorum successores. Nam 
oriturum prjBvidebat tempus, quo reges et imperatores lupi 
esse desinerent, et facti christiani, brachii sui auxilium Ec- 
clesiae, ex officio suo, prsestandum agnoscerent. 

2° Primis sceculis, Ecclesia nullum jus in rem temporalem 
statuum exercuit nullum regem imperatoremve deposuit, 
etsi sufficientibus ad id viribus, TertuUiano teste, non ca- 
ruerit. Atqui contrarium contigisset, si praetensam illam in 
temporalia potestatem a Christo recepisset. Ergo nequaquam 
ei Christus contulit potestatem ejusmodi. 

Respondeo.— i'' Dicit quidem Tertullianus (Apol. c. xxxvii) : 
« Hesterni sumus et vestra omnia implevimus, urbes, insulas, 
castella, municipia, concilinbula, castra ipsa, tiibus, decurias, 
palatium, senatum, forum. Sola vobis relinquimus templa* 
Cui bello non idonei, non prompti fuissemus, etiam impares 
copiis, qui tam libenter trucidamur? » At nimium fuisse hac 
in re Tertullianum coiitendunt eruditi multi, tum catliolici, 
tum etiam e protestantium secta. De quo vide Bianchi [Trait^ 
de la puissauce ccclcs,, traduction de rabbe Peltier, toin. I, 



PARS QUAUTA. 259 

pag. 6o0, Paris, 1857). 2'' Demus tamcn non impares fuissc 
tunc tcmporis christianos ad dcbellandos ct dejiciendos pa- 
ganos imperatorcs. Id aggredi non dcbuerunt nisi prius de- 
clarata per lcgilimam auctoritatem ccclesiasticam liceitate. 
Ac proinde nisi prius cadcm legilima auctoritas declarasset 
insurrcclioncm in Ecclesia} detrimentum non cessuram. Facile 
aulem inlclligitur Romanos Pontifices, hisce persecutionum 
sacculis, non tantum potuisse, sed et prudenter debuisse a 
tali declaratione abstinere. « Quand mcme donc, ait Bianchi, 
on admettrait que les chretiens de cette epoqueavaient des 
magistrats ct des chefs de leur communion tant civils que 
militaires, il ne leur aurait pas ete pour cela permis de re- 
sister a leurs souverains infidcles, puisque pas meme des 
magistrats su])alternes ne peuvent opposer la rcsistance aux 
mauvais traitements qu'ils auraient a essuyer de leur souvc- 
rain et se dispenser de leur 6tre soumis, comme Tont cru 
faussement Pierre Martyr, Pare... et d'autrcs protestants. Les 
6v(^ques des sieges particulicrs ne pouvaient pas non plus 
faire ces sortes dedeclarations... Comme il s'agissait du sou- 
verain de tanl de peuples soumis a rempire de Rome, il eut 
fallu sans doute toute Pautorite du Pontife romain ayant avec 
lui un grand nombre d'eveques, de manicre qu'une telle 
decision fiit le rcsultat d'une delibcration commune et qu'elle 
put elreconnuede touterEglise. Mais comment, dans lc cours 
des trois premiers siccles, les Pontifes romains, qui erraicnt 
d'une demeure a une autre, ou vivaient caches dans les ca- 
tacombes, auraient-ils pu convoquer les evcques pour prendre 
leur avis et arretcr une dccision sur unc affairc d'une aussi 
grande importance? Car nous ne disons plus un eveque par- 
ticulier, mais le Pape lui-meme ne pouvait pas juger de prime 
abord s'il etait expcdient ou non d'en venir a ce remede ex- 
trcme, sans avoir auparavant averli les princes cux-memes, 
sans les avoir exhorles, sans les avoir ciles a son tribunal et 
les avoir entcndus. Or si Ton croyait quc lcs Papes auraient 



2G0 TRACTATUS DE PAPA. 

pu fairc toutes ces choses dans les premiers siccles de Tcre 
chrelienne, on se monh'erait tout a fait ignorant en fait d'his- 
toire ecclcsiastique. » (Bianchi, Traite de la puissance eccles.^ 
t. I, p. 643, traduction de Tahbe Peltier.) — 5° Etiamsi im- 
mero et \irihus praevalere poluissent christiani (quod fatsuui 
esl); et etiamsi unusquisquc Romanus Pontifex, solus absque 
ulla synodo, dictse insurrectionis felicem exitum prudenler 
sperare potuisset (quod pariter falsum est); adhuc tamen ipsis 
opportunum videri potuit jus suum hoc lempore non exer- 
cere, ne diceretur bumanis mediis initio impositam christia- 
nam fidem. Quse persuasio potuit etiam a Spiritu sancto ipsis 
ingeri. Igitur prorsus absonum est istud Bossuetii argumcn- 
tum : primis Ecclesiae sseculis Romani Pontifices dictum jus 
paganos imperatores exauctorandi, et eorum subditos ab obe- 
dicntise debito solvcndi non exercuerunt; ergo arbitrati sunt 
ejusmodi jus sibi nequaquam competere. — 4" Sane non ne- 
gat Bossuet jus Ecclesise competere principes hsereticos ex- 
communicandi. Et tamen nullam Romani Pontifices excom- 
municationem pronuntiarunt contra Constantem et Valenteui, 
qui tam ferociter Nicsenam fidem persecuti sunt, et arianani 
hieresim promoverunt. Ergo pariter, ex eo quod jus in rem 
temporalem conlra ethnicos imperatores non exercuerint, non 
sequitur eos hoc jui^ caruisse. — 5"" Ut suum ex traditione 
negativa argumentum fulciat, asseritBossuetiusnullibi scrip- 
tum reperiri, ab ecclesiastica potestate alicui vel minimo civi 
aut ereplum servum fuissc aut eripi potuisse. (Defensio, 1. 1, 
parte II, 1. V. — Alias I, sect. II, c. xvn.) Quam falsa sit asser- 
tio ha^c, colligat lector ex paucis hisce documentis : « Si quis 
christianorum necessitate cogente sua mancipia elegerit ve- 
numdanda, non aliis, nisi tantum christianis expendat. Nam 
si paganis aut judgeis vendiderit, communione privetur, et 
emptio careat firmitate » (conc. Remense, can. 11, anno 650, 
aut, utaliicensent, 625). — Anno655, aconcilio Cabillonensi, 
canone I ! , prohibitum est ne quis extra regnum mancipia 



1>ARS QIIAUTA. 2G1 

sua venderet; ne scilicet in manus infidelium caderent. — 
Decreverunt plura Gallia^ ac Ilispania? concilia, judaeos omni 
jure in servos suos ipso facto spoliatos fore, si eos judaizare 
coegissent. Nec dicatur id decretum vi legum Romanorum, 
qua) proliibuerant ne judai chrislianos servos habcre possent. 
Nam tunc temporis dict» leges in Galliis et in Ilispania vim 
non habebant ; imo nec forsan noscebantur. — Concilium 
Aurelianense IV sic habet : « Cum prioribus canonibus fuerit 
definitum ut de mancipiis christianis, quas apud judaBos sunt, 
si ad Ecclesiam confugerint et redimi se postulaverint... et 
servire judsois noluerint, taxato et oblato a fidelibus justo 
pretio, ab eorum dominio liberentur. » — In concilio Tole- 
tano IH, cap. xiv : « Si qui vero christiani (servi) ab eis ju- 
daico ritu sunt maculati, vel etiam circumcisi, non reddito 
pretio, ad libertatem ct christianam religionem redeant. » — 
In concilio Matisconensi, anno circiter 581 : « Judj»i vero si 
christiana mancipia ad judaismum vocare praesumpserint, 
ipsa mancipia fisci ditionibus revocenlur. » — In concilio 
Toletano IV, can. 50, quoad apostatas, qui conversi a ju- 
daismo et accepto baptismo ad judaismum redierant, sic de- 
cernitur : « Eos autem quos circumciderint, si fiiii eorum 
sunt, a parentum consortio separentur; si servi, pro injuria 
corporis sui, liberlati reddantur. » 

Nota. — Cietera, quibus suum e negativa traditione argu- 
mentum fulcit Bossuetius, confutata vide apudBianchi (Traite 
de la puissance eccles., traduction Peltier, tome I, livre III, 
§9, 10 et 11, pag. G44 et suiv., Paris, 1857). Adhocce nega- 
livai tradilionis argumenlum jamdudum responderat S. Tlio- 
mas: « Ad primum dicendum, quod illo tempore Ecclesia in 
sua novitate non habebat potestatem terrenos principes com- 
pescendi, et ideo toleravit fideles Juliano Apostata3 obedire in 
his quai non erant conlra fidem, ut majus fidei pcriculum 
vilarelur. » (UMl% q. xii, art. 2.) 



202 TRACTATUS DE PAPA. 



CAPUT II 

JVOM TALEMT BOSiSIlETII ARGUHIEJITA E S4CRO TEXTU 
DCPROIUPTA. 



I. Textus sanctiMatthdei a Bossuetio allegatiis. — Reddite qude 
sunt Caesaris Cxsari, et quse-sunt DeiDeo (Matth., xxii). — Ex 
l]is \erbis sic argumentatur Bossuet : « Mulli enim e Judaeis 
putabant Romani impcrii ac Romanorimi Caesarum, utpote 
infidelium, iniquam, Yiolentam, tyrannicam atque omnino 
nuUam in populum Dei potestatem esse : quorum turbu- 
lentos spiritus magister optimus hac sententia compressit. 
Cum enim id agerent inquieli homines ut religionis specie 
legitima imperia commoverent, id e contra Cliristus docuit 
nihil ad vim ipsam religioriis pertinere quis imperet, atque 
omnino religione relinqui imperia eo loco quo sunt gentium 
ac populorum juribus constiluta. Hoc autem perfecit ostenso 
numismate, atque imagine Ceesaris; ut quoniam respublica 
accivilis societasstatcommerciisacpermutationibus, quarum 
instrumentum est nummus seu publica pecunia, ideo omnes 
intelligerent in ejus poteslate necessario permanendum cujus 
numismatis uterentur. Quod profecto non sic praecise et ab- 
solute diceret, si intelligeret pontificum ac synagogas aucto- 
ritate legitima imperia solvi posse, aut talem potestatem suis, 
suseque Ecclesise ipse aliquando esset concessurus. » Concludit 
Bossuet principibuspaganis et haereticis quantumvis persecu- 
toribus, «obtemperandumin omnibus quse divinis prseceptis 
non repugnarent » (edit. Lebel, 1817, t. XXXI, p. 5!21). 

Respondetur. — 1" Falso supponit Bossuet loqui Chrislum 
Dominum de omnibus generahter imperatoribus. Ex contextu 
enim colligitur interrogatum eum fuisse ac respondisse in 
particulari de imperante tunc lemporis Caesare. — 2" Quod 
isle Csesar imperialem potestatem in Judaeos de facto tunc 



PAUS QUARTA. 265 

exercerct, certum faciebat ejus cffigies nummis incisa. In 
singulis enim regionibus ille solus monetam effigie sua signat 
qui supremam auctorilalem exercet. — S** Quod imperialem 
in Ju(la}os polcslatem diclus Ciosar etiam lefjltime exerceret, 
conslabat ex eadcm effigie, juncla cum notoriis aliunde 
circumstantiis. Nimirum effigies manifestam faciebat paci- 
ficam imperialis auctoritatis possessionem. Nec illam legi- 
time quisquani turbare poterat; \cl ex liac sola rationc, quod 
ejusmodi tentainennonaliud gcnti Judaeorum invexisset quam 
summam calamitatem. Et aliunde dictus Caesar non tyrannice 
agebat; sed populo Dei verae religionis exercitium, ejus pon- 
tificibus libcram jurisdiclionem et auctoritatem suam relin- 
quebat. — 4" Pbarisa^i Jesum interrogantes, agnoscendo num- 
mis inesse dicli Ccesaris elfigiem, Imc ipso a^quivalenter cum 
fatebantur legitimum imperatorem. Nam ex sola effigie con- 
stabat eum esse de facto imperatorem. Et quod legitime im- 
peraret, manifestum simul faciebant circumstantiae. Et prae- 
terea confitendo nummis inesse dicti Caesaris effigiem, seu 
ipsum de facto esse imperatorem, non addiderunt : sed iUe' 
gitime. Id quidem optabant dici a Christo, ut eum accusarent. 
Ipsi vero neque id sentiebant, neque ausi fuissent asserere. 
Igitur respondendo imaginem esse Caesaris, perinde est ac si 
dixissent : Eum lcgitimum gentis nostra} imperatorem agnos- 
cimus. In hoc sensu, ipsis non reclamantibus, eorum res- 
ponsum accepitChristus, prout liqiiet e subjeclis verbis : Red" 
dite ergo qux swit Cassaris Cxsari. Id est, cum vosmetipsi 
Caesarem nunc imperantem pro legitimo impeiatorehabeatis, 
redditeipsiquaidebenlurlegitimis iniperatoribus. Fuitncmpe, 
ul dicitur, argumentum ad hominem. — 5° Provocando ad 
dictam imaginem non docuit Christus, prout contendit Bos- 
suct, obediendum essc cuilibet principi, ex hoc solo quod 
nummi sint ejus effigie signati. Nam primo non locutus est 
Chrislus generaliter de principibus, sed iii particulari de im- 
perante tunc Caesare. Secuudo, huic reddenda dixit Chrislus 



264 TRACTATUS DE PAPA. 

quae debentur imperatoribus legitimis; sed in hypothesi quod 
ipse legitimus esset, prout erat revera, et prout aequivalenter 
confessi erant pharisaei, ad quos respondit Christus. Tertio, 
si docuisset Christus id quod fmgit Bossuet, docuisset falsum. 
Nam possibile est, nec una vice contigit, ut quis gentem ali- 
quam injuste invadat, legilimum ejus regem expellat, impe- 
rialem ibi potestatem sibi usurpet, et statim suam monetae 
effigiem substituat. Quam oppressionem ac lyrannidcm non 
semel, verbi gratia, mahumetani principes exercuerunt. Si 
Bossuetio credas, emissis novis nummis, statim etexhoc solo 
ejusmodi usurpator ac tyrannus legitimus fit, ct, ex doctrina 
Christi, ei omnes prout legitimo imperatori obedire tenentur. 
Vesanamillam doctrinam impium est Christo affmgere. Immo 
eam ipse Bossuetius alibi rejicit, dum usurpatores a legitimis 
principibus distinguit. — 6" Sed jam demus Christum de om- 
nibus generaliter principibus locutum. Demus eum docuisse, 
cuilibet principi, ex hoc soloquod ejus effigie moneta signata 
sit, reddenda esse omnia quae legitimis imperatoribus deben- 
tur. Qua^nam tandem docuit Chrislus reddenda esse princi- 
pibus?Docuit dumtaxat reddenda esse quse sunt Cassaris, id 
est, quae legitimis imperatoribus debentur. An autem decla- 
ravit quaenam debeantur, quaenam sint Cassaris? Minime. An 
declaravit esse Cxsaris, seu imperalori deberi, ut a suprema 
Ecclesise potestate non possit deponi, etiamsi persecutionibus 
populum ad hgeresim vel apostasiam pertrahere nilatur? Mi- 
nime. An declaravit esse Gdesaris ut b^ges regis seu impera- 
toris, fmi Ecclesise noxias, non possit Romanus Pontifex an- 
nuUare ac irritas reddere? Minime. An declaravit esse Caesaris 
ut rex pactum fundamentale regni patenter violans non possit 
legitime ab ejusdem regni civibus ejici? Minime. Ac demum, 
quaestionem illam quse sint Caesaris ne verbo quidem Christus 
Dominus attigit. Notet lector quam absone Bossuetius aJ hunc 
sacrse Scripturse locum provocaverit. Probandum susceperat 
Ecclesiae nullam competere in rem temporalem statuum. 



PAUS QILVUTA. 265 

nullaiii reges in certis casibus deponendi potestatem. Et in 
probalionem adducit lextum, in quo Chistus dicit dumtaxat 
reddenda esse principibus quac ipsis debentur. Quasi post 
allef^ata h«c divina verba non remancat tota qua^stio, an hyec 
Vel illa sint necne C»saris, seu principibus debeantur! Sane 
non minus firmihM' quam Bossuet sanclus Gregorius septi- 
mus, etsi de sua reges ex certis causis deponendi potestate 
nequaquam dubitaret, asserebat et confitebatur reddenda Cae- 
sari qua3 sunt Ca?saris, reddenda regibus qu» ipsis debentur. 
Immo illi etiam principi quem deponebat, reddi quod ipsi 
debebatur existimabat. 

II. Textus evangelici de perseciitionibus quas apostoli passuri 
erant, — Ad prxsides et reges ducemini propter me in testi- 
monium ilUs (S. iMatth., x, 18). Nolite timere eos qiii occi- 
dunt corpus , animam autem non possunt occidere (S. Matth., 
X, 28). Trademini autem a parentibus et fratribus et cognatis 
et amicis,, et morte afficient ex vobis, et eritis odio omnibus 
propter nomen meum.., in patientia vestra possidebitis animas 
vestras (S. Luc, xxi, 16, 17, 19). Cum autem persequentur 
vos in civitateista fugite in aliam (S. Matth., x, 23). — Ex iis 
textibus coUigit Bossuet, non datam apostolis eorumque suc- 
cessoribus potestatem principibus resistendi, sed factum 
prirceptum eis ohediendi in civilibus seu in re temporali 
statuum : Ut autem quovis auctore in ipsos insurgant, aut in 
civilibus jussa detrectent^ nequidem innuit; imo vero id aperte 
vetat, cum nihil aliud indicit quam pati... sic adversus reges et 
pnesides ac legitimos magistratus Christus magister nihil prxter 
fuyam relinquit, iit divina priesidia in invicto fidei spiritu, hu^ 
manavero in fuga habeamus. Nihil prxterea christianis adversus 
reges et mayistratus concessuni est. Sic declinare vim regiam^ 
eique obluctari licet (edit. Lebel, 1817, t. XXXI, p. 52i). 

Resi-oxdetuk. — 1" ibi loquitur Christus expresse et solum- 
inodo de persecutionibus quas apostoli passuri erant. Loquitur 
proinde dumtaxat quoad illud nascentis Ecclesia) iempus, in 



20C TRACTATUS DE PAPA. 

quo exerceri nondum poterat coUata Petro ejusque successo- 

ribus potestas in rem temporalem statuum. Sane verba haec 

ad prsesides et reijes ducemini, etc, trademini autem a paren- 

tibus, etc, non direxit Christus ad Bossuetium et alios synchro- 

nos praesules. Cum ergo agat Christus Dominus de apostolo- 

rum ac saevienlis persecutionis tempore, mirum non est ab 

ipso non suggeri fulminandas in persecutores depositionis 

sententias, sed patientiam in tormentis et fugam. Potest autem 

ista Bossuetiame objectionis confutatio sic conlrahi : eliam 

in hypotliesi quod Christus auctoritatem in temporalia sta- 

tuum Ecclesiae conlulerit, potuit, relative ad persecutiones quas 1 

passuri erant apostoli, eis commendare dumtaxat patientiam 

etfugam, nonautem dictse potestatis intemporalia usum, qui 

fuisset impossibiiis. Ergo, ex eo quod dictam in temporalia 

potestatem tunc siluerit, et exercendam in persecutores apos- 

tolis non suaserit, non sequitur eum jure hoc Ecclesiam non 

donasse. — 2°Exeo solo quod Christus fugam suggesserit, fal- 

sitatis convincitur Bossueti systema. Nam contendit Bossuet 

obediendum esse in omnibus quae peccaminosa non sunt. 

Quid ergo si princeps persecutor simul piaecipiat non fugere 

et thus idolis oiferre? Quod quis non fugiat, per se peccatum 

non est. Igitur, juxta Bossuetii placita, fidelis tenebitur non 

tantum ab idololatria, sed etiam a fuga abstinere, ne violet 

principis in re temporali prseceptum. Praeterea miles sic fu- 

giendo, mullipliciter transgreditur legem et mandata prin- 

cipis, quae mililibus injungunt ut stent sub vexillo, ut hoc vel 

illud muneris sui exequantur; quae omnia per se mala non 

sunt nec peccaminosa. Ergo, ex Bossuetii placitis,non poterit 

miles, ad vitandam persecutionem aufugere ; cum tamen 

dixeritChristus : Cumpersequenturvos in civitate ista, fiujitein 

aliam. Notetur autem fugam in multis ciicumstantiis esse, 

non tanlum licitam, sed etiam prseceptam. (Vide Bianchi, 

Potestadella Chiesa, t. I, p. 482.) liem notetur per eam aflici 

rem temporalem statuuuj. Si fugere licile possit et emigrare, 



IWRS QUARTA. 207 

V. g., lotus exercitus quem perseculor princeps vult ad pec- 
caniinosum aclum adigere, potest idem exercitus principem 
istum indirecte deponere. 

III. Textns sanctiPauU, a Bossuetw allegatl. — Omnis anima 
potestatibus sublimioribus subdita sit (Roni., xiii, 4). Adnione 
illos principibus et potestatibus subditos esse, dicto obedire, ad 
omne opus bonumparatos esse (Tit., iii, 1). Nam. principes non 
siint timori boni operis, sed mali... Deiminister et tibi inbo- 
num (Rom., xiii, 5 ct 4). Simul adducit Bossuet hanc sancti 
Chrysostomi intei'pretationem : Ostendit enim quod ista impe' 
rentur omnibus^ et sacerdotibus, et monachis, non tantum sxcu- 
laribus : id quod statim in exordio declarat cum dicit : Omnis 
anima potestatibus super eminentibus subdita sit, etiamsi apos- 
tolus sit, si evanqtUsta, si propheta^ si quisquis tandem fuerit. 
Concludit Bossuet persecutorrhus ctiam principibus esse ohe- 
diendum in omniljus, iis solis exceptis quae legi divinae ad- 
versantur. Qux exceptio^ inquit, reyulam firmat, evincitque in 
omnibus aUis prsestandam obedientiam^ honorem, vectigal^ om- 
nia quae sunt Csesaris (edit. Lehel, 181 7, t. XXXI, p. 527). ISova 
iUa exceptio de deponendis regibus Scripturx superstructa atque 
aUena est (ihid., p. 5:16 j. 

Respondetur. — l'* Per illas subUmiores potestates non desi- 
gnavit sanctus Paulus solas potestates saiculares, prout sup- 
ponit Bossuet, seJ quaslibet, ac proinde spirituales etiain seu 
ecclesiasticas. Propositio universalis est; et aliunde restrictio 
ad saeculares potestates nequaquam ex contextu colligitur. Sed 
neque sanclus Chrysostomus restriclionem illam exprimit. 
Dicit solumniodo, hac lege suhlimiorihus potestatihus ohe- 
diendi constringi omnes, id est, tum sa^culares, tuni etiain 
sacerdotes et monachos. Nos aliunde prohamus Romani Pon- 
lificis auctorilateni esse subUmiorem quoad eas res temporales 
regum seu statuum, qua^ lini Ecclesiae proprio neccssariai 
sunl, vel linem hunc impediunt. Quo probato, merito sic ar- 
guimus : Exapostolo, suhliiniorihus potestalihus oinnis anima 



268 TRACTATUS DE PAPA. 

obsequi debet : atqui Pontificia potestas sublimior est relative 
ad regem quoad res temporales Ecclesise fmem tangentes; 
ergo rex quoad res istas summo Pontifici obedire tenetur. — 
2° Demus a sancto Paulo per suhUmiores potestates intellectos 
fuisse dumtaxat temporales principes. Ut causa vinceret Bos- 
suetius, probare debuisset locutum apostolum, non tantum 
de principibus legitimis et sat juste gubernantibus ut dici 
possint ministri Dei in honum, sed etiam de quibuslibet usur- 
patoribus, perseculoribus, et populos catbolicos ad hseresim 
apostasiamve trahentibus. Porro quod priores dumtaxat in- 
lellexerit apostolus evincunt hgec ejus subjecta verba : Nam 
principes non sunt timori honi operis sed mali. Dei minister est 
tibi 171 honum. Jam vero Ecclesiae non adscribimus potestatem 
deponendi principes ministros Dei in bonum, sed principes 
ministros diaboli in malum, qui nempe finem Ecclesiae pro- 
prium, teternam salutem animarum, prcepediunt. tlanc inter- 
pretationem non subvertunt, sed potius confirmant sancti 
Chrysostomi dicta. Sic quippe pandit quis fuerit sancti Pauli 
scopus : Etenim rumor undique ciixumferehatw\ quo apostoli 
ut seditiosi etnovarum rerum auctores incusabantur^ qui ad legum 
communium eversionem omnia facerent et docerent (homil. 25, 
in epistolam ad Romanos, edit. Mauritanorum, 1751, t. IX, 
p. 687). Igitur accusabantur christiani, quod leges communes^ 
quae generaliter justse erant, eversas vellent; quod potestatem 
temporalem, quce per se bona est, immo necessaria et divi- 
nitus instituta, auferretentarent. Quam calumniam ut dilueret 
apostolus, edixit generaliter teneri christianos omnes obsequi 
potestatibus temporalibus, iis utique per quas ordo etjustitia 
in societate civili consistunt. 

Huic interpretationi opponere solent Gallicani systematis 
sequaces subjecta sancti Pauli verba : JSon enim est potestas 
nisi a Deo. E quibus colligunt principis etiam usurpatoris, 
persecutoris et populum catholicum ad apostasiam urgentis 
potestatem esse a Deo; ac proinde ipsi deberi obsequium in 



I'ARS QUARTA. 2G9 

omnihiis qunc lcgi divinae non adversantur. Quem errorem 
jaiuludum confutavit S. Chrysostomus in ipsamet homilia, ad 
(luam provocavit Bossuet : Non est enim potestas nisi a Beo. 
Quid dicis? omnis-ne princeps a Deo ordinatns est? JSon hoc dico^ 
in(juit (Vanctus Paulus) : Neque enim de simjuUs principibus 
mihi nunc sermo est^ sed de reipsa. Nam qnod principatus sint^ 
et quod alii imperent alii subjecti sint..., divinse esse sapientix 
dico. Ideo non dixit : Non enim est princeps nish a Deo, sed de 
re ipsa loquitur dicens : Non enim est potestas nisi a Deo. Quae 
vero sunt potestates, a Deo ordinatas sunt (loco citato, p. 686). 

Igilur licct non sit potestas nisi a Deo, a Deo tamen non est 
quodtalis princeps potestatem temporalem exerceat, necquod 
eam exerceat Ecclesiam persequendo, et ohstando ne fmem 
suum proseqni valeat. Quod magis illustrando prosequitur 
Chrysostomus in hunc modum : Sic et cum quidam sapiens 
(Prov., XIX, 14) dicit, a Deoadaptatur viro mulier, hoc dicit quia 
nuptias Deus constituit, non qiiia singulos qui mulieres ducuut 
ipse conjunxerit. Multos quippe videmus qui male, et non ex 
nuptiarum leye junguntnr, neque hoc Deo imputaverimus. 

IV. Textus sancti Joannis a Bossuetio allegatus. — Begnum 
meum non est de hoc mundo (c. xvni, v. 56). — Allegatus etiam 
fuithic lextusin famosacleriGallicanideclaratione, annil682. 
Ouam absone, facili negotio pandi potcst. Velenim arguunt o\ 
sensu litterali, vel ex scopo quem habuit Christus verba ha3c 
profcrendo. Porroin utraque hypothcsi absone textus ille ad- 
ducilur ad probandum Ecclesiae jus non competere in rem 
temporalem slatuum. 

1° Absone allegaretur lilteralis horum Christi verborum 
sensus. Sic nempe se habet textus Gracus : •;; gajiAsia yj iiiri 
buY. eoTiv £•/, ToO x6g(jlou to6tou... vjv 0£ yj gaatXeia yj I[jly) o-jy. £st'.v 
£vT£iJ8£v, « regnum meum non est ex hoc mundo... nunc autem 
regnum meum non est hinc. » Versio Gallica : « Mon royaume 
nest pas de ce monde, » sequivoca est. Potest nempe intelligi, 
tum in eo sensu quod regnum Clirisli originem non ducat ex 



270 TRACTITUS DE PAPA. 

' hoc mundo, turn in eo sensu, quod non versetur clrca res hvjus 
mmicli. Gallicani autem sysleinatis propugnatores intelligunt 
in hoc posteriori sensu, qui est e\identer erroneus, prout pe- 
remptorie proLant particula} ky. atque svtsuOev, et correspon- 
dentes latinae, «non cst ex hoc mundo, non est hiuc. » Egre fert 
Bossuetius quod tam instanter \indicetur Ycrus hic scnsus Ht- 
teralis, cum eum neget nullus. « Diligenter advertunt, inquit, 
non esse a Domino dictum : Regnum meum non est hic, sed 
regnum meum non est hinc... Quse quis nesciat?» At sibi 
persuadet, falsum illum sensum quem (ipso fatente) textus 
excludit, esse nihilominus verum si attendatur scopus a 
Christo Domino intenlus. Id est, quamvis Christus dixerit : 
Regnum meum non est ex hoc mundo^ voluit tamen diccro, 
non est in hoc mundo. Effugium istud prsecludamus.. 

2" Falsum est, ob scopum a Ghristo inlentum, verba cjus 
intelligenda esse in eo sensu quod regnum ejus non sit in 
hoc mundo, id est, circa res temporales hujus mundi. Equidem 
occasiofuit, tuin Judoeorum accusatio quod Christus regiam 
dignilatem affectasset, tum Pilati interrogatio, Rex es tu? Sed 
quid inde? En quoad substantiam mirum Bossuctii ratioci- 
nium : scopus Christi respondendo fuit, ut a mente Pilati 
procul atceret timorem, ne se vellet Csesari substituere; atqui 
ut hunc scopum efdcaciter obtineret, debuit Ghristus dicere, 
regnum suum non esse circares temporales hujus mundi; ergo 
quamvis aliud dixerit, hoc dicere voluit et dixisse censendus 
est. Respondeo : Scopus Chiisti fuit ut inlelligercl Pilatus id 
quod divina sua verba significabant* Si voluisset Christus in- 
telligi a Pilato, rcgnum suum non esse circa res temporales 
hujus mundi, hoc dixisset, et non dixisset aliud omnino diver- 
sum. Ccelerum, dicendo regnum suum originem non ducere 
ex hoc mundo, satis inteUigere poterat Pilatus hanc regia3 po- 
testatis speciem eam non esse qua se Christus Csesari substi- 
tueret; Sed quidquid Pilatus conjicere potuerit de effectibus 
quoad Caesarem ejusmodi regni, non trahentis ex hoc mundo 



PARS QUAUTA. ^271 

origincm, certuia prorsus reinarietChristum Dominum dicere 
voluissequod dixit, et intelligi voluisse id quod divina ejus verba 
significant. Porro dixit : Regnum meum non est ex hoc mimdo, 
Quod omnino stare potcst cum Ecclesise potcstate (uliquc non 
ex mundo accepta) in rem lemporalem statuum. Igitur decla- 
ralioni cleri Gallicani anni 1682 a)ternum dedecus erit, quod 
tali textu nitatur. 

V. Textus sancli Lucx a Bossuetio allegatus. — Mayister, dic 
fratri meo ut mecum dividat ha^reditatem. At ille dixit illi : Homo 
quis me constituit judicem aut divisorem super vos (cap. xii, 
V. 13, 14). Ex quo textu tantam fiduciam excepit Bossuet, ut 
incunctanter scripserit : « Quce verba si perpendimus, statini 
intelligimus finitam, quam tractamus, detemporalibus quses- 
tionem. » (Edit. Lebel, 1817, t. XXXI, p. 535.) Sic respondct 
Bianchi {de la Puissance eccles.^ traduction de Peltier, t. I, 
p. 393, Paris, 1857) : « Ce passage, que Bossuet regarde comme 
peremptoire pour la question presente, ne s'y rapporte meme 
pas. Son argument ne serait valable qu'autant que nous ad- 
metlrions la fausse idee qu'il s'est formee du pouvoir atlri- 
buepar nous a rEglise, et qu'il suppose un pouvoir temporcl 
civil, auquel il appartiendrait directement de s'immiscer dans 
les questions temporelles et de vider les differends a mesure 
qu'il s'en eleve dans la societe civile. Mais cet argument est 
sans valeur des qu'on suppose, au contraire, qu'il ne s'agit 
nullement d'un pouvoir temporel et civil, mais d'un pouvoir 
spirituel qui ne se rapporle qu'indirectement aux clioses tem- 
porellcs et en tant seulemcnt que ces dernieres interessent lc 
salut des ames... Nolre Seigneur, en refusanl d'acceder a la 
demande intempeslive de cet homme..., a fait voir, il est vrai, 
qu*il n'entre point dans le ministere qu'il a exerce ici-bas ct 
qu'il a transmis a ses apotrcs de faire son principal objot de 
juger lcs differends en matiere civile etde regler les affaires 
lemporellcs. Mais il ne nous a pas dit pour cela quil y ait in- 
compalibilite entre ce meme minislere et le soin de regler 



27> TRACTATUS I)E PAPA. 

accidentellement et par occasion ces affaires dinteret minime, 
lorsque la piete, la religion ou quelque autre honnete motif 
en fait un devoir. Autrement TApotre serait alle contre les 
enseignements de Jesus-Christ, lorsqu'il a defendu aux chre- 
ticns de porter leurs proces devant les magistrats idolatres, 
et qu'il leur a commande de se choisir plulot des juges dans 
la communaulc des fideles. » Igitur allegato textu docuit qui- 
dem Christus institutam non fuisse potestatem ecclesiasticam 
ad hoc ut ordinarie, seu extra casim exceptionalem quo id 
fims Ecclesia^ requirat^ Wics in materia temporali dirimat;at 
nequaquam docuit idipsum ad Ecclesiam non pertinerc in 
dicto exceptionali casu. Porro hoc ipsum et non aliud tenent, 
qui Romano Pontifici potestatem adscribunt in rem tempora- 
lem statuum.Ergo textus a Bossuetio tam fidenter allegatus 
prorsus extra quffistionem est. 



CAPUT III 

QIAII PERICIjXOSUM SIT SYSTEItfA BOl$§llIETII. 

AD ^EaUM jStRIPTUR^ SEWSUIW ET AD PRIORUM S^CUI.ORUM 

TRADITIOMEM PROVOCAMTIS. 

Hac de re transcribemus mannscriptam gallicam disserta- 
tionem, quse jam pluries superius citata fuit. 

« I. Les protes(ants accusent TEglise romaine dc s'(Mre 
trompee en s'ccarlant de la vcrite evangelique et de Tan- 
cienne tradition, et d'avoir entraine dans son erreur le monde 
catholique. Voyoiis si Bossuet ne formule pas la meme ac- 
cusation. « Gregorium VII ejusque successores liquido demon- 
stravimus evangelicse veritati et antiquissimse traditioni re" 
pugnasse, cum reges deponerc aggressi sunt. Ac tametsi 
eam, quam tot anathematibus exequebantur animi sui sen- 
tentiam, neque expresso canone flrmarent, neque in ecclesias- 
ticum dogma redigerent, tamen Ecclesia? potestati conflabant 



PARS QUARTA. 275 

ingentem invidiam,schisnialicis et hsereticis occasionem ^rae- 
bebant, catholicos in crrorem inducel^ant, ncdum in fide con- 
fnmarcnt. » (Kdit. Lebel, 1817, t.XX^CIII, p. 120.) 

« Quoique Bossuet se troiiipe, ainsi (|u'on l'a vu prccedem- 
ment, en ne faisant remoiiter qu'a saint Gregoire VII Texercice 
du pouvoir papal sur le temporel des rois, il avoue du moins 
que saintCregoireVlI et ses successeurs s'at ribuorent ce pou- 
voir. Cet avcu embrasse treifepapes et cinq siccles. Cest, en 
outre, un fait incontestable que pendant ce long espace de 
temps lenseignement unanime des ecoles catholiques attri- 
buait aux Pontifes romains le pouvoir en question. Or, que 
dit Bossuet de cette persuasion de TEglise romaine? U dit en 
propres termes qu'elle est contraire a la verite evangelique 
et a lanrienne tradition, et que les Pontifes romains en agis- 
sant ainsi ont induit en erreur les caliioliques au lieu de les 
confirmer dans la foi, evangelicx Veritati et antiqidssimas tra- 
ditioni repugnasse...; catholicos in errorem inducebanty nedum 
in fide confirmarent. II est faux, du reste, que FEglise n'ait 
pas formule cette persuasion par des canons disciplinaires ; 
temoin le decret du concile de Trente sur les duels, decret 
exposc etdiscule p]us haut, pagcl 11 ets.VoiladoncrEglisero- 
maine accusee par Bossuet d'avoir failli pendant plusieurs 
siecles contre la verite evangelique et conlre les moeurs, puis- 
que c'est faillir contre la morale que de commettre ce que 
Bossuet regarde comme une enorme injuslice. 

« II. Les protestants, pour piouvcr que PEglise romaine s'est 
ecartee de la verile cvangclique et de rancienne tradilion, op- 
posent leur maniere d'entendre les textes de l'Ecriture et des 
premiers Peres, a Texplication qu'endonnent les Souverains 
Ponlifes ct les docteurs de rEcole. 

« L'expedient de Bossuetdans ladcfense de sathcse est ab- 

solument le meme. Les Souverains Pontifes qui se sont attribue 

un pouvoir sur le temporel des rois, et lcs theologiens qui 

soutiennent ce pouvoir commo unc doctrine certaine, s'ap- 

ni. 18 



274 TRACTATUS DE PAPA. 

puient sur rEcriture et sur la tradition^ Bossuet leur dit : Jl 
est evident que \ous entendiz nial ces textes et que moi je 
les entends bien. Votre maniere de les entendre a ete,' il est 
vrai, celle des Poiitifes romains pendant cinq siecles et celle 
de toutes les ecoles catholiques pendant ce temps, mais mon 
sens prive doit etre prefere. Et qu'on ne dise pas queBossuet 
n'explique pas lEcriture et la tradilion primitive par son sens 
prive, mais par Tintermediaire entre la tradition primitive 
et saint Gregoire Yll : cette tradition intermediaire est elle- 
meme invoquee par les Pontifes romains et par les theolo- 
giens opposes a Bossuet. Le sens de cette tradition est donc 
lui-meme en queslion. Saint Gregbire VII et ses successeurs 
avec Tunanimite des ecoles y voient la docliine du pouvoir 
papal : Bossuet y voit le contraire; mais il ne peut invoquer 
que sa raison privee. En d'autres termes, Bossuet dit : L'Ecri- 
ture est pour moi. On lui repond : Vous vous trompez, elle 
est pour nous, et nous avons en notre faveur les Papes de 
cinq siecles et renseignement unanime des ecoles. Bossuet 
ajoute : L'Ecriture expliquee par la tradi!ion primitive est 
pour moi. On lui repond : Vous vous trompez, rEcriture avec 
latradition primitive est pour nous, temoin les Papes decinq 
siecles et renseignement unanime des ecoles qui ont entendu 
ainsi la Iradilion primitive etrEcriture. Bossuet poursuit : L'E- 
critureexpliqueeparla traditionprImitive,expliqueeelle-m6me 
par la tradition subsequente jusqua GregoireVH, estpour moi. 
On lui repond : Vous vous trompez, TEcrituie et la tradition 
primitive et la tradition subsequente jusqu'a Gregoire VII est 
pour nous; car et ri5criture et la tradition primitive et la tra- 
dition subse(juente jusqu'a Gregoire VII sont entendues dans 
notre sens par rEglise romaine et par runanimite des ecoles. 



* llanc potestatem (dit Baroniiis) esse in Ecclesia Dei, et in Pontifice prirnario 
residere, posseque ipsum, si c&usa poslulat, apo^tolica plenissima potestate in- 
f.^stum Eccltsicie rcgem sive impi ratorem depoiiere, ex Dei vei bo. juro divino et 
le^e natunc, necessaria asbumptione exploratissimum est. (Ad ann. 800, n. 15.) 



I»ARS QUARTA. -275 

lci il taul queBossuct se laise, ou quil all(^gue et pr6f6re son 
sens prive quant a la manir.re d entendre et rEcriture et les 
rnonurneiits de la tradition. II est donc en derniere auiilyse 
force de preiidre vis-a-vis de l'Eylise romaiiie la meme posi- 
tion que les protesfants. 

(( [II. Bossuet ne se laisse pas du fout ebranler par Tauto- 
rite d'un si grand nombre de Papes qui, pendant cinq siecles, 
se sont atlribiie un poiivoir sur le lemporel des societes ci- 
viles : il ne voit aucun iiiconvenieiit a declarer tout siinple- 
ment qiie tous ccs Papes sont tombes dans Terreur, et il se 
tranquillise en disant que rEglise catholique n'a jamais ap' 
prouve CQiie doclriiie, qu'elle ne Ta jamuis admise comme im 
artide de fol : eaque omnia ideo non nocent, quod Ecclesia 
cathoUca nunquam ea approbarit, nunquam ut fidei doctrinam 
admiserit. (Eiiit. Lebel, 1817, t. XXXllI, p. 120.) Mais ce 
fondement est-il bien solide et Bossuet a-t-il raison de s'y 
appuyer avec tant dc confiance? II est evident que ce fondc- 
ment s'ecroule si Ton parvient a demontrer ces deux points : 
1* il est faux que lEglise calbolique n'ait pas approuve la 
doctrine en queslion ; 2" de ce que rEglise catholique n'a 
pas defini expressement cetle doctrine comme article de foi, 
il ne s'ensuit pas qu'on ai| droit de la nier. Or il est facile 
d*^tablir solideinent ces deux theses. 

(( l*" 11 est completement iiiexact de dire que TEglise catho- 

iique n'a jamais approuve la docti"ine d'un pouvoir papal sur 
e lempoi-el des rois. II est certain que cotte doctrine a ete 
'onslamment enseignee et suivie dans les e^ulises de France 
3endant plusieurs siccles jusqu'a la venue de Calvin. 11 est cer- 
i n qu'il en a ete de m6mo hors de France. Les Eglises des autres 
lysen communion avecrEglise romaine font parcillement 
linise et soulenue plusieurs siecles avaiit Calvin; elles ont 
ulinue a radmettre jusqua nos jours. II est certain, en un 
iiut, que toules les ecoles du monde catholique rontconstam- 
iicnt embrassee, enseignee et delendue d'un consentemenl 



276 TRACTATUS DE PAPA. 

unanime jiisqu'a Calvin, et hors de France meme apres Calvin. 
II est cettnin qu'elle a ele embrassee et soutenue par tous 
ceux des saints quiont traite cette matiere : temoin les deux 
Papes canonises S. Gregoire VII et S. Pie V, S. Raimond de 
Pegnalbrt^ S. Thomas d'Aquiu% S. Bonaventure^ le hien- 
heureux Augustin dAncone*, S. Antonin% S. Jean lie Capis- 
tran^ II est cerlain que ceux des cardinaux qui ont traite la 
question ont pareillement admis et soutenu le pouvoir de 
TEglise sur le temporei des rois : temoin Henri de Suze, 
eveque de Sisteron, puis archeveque dEmbrun, puis cardi- 
nal-eveque d'Ostie, lecardinal Zarabella, le cardinal deTurre- 
cremata, le cardinal Jacobatius, le cardinal Slbndrat, le cai- 
dinal Brancati, le cardinal d'Aguirre; enfin les cardinaux 
Bellarmin et Duperron. En dautres termes, parmi les car- 
dinaux qui ont traite ce sujet, soit en Fran( e jusqu'au dix- 
septieme siecle, soit hors de France jusqu'a nos jours, on 
n'en trouvc pas qui nient ou qui mettent au rang des simplcs 
opinions libies le pouvoir de rfiglise sur le temporel des so- 
cietcs civiles. Meme concert de la part des eveques du monde 
entier qui ont ecrit sur cette grave matiere pendant les cinq 
siecles anterieurs a Calvin. — De plus, cinq conciles oecume- 
niques, et les Papes, c'est-a-dire TEglise romaine pendant 
cinq siccles suivent en pratique la meme doctrine ct mani- 
festent la meme persuasion; et pas un eveque, pas un theo- 
logien catholique dans le monde entier qui reclame et s'eleve 
contre : et il s'agit d'un sentiment sur lequel, s'il etait er- 
rone, TEglise catholique n^aurait pas pu garder le silence, 
puisqu'il serait un [altentat contre la justice, et, comme le 

veut Bossuet, aui renversement de la verite evangelique et 

I 

* Lib. I, Sum. can., tif. De haeret., § 7. 
^ 2, 2, qusest. xii. art. 2, et in prim. ad Corinth., cap. v. 
^ De Eccles. hierarch., p. 2. 

* De Eccles. potest., q. xlvi, d. 2. 
^ 5 p., lib. III, cap. iii, De Jurisd. Papse, tit. Xlf. 
^ Do Auctor. Papae, t. III, Tract. jur. 



PARS QUARTA. 277 

I traditionMcUe. Eii pareil cas, laisser se propager cet enseigne- 
inent et cctte persiiasion nnanimes, garder le silence et nc 
pas nricter le cours d'une telle doctrine, et surtout la suivre 
cn j)ratique, c'est incontestablenient pour TEglise catholique 
Vapprouver. II cst donc inexact qu'il n'y ait jamais eu appro- 
halion de la parl de TEglise catholique. Les cinq siccles pen- 
(lant lcsqucls la question a ete traitee, discutee et mise a 
cxccution sont une approhation eclatanle qu'on n'effacera 
jamais de Ihistoire, et dont on n'cludera la portee qu'en ac- 
Lusant rEglise de si^tre egaree. 

2° De ce quc TEglisc n'a pas expresscment dcfini comme 
article de foi la doctrine d'un pouvoir papal sur le temporel 
dcs rois, que doit-on conclure? La consequence rigoureuse est 
que la doctrine contrairc ne constitue pas encore une heresie 
formcllc. Mais il n'cn reste pas moins vrai que, pendant cinq 
siccles, rEglise romaine a entendu rEcriture et la tradition 
dans le sens du pouvoir papal sur le temporel; que rensei- 
gnement unanime des ccoles catholiques jusqu'a la deviation 
altrihuee a la Faculte de Paris, en 1665, a ele du meme sen- 
timcnt; ({ue de tous lcssainls, de tous les cardinaux, de tous 
les cvcques, dc (ous les docteurs rt^pules graves et orthodoxes 
qui ont traite la matiere, il n'en est pas un jusqu'en 1665 qui 
n'ait cnseignc la meme docti ine comme certaine. 

Or, s'elever contre un enseignemcnt de cette nature pour 
lui preferer le sentiment particulier ct tout r(3cent d'un petit 
nomhre d'hommes, a toujours et(i regarde dans lEglise ca- 
tholique comme une hardiesse plcine de pcril. Si Ton doit 
avec Mclchior Cano regarder comme temeraires oeux qui s'elc- 
vent contrc rcnseignement unanime de recoleS et si le fait 
de cctte unaiiiinit(3 en faveur de la doctiine en qucslion e>t 

* Ex auclorum oinniuui scholaslicorum communl sententia in rc (luidem gravi, 
adeo probabilia sumuntur argumputa, ut iilis rtfragari temerarium sit (1. VIII, 
c. IV, concl.^i). — Concordem omnium theologorum scholtc de fide aut moribus 
senleniiam contradicere, si hieresis non est, at hseresi proximum est (Idem, 
concl. 3"). 



278 TRACTATUS DE PAPA. 

suffisamrnent consiate, n'est-on pas en droit de regarder 
commc fausse et deplorable Topinion contraire de Bossuet? 
IV. Les proteslarits accuseni rEglise catholique de s^etre 
tr^ompee, meme dans ses decisions dogmatiqucs. Bossuet sur ce 
point les combat : il nic que TEglise se soit jamais trompee, 
qu'elle puisse jamais se tromper dans une definition de ioi. 
Neanmoins en avouant que pcndant cinq siccles les Panes et 
les docteurs de TEcole induisaient les catholiques en erreur, 
m errorem inducehant catholkos^ et s'ecartaient de la verit6 
evangelique et de la tradilion primitive, m^angelkae veritati et 
antiqnissmx traditioni repngnasse, il expose les protestants a 
la tentation de conclure que rEglise catholique peut errer 
pendant des siccles dans un enseignement universel toleie et 
approuve par cUe. Or cette tentation en amene une autre : 
celle de conclure qu'elle peut aussi errer dans ses decisions 
dogmatiques. Car, dans ses decisions, elle a coutume, dit 
MelchiorCano, de prendre pour regle renseignement univer- 
sel des docteurs*. Et, d'autre part, pour que les portes de 
renfer neprevalent pns contre TEglise, il est necessaire non- 
seulement qu'elle ne puisse pas errer dans ses decisions dog- 
matiques, majs encore qu'elle ne puisse pas toler^er et 
approuver un enseignement universel, qui renverserait la ve- 
rite evangelique avec la tradition, et lavoriserait une enorme 
injustice. Accorder aux protesiants ce qui les autorise a con- 
clure qu'elle peut ei rer de la seconde maniere, c'est les ex- 
poser a conclure quelle peut errer aussi dans ses decrets de 
foi. 



^ Trpcentos abhinc annos si quas ecclesia hrereses condemnavit, si qiia de fide 
et niorihus decretn tulit, in utrisque scholasticorum subsidio et diligentia vehe- 
nienter adjuta est (1. VHI, c. iv, p. 175, edit. Bassani 1776). 



I'ARS nUARTA. 279 



CAPUT IV 



^IAM POTIORI JIRK AU SACRAM ^irRIPTrRAM 

pROvoccTtn Ao Ti:%ni( AiiOAM r.cri.F.Miyv: pote^tatem 

li\' HEM Ti^MPORAi.EM STATU1.M. 



1" Textus Matthaei (16-18), Amen dico vohis, qudecumque 
(lUigaveritis, elc, per se ncludit onuiia prorsus jur;j, quae a 
Cluisto Ecclesioe conferri potuerunt. Vox cniin qucvcumque ni- 
Inl excipit. Ergo nisi probetur non potuisse aut dehuisse a 
Christo conferri jus in rem temporalem staluum, jusve reges 
in cerlis casibns deponendi, e sacro tcxtu coUigcndum est, 
hac quoque prffirogativa Ecclesiam donatam fuisse. 

2° Idem sequitur e verbis ad Petium directis : Tibi daho 
claves... Quodcnmque ligaveris... Claves supremam potestatem 
designant, prout fatentur ciuditi, etiam protestantes. Aliunde 
vox quodcumque limitem excludit. 

5" Idem evincunt Christi verha : Pasce agnos meos, pasce 
oves meas. Sane oves sunt rcges, et quaelibct societatis civilis 
membra : potest ergo Petrus eos regere prout pastor regit 
ovile; id est, quoad omnes oviuin actus; ac proinde quoad 
aclus etiam regine potestatis ac aliorum civilium munerum. 
Dum enim dixit Christus pasce, non addidit quoad talem dum- 
taxat actuumspeciem. 

4° Quod autem is verus sit Scripturse sensus, non more 
protestanlico, ex sola privata nostra ratione coUigimus; at ex 
aucloritate Patrum, concilioium, romanorumque Pontificuin, 
ac omnium unanimiter scholae doctorum. 



SECTIO VI 



ARGUMENTA E RATIONIBUS THEOLOGIGIS 



Ratio theologica dicitur concliisio legitime deducta e prin- 
cipiis, quorum alia certa sunt ex tide seu revelatione, alia 
evidenter vera percipiuntur. 



CAPUT I 

ARGVIMENTIJIII EX IJTmiJjSQIIi: SOCIETATIIS FIHi:. 

1*^ Notionem prsemittemus de triplici societate, religiosa 
nempe, domestica et civili, de proprio uniuscujusque fme et 
eorumdem fmium subordinatione. 2° Expendemus qusestio- 
nem de possibili, videlicet an potuerit Deus ecclesiasticae po- 
testati jus in rem temporalium societatum civilium tribuere. 
3" Solvemus qusestionem facti, nimirum an de facto eccle- 
siastica poteslas hocce jure donata sit. 

I j^ _.Pe SOQietatis religiosse, domestica} ac civili proprio fine, et de eorumdem 
linium subordinatione. 

Propositio P. — Non potidt Deus, homines creando, alium 
finem iiltimum sibi proponere^ quam seipsum tanquam summum 
honiim attingendum^ per uni}(scujusqne hominis deternum cogni-. 
tionis et amoris actum. — Nam iinis ultimus propter quern quis 
agit, est illud bonum quod appctit supra quselibet alia boiia, 



PARS QUARTA. 281 

el in quo appetcndo quicscit, nihil ultra quaerens. Csetera 
nempe non appetuntur nisi lanquam media ad iinem ulti- 
mum. Jam vero repugnat posse Dcum aliquid amare ac ap- 
petere supra seipsum. Cum enim ipse sit bonum infinitum, 
si quid plus amaret seipso, prave ageret, ab infmila perfec- 
tione deficcret, Dcus esse desincret. Igitur angelos ct homines 
creando, hunc finem ultimum sibi proposuit Deus, ut seip- 
sum tanquam bonum summum attingeret. Jam autem ab 
aHerno, anle omnem crcationcm, seipsum immediate atlin- 
gebat. Ergo creaturas condendo inlcUigentia et amore prffidi- 
tas, voluit seipsum tanquam (inem ultimum attingere diverso 
modo, id est, per ipsarum cognitionis et amoris actum. Quae 
tamen divcrsitas non stat ex parte Dei, scd tota ex parte crea- 
turarum. Nimirum fmitus ille actus quo unusquisque homo 
et angclus Dcuni tanquam bonum summum in aetcrnum cog- 
noscet et appctet, est participatio quyedam infinili actus quo 
sibi pariter Deus summe adhaeret. Infmitus actus, quatenus 
in Deo, finitus quatenus in crealura. Hinc colliges : 1" Tran- 
sitoriuni csse, non autcm dcfniitivum, prsescntem hominis 
statum, in quo possibile ac liberum ipsi est Deum non appe- 
tere supra bona omnia, imo Deum summum bonum miseris 
dcleclationibus postponere. Repugnat enim posse Deum frus- 
trari fnie quem intcndil, ct ad qucm attingcndum agit. Cum 
ergo creaturam intclligentem condendo, sibi necessario tan- 
quam finem ultimum proposuerit ab ipsa obtincre aelernum 
istum cognilionis etamoris Dei actum, necesse esi angelos et 
homines omnes aliquando ad hunc actum devenire, ac in eo 
in ffilcrnum ita immote consistcre, ut jam ipsis impossibile 
sit quid(|uam aHud pr^ctcr Deum tanquam bonum summum 
appetere. — CoUiges T ad ilictum cogiiitionis et amoris Dei 
aeternum actum adducendos, non tantum beatos, sed ctiam 
darnnatos, licet diverso modo. Duplex quippe Dci tanquam 
sumniiboni amor. Amor fruens objccto suo, et hic est summa 
felicitas, qua beati per visionem intuitivam in seternum po- 



282 TRAGTATUS DE PAPA. 

tientur; et amor carens objecto suo, id est, summobono, seu 
Deo. Is aulem , si careat simul omni bono finilo , et jam 
totis viribus Deum summum bonum unice appetat , absque 
ulla spe infinitum illud bonum unqnam consequendi , 
est summa infelicitas, qua damnati in inferno cruciabunlur. 
Porro, ad Deutn quod atlinet, tlnem quem sibi proposuit non 
minus per carentem quam ppr fruentem amorem attingit. 
Quamvis enim aeternus ille amoris Dci actus, piout a dam- 
nato elicilur, sit carens, prout tamen in Deo infinite com- 
pletur et perficitur est summe frucns. Et quod sit carens in 
damnalo, ipsius culpa est; quia in terrestri vita, Deum tan- 
quam summum bonum, prout jubebatiir et facile poterat, 
noluit prosequi; sed aliquod linitum bonum, aut aliquam fini- 
torum bonorum copiam, tanquam summum bonum et finem 
ultimum prosccutus est, et sibi Deum fecit, in quo stat tota 
mortalis ppccati ratio et malitia. — Coliiges 5*" post prsesentem 
in terris vitam, damnatum qualibet vel minima boni parti- 
cula necessario spoliandum esse. Si enim aliquod ipsi bo- 
num superesset, licet fmitum et valde limitatum, posset, 
sicut in prgesenti vita iUud anleferre summo bono, id est, 
Deo, et sic renuere seternam illam ad Deum tanquam sum- 
mum bonum tendentiam, quam Deus sibi proposuit, et qua 
eum fraudari posse repugnat. Igitur damnatorum sensus et 
facultates omnes quolibet bono spoliari necesse est; seu ne- 
cesse est damnatos in toto enle suo dolorem perpetuo pati. — 
Colliges 4° in damnatis non sese excludere amqr^m summum 
et summum odium Dei; immo summi odii non aliam esse 
causam quam amorem summum objecto suo carentem. Enim- 
vero qui bonum aliquod amat, si eo privelur, necessario do- 
let. Quod si non doleret, diclum bonum non amaret, sed erga 
illud sese indifferentem haberet. Insuper odio habet perso- 
nam quae ipsi bonum istud eripit. IIoc ipso enim quod quis 
objectum aliquod amat, vult non existere ullam causam per 
quam bono isto spolietur. Si qua vero ejusmodi causa exis- 



PARS QUARTA. 285 

lat, vult eain destrui, periini et annihilari, in qiio pisecise 
-odii essentia consistif . Insiiper si nulla spes affulgeat ereptum 
boMuni iccuperandi, cum dicto dolore et odio aderit simul des- 
peratio. Roni parum amati privalio, parum cau at doloris, 
odii ac de^peralionis. At si l)'Hiuiii aliquod summe, nnice ac 
necessario ametur et appetalur, illius privationem necessario 
consequitur dolor summus, odium summum personse bo- 
num hoc eripientis, el summa despeiatio. Ea poiro damna- 
toruin conditio. Jam Deum agnoscunt tanquam summum 
bonum, et quatenus lale ipsum totis virihus unice, summe 
ac necessario appetunt : en summus Dei amor. Simul autem 
cum omnimoda certiludine sciunt se nunquam bonum istud 
consoculuros : en desperatio summa. Et tandem quiapersona 
qu» hoc eis bonum eripit est Deus ipse, sese ipsis denegans , 
euni summo, necessario ac in aeternum duraturo odio prose- 
quuntur. Qu?e amoris simul et odii quoad eamdem perso- 
nam compossibililas potest etiam e sequenti faclo colligi. 
Anno 1826, juvenis quidam |)ucllam, Parisiis \ia vulgo dicta 
de Sevres degentem, vehementer amabat et uxorem ducere 
postulabat. Monendum eum curavit puella, noUe se matri- 
monium inire; proinde ipsam invisere desineret. Quo audito, 
juvenis ipsam e donio egiediontem, infixis cultri viginti sep- 
tem vulneribus interfecit. Ibi vides in eamdem personam 
amorem simul et odium. Non alia de causa occidebat, quam 
quod vehementer amabat, et illa sese denegabat. 

Igitur quod docel fides de damnatorum condilione, nedum 
contiadicat, prorsus econtra quadrat pr^esenti nostra^ proposi- 
tioni, nempe Dei homines condentis finem ultimum fuisse 
dictum aeteinum cognitionis et amoris actum, quo unusquis- 
que homo ad Deum tanquam summum bonum tenderet. Quae 
caeteroquin doctiina tota iniplicite in hoc sacra^ Scripturae 
\erbo continetur : Omnia- propter semetipsum operatur Deiis. 

Propositio \\\ — Deus voluit et instituit societatem civilem 
tanquam medtnm ad fmem societatis domesticae seu familiae; 



284 TRACTATUS DE PAPA. 

societatem vero domesticam tanquam medium ad finem societatis 
reUgiosa^ seii Ecclesia^; ipsam vicissim Ecclesiam tanquam me- 
dium ad finem ultimum, quem sibi homines creando proposuit. 
— Finis societatis civilis est singulis hominibus et fami- 
liis securitatem ac temporalem prosperitatem procurarc. 
Finis societalis domesticse seu familise, hominum procreatio 
et apta educatio. Finis Ecclesise, homines, sic per familiam 
procreatos et apte praeparatos, veram tidem edocere, divina 
gratia per sacramentorum administralionem imbuere, aptis 
mediis et curis ad divinorum mandatorum observantiam im- 
peilere, et sic in vitam aeternam traducere. 

Dicimus 1° : societatem civilem non esse nisi medium ad 
fmem societatis domesticae seu famiii». Nam si familiae sin- 
gulae, absque ullo adinvicem societatis vinculo securse sub- 
sistere, fmemque suum humanum genus perpetuandi et ho- 
mines apte educandi attingere possent, inutile prorsus foret 
civiiem societatem constituere, cum suo rege imperatoreve 
aut senatu, cum exercitu, judicibus aliisque rei admiuistra- 
torise appendicibus. Imo id noxium foret, cum fieri nequeat 
nisi cum notabili unuscujusque familise detrimenlo; id est, 
quin familia quaslibet cogatur tributum solvere, filios ad 
militiam expetitos tradere, et quamplurimis auctoritatis 
civilis mandatis et prohibitionibus sese aptare ac subjicere. 
At cum ea sit, ob peccatum originale, proesens humani ge- 
neris conditio, ut semper et ubique adsint homines nequam, 
pravisque cupiditatibus servientes, qui nisi fortiter coerce- 
rentur, in furta, csedes ac caetera flagitia sese converterent; 
cumque aliunde unaquaeque familia sejunctim sumpta impar 
sit arcendisejusmodi malis, ideo prorsus necesse est familias 
multas simul in sociptatem coire, quam regat suprema qua3- 
damauctoritas, sicque singulorum securitati consulatur. Pris- 
terea mulla sunt bona, ad proprium familise fmem utilia, 
vel etiam necessaria, qua*. singulae familiae sibi comparare non 
possent, nisi in unum sociale corpus adunarentur. Igitur, ci- 



PARS QUARTA. 285 

vilis socictas est rcveia iiec«*ssanuin medium ad societitis 
domesticae seu rainiliae finem; ac proinde omnino ccnsendus 
est Deus oam voluisse ac instituisse. At non esl nlsi medium 
relalive ad familiam, cwm, ex diclis, inutilis, nociva cl stulta 
foret cjus inslilulio, si absque ulla socielate civili quielibet 
familia finem sibi proprium aple posset allingere. Proinde 
omnino ca^cutiuiit {\\u societateni civiiem seu statum veluli 
quoddam idolum colentes, pulant instilulas familias propler 
socielatcm civilem, cum e contia instilutus fucrit status prop- 
ter familiam, id cst, tanquam medium ad finein faniiliai pro- 
prium. 

Diciinus 2" : institutam a Deo societatem domesticam seu 
familiam tanquam medium ad finem socielalis religiosae seu 
Ecclesia?. Institula quippe fuit Ecclesia ut bomincs, jam per 
familiam procreatos et educalos, supernaturali vita, super- 
naturabbusque mediis ad ^ternam beatitudinem disponat. 
Igitur liberorum procreatio et educatio, seu finis socielatis 
domestica}, est medium relative ad Ecclesiam. 

Dicimus 5° : Ecclcsiam esse medium rclative ad finem ulli- 
mum quem Deus liomines creando sibi proposuit. Enimvero 
iste finis ultimus, prout proposilione prima probavimus, est 
ajternus amoris actus quo quilibet bomo in Deum,tanquam 
sunimum bonum totis viribus sese feret, et per quem ipse 
Deus sese attingit, ipsum infinite complendo. Cumque iste 
aclus possit esse vel fruens objecto suo, id est, summa bea- 
litudo, vel objecto illo carens seu damnatio, voluit Deus a 
libero bominis arbilrio pendere utramquc conditionem; et 
ideo instituit transeuntem et necessario finituram terrestrem 
vitam, in qua bomo alterutrum eligeret; et siinul instituit 
Ecclesiam ; in qua et per quam unusquisque homo juvarelur 
et impelleretur ad eligendum dictum actuin fruenlem, seu 
summam beatitudinem. Igitur ipsa etiam Ecclesia est me- 
dium rclative ad finem ultimum quem Deus liomines creando 
inteudit. 



286 TKAGTATUS DE PAPA. 

Propositio IIP. — Finis societatis civilis subordinatiir fini so- 
cietatis domesticx seu familia^, et fmis familias subordinatur fini 
Ecclesiae. — Narn finis subor.iinatur alteri fini hoc ipso quod 
sit mediiim rclative ad istum alterum linem. Cum igitur, ex 
propositione secunda, finis societatis civilis sit medium rela- 
tive ad fmem societatis domesticae, et finis societalis domes- 
ticae sit medium relative ad fmeni Ecclesije, sequitnr finem 
societalis domestlcae subordinari fmi Ecclesise, et fmem so- 
cietatis civilis subordinari tum fmi ^ocietatis domesticae, tum 
fini Ecclesiae. 

§ 2. — Quaestio de possibili. — Non repugnat, seu pos^^ibile fuit, a Deo datum 
Ecclesite jus aliquod in rem temporalem socielatum civilium. 

pROPosiTio P. — Potuit Deus ambas potestates, ecclesiasticam 
scilicet et civilem, distinctas instituere, et simul velle civilem 
alteri certo modo subjectamK — Id non potuisset Deus, quia 
repugnaret ambas societates esse distinclas, et simul unam 
alteri aliquo modo subesse. Nulla enim alia impossibilitatis 
ratio excogitari potest. Porro non pugnat vera dlstinctio cum 
aliqua unius subjectione relative ad alteram. Seu, quod idem 
est, ut ambae potestates sint distinct^e, necesse non est ut 
sint mutuo independentes in omnibus. Ouod antequam probe- 
mus, praenotandum quid hac de re gallicanismus parlamen- 
^ariMS, quid moderatus persuadere tentaverint. 

Uterque gallicanismus allegat principium istud, (caeteroquin 
certissimum et traditione calholica nixum^, distinctas a Deo 
institutas fuisse ambas potestates, civilem scilicet et eccle- 
siastic.^m. Inde autem concludit gallicanismus parlafnenta- 
rius^ civilem esse in onmibus independeniem ab ecclesiastica; 
ecclesiasticam autem dependere a civili quoad ea quae hujusce 
posterioris interesse quocumque modo taiigunt, licet attin- 
gant etiam interesse prioris. Cujus conclusionispatet eiror, 

' Confer quie in probalionem hujus propositionis diximus in Tractatii (h jiire 
liturgico (parte II, sect. li, cap. m, prop. 5). 



PARS OUARTA. 287 

nisi melius (lixerim mala fides. Eccur enim, ex eo quod sinl 
dlstinctae^ concliidunl civilem polius quam ecclesiaslicam esse 
in omnibus ab altera prorsus independenlem? Si distinclio 
non impcdiat quin una possit csse prorsus independens, al- 
tera aulem aliquo modo subjecta, cur omnimodam inde- 
pendentiam civili, subjectionem Ecclesiasticae tribuendam 
coUigunl? Non alia sane de causa, quam quod ejusmodi sys- 
lematis scquaces, terrenis principibus palpare voluerunt, ut 
eos in evcrtenda Ghristi Eculesia cooperalores eCficerent. 

At gallicanismus moderatus ex ambarum potestatum distinc- 
toie concludit mutuam et omnimodam ab \n\icem indepen- 
dentiam. Ex ea scilicet ralione quod qualibet unius quoad 
alteram subjectione tollatur distinctio. 

Porro preetensa hiec distinctionis et alicujus dependentiai 
incompossibilitas error est manifestissimus. Quod sic probari 
potest : 

1** Evanescit quidem seu non existit duarum potestatum 
dislinctio, si tolum quod habet una contineatur in allera, et 
vice vcrsa; tunc enim unaquseque idem est ac altera; nec 
proinde exlant duie, sed unica. — Item non existit proprie 
dicta distinctio^ si una potestas excludat alleram quin tamen 
ab ipsa excludatur; seu quando exclusio non est hHateralis, 
sed dunitaxat unilateralis. Tales sunt, \erbi gratia, regia po- 
testas et polestas gubernatoris provinciie a rege constituti. 
Gubernatoris polestas tota continetur in potestate regis, dum 
e contia regis potestas non coulinetur in potestate guber- 
natoris, sed eam multum excedit. Unde gubernatoris potes- 
las excluilit regiam; non autem vicissim excluditur a regia, 
sed includitur. Quando ita se habent duse potestates, una est 
ministerialis rehitive ad alteram; et quamvis veram potesta- 
tem habeat minister, non tamen eam habet exclusive pro- 
priam., siquidem ea potestas simul et potiori titiilo, ei com- 
petit cujus minister est. Porro quando agitur de proprie dicta 
duarum potestatum distinclione, non intelligitur casus ex- 



288 ' TRACTATUS DE P\PA. 

clusionis unilateralis, seii casus quo una non sit nisi alterius 
ministra; sed intelligitur casus exclusionis bilateralis, ita ut 
unaquieque liabeat jus aliquod sibi exclusive propriiim, quo 
careat altera, seu de quo alteia dicere cum veritate nef|ueat : 
jus istud meum est. Atque in hoc strictiori sensu dicimus 
stare posse duarum poteslatum distinctionem, licel una non 
sit ab allera in omnibus independeiis^ sed ei quoad nonnulla 
subjaceat. 

2^* Polestas quse dependet ab alla poteslate, vel dependet in 
omnibus, vel solummodo quoad aliqua. Si dependeat totaliter 
seu in omnibus (sicut minister, verbi gratia vel gubernator 
provinciae pendent a rege qui eos constituit), tunc quidem 
non esistit inter duas illas potestates proprie dicla distinctio; 
siquidem una niliil omnino potest absque assensu alterius, 
nec proinde habet jus uUum sibi exclusive proprium, nec est 
proinde nisi alterius ministra. — Secus autem sese rcs habet, 
si potestas dependens ab alia polestale, quoad aliqua solum- 
modo dependeat. Nam tunc in cseteris omnibus habet jus sibi 
exclusive proprium, ita ut legitime nequcat altera potestas 
in';his sese intromittere. Adest nempe in cdeteris omnibus 
supradicta distinctio bilateralis, ac proinde distinctio proprie 
dicta. l^iiur minime repugnat duas potestates esse vere ac 
proprie distinctas, licet una in nonnullis alteri subjaceat. Sit 
in exemplum imperator qui duobus filiis suis ditionem suam 
sequahter dividit, cum ea tamen conditione, ut junior filius 
nequeat, absque natu majoris assensu, cum vicinis regnisul- 
lum foedus inire; in reliquis autem prorsus ab invicem inde- 
pendentes sint. Ibi habes duo regna vere distincta, licet 
unum ab altero dependeat eique subjiciatur quoad dictam 
foedera ineundi potestatem. Sint eliam in exemplum duo regna, 
quorum unum armis ab altero superatum, pacem postulal 
atque obtinet sub sequentibus condilionibus : quod nempe jam 
nequeat absque victoris assensu, ullam militarem navim lia- 
bere; quodque in posterum nequeat ultra viginti millia homi- 



PARS:QDARTA. 289 

num ad vexilla vocarc; in cietcris autcm pneterita sua indepen- 
dcntia potiatur. Sane duo ista rcgna vcre ac proprie distincta 
rcmanercnt, et tamen unum alteri quoad nonnulla subjaceret. 
Igitur evidentissimus error est ista gallicanorum thcologorum 
assertio : stare ncquit duarum potesiatum dislinctio, nisi cum 
mutua in omtiibiis indcpendcnlia. Immo stat ncce^sario dis- 
tinctio, hoc ipsoquod una in nonnullis, non in omnibus, alteri 
subsit. 

5° Ergo potuit Deus ecclesiasticam et civilem poteslates dis- 
tinttas institucre, et simul velle civilem alteri certo modo 
subjectam. Idco eum id Deus non potuissct, quia incompos- 
sibilis foret diiarum potestatum distinctio cum qualibet unius 
ad alteram subjectione. Atqui incompossibilis, non est, ut 
probavimus. 

PRorosiTio \h. — Potuit Deus, etsi ambas potestates distinctas 

instituerit, quoad casum qiio civiUs ecclesiasticam injuste prae- 

pedirety jus ecclesiasticas trihuere civilem coercendi, etiam reqem 

aliosve civiUs potestatis ministros deponendo. — Nam, ex pro- 

positione preecedenti, potiiil Deus, slarite distinctione,civilem 

ecclesiastica^ subjectam velle aliquo modo. Porro non magis 

repugnat quod subjectam voluerit eo modo quem dicimus, 

id est, pro casu quo civilis ecclesiasticam a prosequendo fme 

suo injuste pra^pcdiret, et ita ut in hoc casu jus Ecclesise 

cuinpetcret civilem coercendi, etiam regis depositione. Ideo 

(Miim dictimi subjectionem instituere non poluissct Deus, 

(luia talis subjectio ambarum potestatum distinctionem tol- 

l( let. Porro ex propositione prima non tollitur distinctio, 

^uandiu civilis potestas ecclcsiasliccc subest dumtaxat in non- 

iiuUis, el independentiam suam servat in caeteris. Depen- 

tl('ntia autcm quam hic possibilem asserimus, non est quoad 

iomnia, sed quoad unum determinatum casum. Ergo potuit 

l>eus dicto modo staluere, stante utriusque potestatis distinc- 

tione. 

Propomtio III^ — Potuit Deus, stante ambarum potestatum 

III. 19 



290 TRACTATUS DE PAPA. 

distinctione, Ecclesix supremnm judicium tribuere de prsedicto 
casu, id est, an civilis potestas ecclesiasticam injuste prcxpe- 
diat. — Id non poluisset Deus, \el quia tolleretur utriusque 
potestatis distinctio, vel quia obstaret rectus ordo, ne sic Ec- 
clesia judex constitueretur in propria causa. NuUa enim alia 
ratio alicujus momenti excogitari potest ad fulciendam prse- 
tensam impossibilitatem. Porro : 1° non tollitur ambarum 
potestatum distinctio per aliquam subordinationem in non- 
nullis casibus, sed dumtaxat per subordinationem quoad om- 
nia, prout praecedentibus propositionibus probatum est. 2° Non 
obstat rectus ordo Ecclesiam constitui in propria causa su- 
premum judicem, si constituatur simul in hoc judicio in- 
fallibilis. Porro certum omnino est, et ab omnibus qui ca- 
tholice sentire volunt omnino tenendum, infallibilem a Deo 
constitutam Ecclesiam quoad dogma et mores. Ad dogma 
autem simul et morcs pertinet quaestio hsec, an civilis po- 
testas, tali modo agens, peccet et Ecclesiam injuste prsepe- 
diat. Igitur et in hac solvenda qusestione infallibilis est Ec- 
clesia. Ergo non obstat rectus ordo ne possit Ecclesia eam 
qusestionem supremo judicio definire, quamvis judicando in 
propria causa. 

Propositio IV^ — Potuit Deus, etsi ambas potestates dis' 
tinctas instituerit, velle ut in materiis mixtis^ id est^ ad utram- 
que simul pertinentibus , civilis ecclesiasticse subesse deberet. — 
Id enim impossibile pisetenderetur, vel quia sic colleretur 
utriusque potestatis distinctio, vel quia Ecclesia judex in pro- 
pria causa constilueretur, quod non admittit rectus ordo.Porro 
duae ilfe rationes non valent, prout praecedenti propositione 
probatum est. 

Propositio V'\ — Potuit Beus velle ad ecclesiasticam potesta- 
tem pertinere judicium, an materia sit necne mixta. — Pro ira- 
possibilitate non aliae alicujus momenti rationes excogitari 
possunt quam duae modo dictae, videlicet, quia tolleretur 
utriusque potestatis distinctio, vel quia Ecclesia nequit esse 



PARS QUARTA. 291 

jiiHex m propria causa. Quae duae rationes salis jam confutatae 
sunt. 

PiioposiTio VI^. — Si Deiis ambas potestates praedicto modo 
instituissety sequeretur civilern esse ah ecclesiastica indepen- 
dentem quoadori(jinem^ non quoad subordinationem, — 1° Esset 
independens quoad oriijinemjuam . Non enim instituta fuisset 
ab Ecclesia, sed iminediate a Deo. 2° Simul tamen esset Ec- 
clesiae certo modo siibordinata. Nam institula fuisset a Deo 
tanquam medium ad finem Ecclesiae proprium, et hoc ipso 
huicEcclesiae fini fuissel subordinata. Item subordinata fuisset 
in inaleriis mixlis, etin judicio an maleria sit mixta. 

CoNCLusio PARAGRAPHi. — Ergo possiMle fuit a Deo dari Eccle- 
sise jus aliquod in renu temporalem societatis civilis. — Aperte 
sequitur e praesentis paragraphi propositionibus. 

§3. — Qute^tio facti. — De facto pr?efatum jus a Dco Ecclesiie coUatum fuisse, 
merito colligitur ex utriusque potestatis fine. 

Propositio l\ — Voluit et instituit Deus civilem societatem et 
potestatem tanquam medium ad finem societatis et potestatis 
reU(jiosx seu Ecclesix. — Id probatum est supra, g 1, proposi- 
tione II. 

Propositio I^. — Hoc ipso quod Deus voluerit et instituerit 
civilem potestatem tanquam medium ad Ecclesix finem, voluit 
societatem civilem Ecclesise subesse (juantum opus est ut hsec 
fmem suum proprium convenienter prose^piatur. — Nam hor 
ipso quod velit Deus aliquam potestatem tanquam medium 
ad finem alteriuspotestatis, vult priorem inservire ac proinde 
subesse alteri. Alias enim idem vellet simul Deus et non 
vellet. Vellet priorem esse medium, quod idem est nc subor- 
dinari ac subesse; et simul idem nollet ex hypothesi. Igitur 
e proprio ambarum potestatum fine, rigorose colligitur, ci- 
vilem, ex officio suo et de jure divino, ecclesiasticae subjici 
qunntiim opus est ut haec finem suum convenienter prose- 
quatur. 



292 TRACTATUS DE PAPA. 

Propositio III«. — Hoc ipso qiiod Deus voluent potestatem ci- 

vilem ecclesiasticx' suhesse quantum exigit fmis Ecclesise pro- 
prius.jus Ecclesix contulit ea impediendi seu coercendi per quae 
societas civUis, non medium, sed e contra impedimentum foret 
dicto Ecclesix fini. — Etenim vel vellet Deus a nuUa polestate 
coerceri posse societatem civilem fifii Ecclesise ad\crsaiitcm, 
vel vellct eam coerceri posse per potestatem ab ecclesiastica 
diversam, vel tandem hocce jus coercitionis Ecclesiae con- 
tulit. — Non primum, quia tunc non instituisset Deus potesta- 
tem civilem tanquam medium ad finem Ecclesise; sed e contra 
instituisset tanquam impedimentum. Siquidem ei liberum 
reliquisset totum Ecclesise opus subvertere ac pessumdaro. 
Non secundum. Nam illa potestas esset^vel Deus ipse, imme- 
diate per seipsum potestatem civilem corrigens, vel aliqua 
humana potestas, non tamen ecclesiaslica. Non Deus ipsc, 
cum experientia et historia constet Deum per miracula non 
intervenire, ut Ecclesiae persecutores coerceat et de medio 
tollat. Non alia prseter Ecclesiam humana potestas; nam de 
facto nulla unquam visa est in terris ejusmodi humana po- 
testas, quai se institutam a Deo proetenderet ad reprimenda 
societatis civilis in Ecclesiam attentata. — Igitur remanet ter- 
tium, nempe ipsimet Ecclesiae a Deo coUatum hocce coerci- 
tionis jus atque potestatem. 

Ohjicies. — Tale jus esset inutile, quia inefticax : inefficax 
quia caret Ecclesia exercitibus quibus prsevaiere possit contra 
societatis civilis rectores. Igitur non censendus Deus talejus 
Ecclesiae contulisse. 

Eespondeo, — Dictum jus nequaquam est inefficax relative 
ad populos vere catliolicos, quales esse omnes tenentur et 
quales de facto extiterunt per longa ssecula. Sit in exemplum 
casus quo rex aliquis populum suum vere ac practice catho- 
licum ad apostasiam hseresimve perliahere conetur. Si depo- 
sitionis sententiam in regem istum Ecclesia pronuntiet, 
simulque sub excommunicatione prohibeat ne depositum 



PAUS QUARTA. 295 

principem ullus jam pro legitimo rege habeat, sive ut tali 
obsequium pricstet, totus ille populus, Ecclesiae decreto sese 
subjicieus, dictum regem ejicict, et ad alium eligendum sese 
convertet. — Insiiper, ca^teris principibus catbolicis injun- 
gere potest auctoritas ecclesiastica, ut brachiisaecularis auxi- 
lium pra?stent contra regem depositionis sententia perculsum. 
Qui, si catholice senfiant, prout debent, et prout olim de 
facto generaliter principes sentiebant, efficacia non carebit 
dicta depositionis sententia. — Quod si agatur de populo hae- 
reticis incredulisve magna ex parte conflato, tunc equidem 
inefficax remanere poterit dictum Ecclesise jus. Sed hoc erit 
pei' accideus. Neque ideo jure hoc Ecclesia carebit, licet uti- 
liter et efiicaciter exercere nequcat. 

Propositio 1Y\ — De factojiis Ecclesias competit : V irritandi 
seu annuUandi societatis civilis leges fini Ecclesiae proprio ad- 
versas; 2" ohlujandi ejusdeni societatis civiUs rectores ad cohi- 
hendam txjpoijraphix Ubertalem, ita ut edi nequeant Ubri absque 
auctoritatis ecclesiasticx facultate; 3*^ quoad juvenum instruc- 
tionem sive Utterariam, sive scientificam quamUbet, ea exigendi 
circa Ubros ac magistros quae fini Ecclesise necessaria, ea repel- 
lendi qux noxia existimabit; ^'' reges et imperatores deponendi^ 
si fidem cathoUcam suhvertant, — Nam, ex prOposilione 111% 
jus Ecclesiae competit ca impediendi quse fini ipsius impedi- 
mento forent, ea exigendi quse dictus finis requirit. Atqui : 
l^dictofiniimpedimento forent auctoritatis civilis legeseidem 
fini adversantes, ut patet. 2° Eidem Ecclesiifi fini impedimento 
foret typographiae libertas, id est libertas imprimendi et pro- 
pagandi quoslibet libios; siquidem, stante ista libertate, pul- 
lulaient pravi libri quibus subverteretur catholica fides et 
morum integrilas. 5" Eidem Ecclesice fini impedimento foret 
publica juvenum inslructio, sive litleraria, sive scientifica, 
independens ab auctoritate ecclesiastiCa; siquidem tunc adhi- 
beri possent libri, magistri, ac vivendi leges, quibus genera- 
tiones singula^ ad respuendam cathohcam (idem morumque 



294 THACTATUS DE PAPA. 

integritalem inducerentur. 4*" Tandem eidem Ecclesise fmi 
impedimento foret rex subditum sibi populum persecutio- 
nibus, violentiis, caedibus ad hseresim vel apostasiam adi- 
gens, ut patet. Ergo Ecclesise de facto competit jus quoad 
quatuor enumerata capita; necnon quoad alia quse praeter- 
mittimus, sed quae pariter ex natura sua Ecclesiam in fmis 
sui proseculione praepedirent. 

Objicies cum Bossuetio. — Omnes civilis potestatis actus 
aliquo modo tangunt interesse animarum seu fmem Eccle- 
siae proprium. Igitur admittere civilis potestatis dependen- 
tiam in materiis quse fmem Ecclesiae tangunt, est reapse illam 
admittere in omnibus, seu utriusque potestatis distinctionem 
supprimere. 

Respondeo. — Distinguo antecedens : omnes potestatis civi- 
lis actus interesse animarum tangunt, vel ex natura sua, vel 
ob agentis intentionem, concedo : omnes ex natura sua, nego. 
— Quod, verbi gratia, imperator aliquis aut rex certo modo de- 
cernat de viis ferreis, de bellicorum insfrumentorum forma, 
de exercitus tribunaliumve ordinatione, id quidem nocere po- 
test setermB dicti imperatoris regisve saluti, si ex prava inten- 
tione agat, at non ex natura sua. Nimirum immensa est series 
actuum ejusmodi quibus civilis auctoritas vel potest vel etiam 
debet securitati ac prosperitati publicae consulere, et qui per 
se, seu ex natura sua, nequaquam animarum saluti seu fini 
Ecclesise nocent. Igitur civilis potestatis dependentiam ad- 
mittere quoad casus in quibus ejus independentia fmi Ec- 
clesiae nociva foret, non est dependentiam illam admittere 
quoacl omnia; nec est proinde utriusque potestatis distinctio- 
nem tollere. 

Propositio V*. — De facto Ecclesix competit supremum judi- 
cium de hac quaestione : an civilis potestatis agendi ratio prxpe- 
diat necne proprium Ecclesiae finem. — Nisi enim supremum 
istud judicium Ecclesiae competeret, esset vel penes polesta- 
tem civilem, vel penes aliam, vel penes netninem. At tria pos- 



PARS QUARTA. 295 

teriora repugnant. — Supremum istud judicium non com- 

misit Deus puteslati civili. Alioquin, hoc jiire innixa, queelibet 

atlentala sua, quantumvis catholicie fidei ac salutis animarum 

suhversiva, prcetenderet firii Ecclesiae nequaquam adversari, 

alque id supremo suo judicio definiret. Proinde civilis po- 

testas cum ista supremi judicii praerogativa, non esset me- 

dium ad finem Ecclesise, sed impedimentum. Cum ergo cer» 

tuni sit eam a Deo constilutam fuisse tanquam niedium ad 

finem Ecclesiae, certum pariter est, ei coUatam non fuisse 

dicti supremi judicii praerogativam. — Neque collata est prae- 

rogativa haec alteri humanae potestati; quia pra^ter ecclesias- 

ticam et civilem non est alia in terris humana potestas. — Sed 

neque admitti potest hypothesis, quod dicti supremi judicii 

praerogatlva nemini, id est, neque societati civili neque Ec- 

clesiae, a Deo commissa sit. Nam si nullus extaret supremus 

judex hujusce quaestionis, an potestatis civilis agendi ratio 

Ihii Ecclesiie adversetur, posset civilis potestas quaelibet lidei 

et salulis animarum subversiva attentare, simulque praeten- 

dere his nequaquam praepediri Ecclesiae finem. Scilicet er- 

rasset Deus, qui societatem civilem instituendo ut esset me- 

diuin, eam e contra constiluisset impedimentum. — Remanet 

dictum supremum judicium penes Ecclesiam a Deo positum. 

— Insuper ad Ecclesiam pertinet supremum de dogmate ju- 

dicium. Atqui haec quaestio, an talis modus ayendi potestatis 

civilis fineni Ecdesiw proprium impediat, dogmatica est. Ergo 

ejus solutio ad Ecclesiam pertinet. 

Objicies. — Sicut potestas civilis falso praetendere potest se 
Ecclesiae fini non obesse, ita Ecclesia falso praetendere potest 
se laedi a pote^tate civili. 

Respondeo. — Errare quidem potest civilis auctoritas quoad 
dictam qutestionem. Non autem Ecclesia, quia quaestio kec 
ad dogma pertinet, et ceita est Ecclesiae inerrantia in defi- 
niendo dogmate. Quae infallibilitas, praeter alia quamplurima 
quibus nititur argumenta, inde eliani coUigi potest, quod 



296 TRACTATDS DE PAPA. 

Deus civilem societatem inslituerit tanquammedium ad fmem 
Ecclesise proprium. Nam si infallibilis non foret Ecclesia, non 
posset supremo judicio decidere an talis agendi ratio potes- 
tatis civilis Ecclesise fmem praepediat. Et si lioc certo Ecclesia 
defmire non posset, civilis auctoritas pro libitu erga Eccle- 
siam agere posset; et sequeretur civilem potestatem a Deo 
inslitutam non fuisse tanquam medium ad fmem Ecclesiae, 
sed tanquam impedimentum. Igitur ex fmium utriusque po- 
testatis subotdinatione sequitur Ecclesise collatam a Deo dicti 
supremi et infallibilis judicii prserogativam. 

CoNCLusio TOTius cAPiTis. — De fdcto Ecclesias a Deo collata 
fuisse jxira quxdam in rem temporalem societatum civilium, 
rigorose colliyitur ex utriusque potestatis fine. — Sequitur e 
prsemissis quinque propositionibus. * 



CAPDT II 

ARGUMEirrrM EX EO QUOD RRGE«i CHRI§tTIA]lI 

WOM ISOI.IJ1II QIOAD ACTUS VIT/E SU.E PRIVAT.E, SED ETIAM 

QUOAD USUll REGI^ POTESTATIS SPIRITUAUI ROMAHl 

PO.VriFICIS REGIlillll S^UHSIMT, ET AB EO PUHIRI, 

A€ ETIAiH DEPOMI PO&iSIMT. 

Propositio P. — Reges christiani sunt et ipsi oves relative ad 
summum Ecclesix pastorem Romanum Pontificem., et ipsius spi- 
rituali recjimini suhsunt. — Haec assertio est de fide cathoUca 
tenenda^ prout adnotat Suarez {Defensio contra Anglos, 1. III, 
c. XXI, n. 5). Etenim Papa est pastor omnium ovium Christi. 
Estque id dogma certissimum, quod salva fide negari non 
polest. (( At reges christiani inter oves Christi computantur; 
alioqui extra ovile et extra Ecclesiam catholicam erunt; ergo 
etiam illorum pastor est Papa. Ergo, e converso, ipsi spiriluali 
Pontificis potestali subjacent... Potestas data in totum ovile 
seu corpus, ad singulas oves seu partes extenditur. Et qua 
ratione illa potestas caeteros baptizatos cujuscumque inferio- 



PARS OUARTA. - 297 

ris condilionis sub se compleclilur, eadern reges etiam et 
imperatores comprehendit; quia nullo jure exempti sunt. Et 
rofria dignitas cum christiana subjcctione non repugnat; alias 
etiam cum christiana fide et prolessione pugnaret, cum ipsa 
Christi fides obedientiam hanc a suis culloribus requirat. » 
(Suarez, Defeusio fidei contra Anglos, 1. III, c. xxi, n. 5.) 

Pkopositio 11". — Reges christiani subsiuit spiritiiali Romani 
Pontificis regimini^ etiam quoad regias sux potestatis usum. — 
Nam huic regimini subsunt fideles atque ipsimet reges quoad 
oinnes actus quibus vita ceterna perdi vel comparari potest. 
« Unus autem ex his actibus in christiano priiicipe, est debi- 
tus usus potcstatis gubernativse. Nam si illa non juste utatur, 
condemnabitur. Ergo ad pastorem spirilualem talis principis 
pertinet facultas dirigendi illuni in usu suae temporalis po- 
testatis. » (Suarez, Defensio fidei contra Anglos, 1. III, c. xxii, 
n. 5.) — Ideni dicendum ob subditos. Nam si rex « iniqua 
praecipiat, vel plus quam expedit permittat subditis illicitos 
usus temporalium aclionum vel bonorum, in magnum spiri- 
tuale detrimentum subditorum cedet. Sed Pontifex tenetur 
habere curam spiritualem totius populi christiani subditi tem- 
poralibus regibus. Ergo in hoc inunere includitur potestas 
avertendi a chrisliano populo omnia spiritualia incommoda, 
quse ex abusu potestatis temporalis in illum possunt redun- 
dare. Ergo hoc etiam titulo necesse est ut potestas spiritualis 
principis ad temporalia indirecte extendatur; dirigendo, ubi 
oporluerit, potestatem temporalem, ut ita temporalia dispo- 
nat, quod spiritualibus non noceant. » (Suarez, loco cit., n. 6.) 
— Insuper, « utraque potestas temporalis et spiritualis, prout 
in Ecclesia existunt, ita conferri et possideri debuerunt, ut 
communi bono et saluti chrisliani populi proficiant. Ergo ne- 
cessarium est ut ha^ potestates aliquem ordinem inter se ob- 
servent. Alias non posset pax et unitas in Ecclesia servari. 
Nam saepe temporalia commoda repugnant spiritualibus. Et 
ideo, vel erit bellum justum inter utramque potestatem, vel 



298 TR\CTATUS DE PAPA. 

necesse est alteram alteri cedere. Ergo vel potestas spiritualis 
erit sub temporali, vel e contrario. Primum nec dici nec co- 
gitari potest secundum reclam rationem; quia temporalia 
omnia ordinari debent ad spiritualem fmem. Ergo dicendum 
e conlrario.est, poteslatem temporalem subjectam esse spiri- 
tuali, ut a suo fme non deflectat. Nam ita subordinanlur 
potestates sicut et lines. Ideoque merito dixit divus Thomas 
(IP 11''^ q. XL, art. 2 ad 5), bella subordinari potestati Papae. » 
(Suarez, loco cit., n. 7.) 

Propositio Ill^ — Auctorita^ Papse reyes dirigendi qiioad usum 
etiam regix susepotestatis, non est mera facultas dandi eis con- 
silia, eosve m^tiendi aut rogandi; sed est auctoritas obligandi, 
— Tota enim oritur ex auctoritale a Christo collata oves et 
agnos pascendi. Sane pastor, non tantum jus habet oves ro- 
gandi eisve consilia dandi^ sed etiam ea*s coactive ducendi. 
Inferiores etiam, imo et minimse vetulse, facultatem ac jus 
habent in Ecclesia rogandi ac consilia dandi. Unde ad ejus- 
modi facultatem restiingere supremam Romani Pontificis ju- 
risdictionem, idein est ac eam negare ac supprimere. « Per 
potestatem enim directivam^ inquit Suarez, non intelligimus 
solam potestatem consulendi, monendi, aut rogandi. Hsec 
enim non sunt propria superioris potestatis. Sed inlelligimus 
propriam vim obligandi, et cum morali efficacia movendi, 
quani aliqui solent coactivam appellare. » [Loco cit.^ n. 1 .) 

Propositio IV\ — Potest Papa : 1" leges civiles, bonis moribus 
seu religioni noxias, irritare vel de se irritas declarare; T pro- 
nuntiare an bellum aliquod sit injustum^ et, casu quo injustum, 
judicet, prohibere regi ne belUim istud inferat; 5° reges obligare 
ad praestamlum Ecclesise brachii sxcularis auxiUum. — Sequitur 
e preecedenti propositione. Nam hsec ad usum regise potestatis 
pertinent; et ad Papam , ex dictis, spectat quoad istum usum 
reges dii igere; ea nempe prohibendo quae vel ipsorum regum, 
vel subditorum ipsis populoium seternae saluti obstarent. — 
Ad leges in particulari quod attinet. Primo, leges civiles de 



PARSQUARTA. 209 

rebus ecclesiasticis disponentes ipso jure sunt irritae; « quia in 
aliena materia, iiiquit Suarez, ct cxtra sphaeram jurisdictio- 
nis temporalis versantur. » Secundo leges civiles, quarum ma- 
tcria, etsi sub aliquo respeclu subsit potestati temporali, sub 
alio tamen spiriluali subest, ut sunt lcges circa matrimonia, 
circafunera, circa legala pia, et similes, « per potestatem spi- 
ritiialem emendari et irritari possunt. Quia materia illa, vel 
estdirecle spiritualis, vel est mixti fori; et ideo spiritualis 
potestas directe circa illam versutur. Ideoque omnes leges 
civiies, quae in talibus materiis versantur, si contiarise sint 
juri canonico, per illud corriguntur, quia ab excellentiori 
potestate superantur... Et illae solae valorem habent, quae le- 
ges canonicas juvant, modo eis permisso. » (Suarez, Defensio 
fid ei conirdi An^los, 1. ill, c. xxii, n. 11.) Tertio « quando ma- 
teria legum civilium est pure temporalis, tunc solum indirecte 
corriguMtur per Pontifices, quando vel peccatis favent, vel illis 
occasionem pnebent. Ut sunt leges concedentes prsescriptio- 
nem cum mala fide, qute per canones sublatse sunt, ut con- 
slat. Idemque est de legibus permittentibus usuras, concubi- 
nalus. Vel etiam quando sunt minus consentaneae sequitati 
naturali, ut sunt leges negantes alimenta fdiis spuriis... At- 
que, eadem servata proportione, si lex aliqua civilis ad spiri- 
luale bonum regni judicaretur conveniens, et reges in ea 
ferenda negligenles essent, posset Pontifex authoritate sua 
illam ferre; ut fecit Pius V, dando formam constituendi cen- 
sus, quie materia satis temporalis est. Forma autem visa est 
coiivoiiiens ad pericula usurarum vitanda, et ita intervenit 
eadem ratio indirectae potestatis. » (Suarez, loco cit,, n. 12.) 
— Quod possit Papa regibus inlerdicere ne bellum injustum 
inferant, «lesestper se evidens, ait Suarez; quia, ut dixit 
Innocenlius tertius (in capite iVoi'if, dejudiciis) cohibere pec- 
cata proprium est spiritualis poteslatis. l^t maxime ad id te- 
netur quando sunt publice nociva et contra commune bonum. 
Sed talis est abusus ille potestatis regiae ad nocendum et in- 



300 TRACIATUS DE PAPA. 

justum bellum inferendum; ergo sine dubio in hoc subditur 
rex Pontifici, qui ei possit talem potestatis suse usum prohi- 
bere. » (Suarez, ibid., n. 15.) — Tandem potest Papa exigere 
a regibus auxilium brachii saecularis, ad Ecclesige defensio- 
nem necessarium. « Probatur quia principes christiani, vel ex 
officio suo, vel ex justitia quadam legali qua membrum reipu- 
blicae illi subvenire obligalur, \el ex charitate christiana, Ec- 
clesiam defendere eique auxilium conferre tenentur. Ergo, 
necessitate vel causa exigeiite, potest Pontifex, ut spiritualis 
pastor tam universalis Ecclesise quam ipsorum priucipum, 
eos movere ad usum potestatis suae, eos excitando, et obli- 
gando per imperium... Unde Leo Papa, epistola 75 ad Leonem 
augustum : Debes, inquit, inciinctanter advertere regiam po- 
testatem tibi non solnm ad mimdi regimen^ sed maxime ad 
Eccleside prxsidinm esse collatam. . . Unde concilium Parisiense, 
sub Ludovico et Lothario : Eex, inquit, primo defensor esse 
debel Ecclesiae.., » (Suarez, ibid., n. 16.) 

Propositio V\ — Reges per sunm gnhernandi modum Ecclesix 
noxios potest Romunus Pontifex excoynmiinicatione coercere^ ac 
etiam (si causa snbsit) regno privare. Remissive. — Id ex pro- 
fesso probat Suarez in supra citata Defensione fidei contra An- 
glos, I. III, cap. xxiii. 



CAPUT III 

ARGIJlIEMTlJlll E IHATERIIii mXTIlS, 

l§S:iJ QU^ IITRIUSQUE SIIllIUI. I>OTE«iTATI$$ IIVTERElSSIEl 
AC FIJIEII TA.liGUIirT ( REIIIISSilYE ). 

Argumentum istud evolutum reperies in meo tractatu de 
Jure Uturgico (parte II, sect. ii, cap. iii, prop. V). 



SFXTIO VII 

QUALIS SIT EGGLESIA POTESTAS 

IN REM TEMPORALEM STATUUM, ID EST, 

DIRECTANE AN INDIREGTA 



Prrecedentiiim scctionum scopus fuit Ecclesije ac Romano 
Fontilici vindicare veram in rem temporalem statuum potes- 
latem; qua reges etiam jure deponi possinl justa de causa, id 
est, si finem Ecclesiae proprium iinpediant. Neque id mera 
opinio- est, sed doctiina certa, omnino tenenda, et quae siiie 
temeritate, quidijuid in contrarium ^allicani recentiorum tem- 
porum theologi effutiant, negari non pntest. Asl in praesenti 
quaestione, qualis sit dicta potestas, an scilicet, et quo sensu vo- 
cari deheat directa vel indirecta, dantur variae opiniones, quas 
liberae scholarum disputationi Eccksia hucus(iue reliquit. De 
iis nunc breviter disserendum. 

§ 1. — De prima sententia, quse dircctam Ecclesice tribiiit potestatem in rem 
lemporalem slatuum. 

I. Exponitur. — IUam describit Suarez hoc modo : « Fuit 
itaque quoruindam catholicorum, praesertim jurisperitorum 
sententia... iu universa Ecclesia catholica unum tantum esse 
supremum pnncipem temporalem, habentem per se et di- 
recte supiemam potestalem civilem in universam Ecclesiam, 
eumque esse,summum Pontilicem ex Chrisli institulione. Unde 
consequenter coUegere, nullam rempiiblicam, nuUum regem 



502 TRACTATUS DE PAPA. 

aut imperatorem habere supremam potestatem in tempora- 
libus, quia non possunt esse duo suprema capita in eodem 
ordine. Igitur si Pontifex habet supremam poteslatem directe 
ac per se, necesse est ut in reliquis omnibus principibus tem- 
poralibus non sit suprema potestas, quia nullus erit qui su- 
periorem in temporalibus non recognoscat. Imo aliqui etiam 
addunt, omnia jura regnorum et dominia Pelro coUata esse 
lanquam Christi vicario, et ita Romanum pontificem in illo jure 
succedere; ideoque supremam potestatem clvilem in liabitu (ut 
ipsi loquuntur) solum esse in Pontifiee; quamvis per alios reges 
ex tacita \el expressa concessione illam administret. Ita lo- 
quuntur prsecipui ex antiquis juris Pontificii interprelibus, 
Glossa, Innocentius, Hostiensis, Joannes Andreas, Panormi- 
tanus, Felinus et Decius... Et ex interpretibus juris Csesarei, 
Bortholus, Oldradus, Paulus de Castro, et alii quos Navarrus 
et Covarruvias infra citandi referunt. Quibus accessit divus 
Antoninus (IIP part., tit. XXII, c. v, g 15 et 17), Alvarus Pela- 
gius, etAugustinus de Ancona^, cum aliis multis a pranlictis 
relatis. » {Defensio fuhi contra Anglos, lib. III, cap. v, n. 4.) 
Supremam potestatem civilem ita Romano Pontifici compe- 
tere, ut « per alios reges ex tacita vel expressd concessione 
administret, » «i qui dircctae potestatis propugnatores dixe- 
rint, at perpauci, ni fallor. Communis mihi potius videtur 
eorum doctrina , de attributa principibus immediata su- 
premae potestatis civilis executione^ ah ipsomet Christo Do- 
mino. Docent nempe voluisse Christum, ut sunremam po- 
testatem temporalem , quam suo in terris vicario simul 
cum spirituali contulit, is per se ordinarie non exerceret ; 
sed immediatam ejus administrationem regibus aliisque prin- 
cipibus relinqueret. Ne scilicet a principali missione sua 
averteretur. Pro quo adducere solentdictum A^^ostoli : Nemo 
inilitans Deo implicat se negotiis saecidaribus . Unde nequit 

* In Reatorum album relatus est Augustinus Triumphus, qui et Augustinus 
de Ancona frequenter vocatur. 



I»ARS QUARTA. 303 

legitime Poniifex in haec saecularia ncgotia intervenire, nisi 
exceptionalitcr, si causa religionis exposcat. Notet sftilem lec- 
tor praecipua expositae sententiae placila, videlicet : 

1° Ad Papam pertinet regcs, aliosve sociotatum civilium rec- 
tores deponcre, si perperam oflicio suo fungantur. Nec tantum 
ob rationes mox sub secunda sententia cxponendas, sed in- 
super cx eo quod non sint nisi ministri jurisdictionis eccle- 
siasticfp. > 

2" Duo gladii do quibus in evangelio intelligendi sunt de 
utraquepotestate, ecclesiastica nempe accivili. Uterque Petro 
datus. Sed de gladio quo significatur potestas civilis, dicit 
Christus : Converte gladium tuum in vaginam; quia nempe gla- 
dius iste non cst excrendus ipsa manu Pontificis, sed manu 
militis, licet ad nutum I^ontificis; id est, civilis polestas, licet 
sit penes Romanum Pontificem quoad jurisdictionem, non 
tamen est penes ipsum quoad immediatam executionem. 

7f Ecclesia quam instituit Christus constat simul religiosa 
et civili christianorum societate. Et sicut anima et corpus 
efficiunt hominem, ita religiosa et civilis potestas efliciunt 
regnum Christi seu Ecclesiam. Toti autem huic regno prsc- 
fecit Cliristus Petrum, et unumquemque ipsius pro tempore 
successorem Romanum Pontificem. Noluit tamen suum in 
terris vicarium immediate per seipsum res civilis societatis 
administcare; sed sub eo ad id constitui reges aliosve socie- 
tatum civilium rectores, qui proprio nomine rem temporalem 
regerent; a Papa iamen si male agant corrigendi aut etiam 
deponcndi. 

II. Quiuam doctores hiiic primfe sentmtias adhxsisse videantur. 
— l**Consonare videiur sanctus Rernardus (vide lextus supra, 
sect. I, § 1). Aperte siquidem per gladium quem Petrusjussus 
est reponcre in vaginani intelligit potestalem in temporalia; 
etquinquies asserit ad Petrum seu Romanum Pontificem perli- 
nere hunc etiam gladium; licet non exerendus sit manu Pon- 
tificis, sed manu militis; ad nutum tamen Pontidcis. Intelli- 



504 TRACTATUS^DE^PAPA. 

gebat nempe a Christo collatam Romanis Pontificibus ulramque 
potestatem; ita tamen ut deberent (ordinarie seu exlra urgentis 
necessitatis casum) poteslatem in societatum civilium tempo- 
ralia non iminediate per scmetipsos exercere, sed regibus et 
principibus cxercendam relinquere. Quae ipsius mcns adhuc 
satis patet ubi loquens de discipuli sui, Eugenii III, assump- 
tione ad summum Pontificatum, dicit eum assimi ad praesi' 
dendnm principibus, ad imperandum Episcopis, ad regna et 
imperia disponenda. Mulli tamen etgravissimi doctores S. Ber- 
nardum inlerprctantur in sensu secundae sententiae mox ex- 
ponendse, id est, in sensu polestalis indirectx. Quibus nolim 
absolule contradicere; sed fateor mihi \ideri sanctissimo viro 
potius tribuendam sententiam primam. — 2° Adscribenda 
etiam videtur prima senlentia Beato Petro Cluniacensi (vide 
textus supra, secl. i, § 2). Docet nempe collatum Ecclesiae su- 
per ipsos etiam reges et imperatores imi:crium; et constitutam 
eam super gentes et regna ut evellat et destruat et dispei dat et 
dissipet et sedificet et plantet. — 5° Item cum prima sententia 
quadrare videtur doctrina Hugonis a Sancto Victore (vide 
textum supra, sect. i, § 4). — 4° Item Alexander de Ales (ibid., 
§5). — 5'' Item S. Thomas (vide textus supra, sect. i, § 7). — 
6'' Item ac praecipue Beatus Augustinus de Ancona (vide textus, 
ibid., §8). — 7** Item Durandus a Sancto Porciano (vide textum, 
ibid., § 9, n. 6). — 8" Item Petrus Bertrandus (vide textum, 
ibid., n. 7). — 9^* Item Joannes Quintinus Ilaeduus, qui obiit 
anno 1561 (vide textum, ibid., n. 17). — 10° Generaliter 
« prsecipui ex antiquis juris Pontificii intcrpretibus, » prout 
fatetur Suarez, elsi primai liuic senteiitiai adversetur. 

III. Quid de prima ista sententia videatur. — l*' Non repugnat 
Christum ita Ecclesiam suam instituisse. Equidem etiam pos- 
sibile percipitur quod Ecclesiam juxta secundam sententiam 
instituerit; sed nec impossibile percipitur quod inslituerit 
juxta primam; nempe quod ambas potestates Romano Ponti- 
fici contulerit, cum ea conditione ut civilem regibus et prin- 



PARS QUARTA. 305 

cipibus excrccndam ordinarie relinquerct. Immo id divina 
Christi crga Ecclcsiam munificenlia dignius videtur. — T Nec 
erronca peremptorie probatur prima illa senlenlia e tradi- 
tione Palrum sancto licrnardo antcriorum. iXamad tcxtns qui 
distinctas ambas polcstatcs asserunl, respondclur distinclas 
cliam esse ct dici posse juxta primam scntcntiam; siquidcm 
immediata executio seu administratio rei temporalis pertinet 
ad Ca^sarcm, non ad Papam. Eliam tcxtus Patrum, quibus 
dicitur saceidotcs Cocsari subjici debere in tcmporalibus, 
Coesarem vero sacerdolibus quoad res ecclesiaslicas, in scnsu 
primse sentcnliae intclligi possunt. Quum ncmpe ad Caesarem 
pertincat immediata societalis civilis adminislratio, tcncnlur 
nlii proclcr Papam saceidotcs Iiuic administrationi scsc subji- 
ocre. Et quamvis Papa non sit eidem Caesaris administrationi 
subjcctus ratione jurisdictionis (siquidem eliam iu liis tcm- 
poralibus, juxta primam sentenliam supcrior est ejus juris- 
diclio), tamcn dircctive tenelur dictx adiniiii-trationi scse 
subjicere, sicut ct propriis suis lcgibus, quando ex Ciesarcis 
slatutis niliil in Ecclcsiam detiimcnli rcdundat. Dicti tamen 
"veterum Patrum textus vidcntur ad sensum sccundae senten- 
ti» facilius aptari. — 5° Propugnala fuisse vidctur prima sen- 
tentia, non tanquam ex obligatione tencnda doctrina, sed so- 
lum tanquam opiuio intcr doclorcs catholicos disputata. 
Adeat, verbi gratia, lector praecipuum primae scntentiae de- 
fensorem, Beatum Augustinum de Ancona, qui mihi vidctur 
dictam mctam non cxcessisse. — 4° Ingcnue fatcor mihi evi- 
dentem non csse prima} hujus scntcntite falsitatem. Imo gra- 
vissimam exisfimo, tum in se spectatam, tum etiam ratione 
auctoritatis; eoque diligentius a theologis expendendam, quod 
postcrior de indirecta potestate opinio, nonnisi post exortum 
protcstautismum piKvalcre cceperit. 



20 



305 TRACTATUS DE PAPA. 

§ 2. — De secunda sententia, quse propugnat tndirectam solummodo potestatem, 
qnx tamen per actus etiam temporales exerceri valeat. 

I. Exponitur. — 1° Institiita immediate a Deo spiritualis po- 
testas quse Ecclesiam regat. Instituta et temporalis auctoritas 
ad civilis societatis regimen. Ecclesiam non instituit Christus 
ad hunc fmem ut societates civiles regeret; nec ei proinde com- 
petit directa potcstas in rem temporalem statuum. At quia 
Christus civilis societatis fmem subordinavit fini Ecclesise pro- 
prio, potest Ecclesia in re temporali statuum ordinare quse 
necessaria sunt ut linem suum spiritualem, salutem anima- 
rum, convenienter prosequi ct attingere valeat. Quse potes- 
tas, cum non proveniat c missione gubernondi temporalia, sed 
ex officio promovendi spiritualia, indirecta dicitur. — 2° Licet 
autem indirecta sit, seu ratione solius fmis spiritualis, exer- 
ceri tamen potest per actus ordinis temporalis, verbi gratia, 
legem aliquam civilem annullando, depositionis sententiam 
in aliquem regem pronuntiando, et hujusmodi; non autem 
restringitur ad solos actus ordinis spiritualis, quales sunt, 
regem excommunicare ac excommunicatumvitandum denun- 
liare, declarare jam non teneri ejus subditos ad praestandam 
ipsi obedientiam, legitime a civibus regi excommunicato 
alium substitui posse, etc. Equidem Bellarminus, Suarez ac 
alii praecipui i^rfjrecte potestatis defensores, adeo certum sup- 
posuerunt, eam per dictos temporales actus exerceri posse, 
ut ne in qusestionem quidem id vocaverint. At recentiores 
nonniiUi subtiliter excogitarunt defendi posse indirectam in 
lemporalia potestatem, quae ad solos actus spirituales restrin- 
geretur. Dicunt nempe pluresactus spirituales, ex natura sua, 
varios in re temporali statuum effectus secum trahere. Verbi 
gratia, decisio hujus casus conscientige, talem jjopulum jam 
non constringi juramento fidelitatis erga regem suum^ est actus 
potestatis spiritualis; et tamen ex eo, datis certis circumstan- 
tiis, sequetur dicti regis ejectio et alterius electio. Unde licet 



PARS QUARTA. 507 

auctoritas ecclcsiastica lios tanlum spirituales actus cxercere 
possit, indirecte tamen vera in rem temporalcm statuum po- 
lestate potietur. Quae opinio \al(le tliffert a doctrina Suaresii 
et aliorum prcTcipuorum indirectie potestatis propugnalorum. 
Et ideo illam disliuguendam et tertio loco ponendam duximus. 

II. Quinam doctores secundam sententiam propugnaverint. — 
Respondeo breviter : ante protestantismum fere nulJi; paulo 
ante Bellarminum et Suaresium pauci; post Suaresium pau- 
latim fcre omnes. Quod tamen non affirmo absolute; quia nec 
satis diligcnlcr, nec sat magno numero horum temporum 
scripta theologica pervolvi. Irilerim lectorcm remitto ad cla- 
rissimum Suaresium. {Defensio fidei contra Anglos.) 

III. Quid de illa secunda sententia videatur. — Magnam sane 
auctoritntcm consecuta est ex Suaresio ac secutis fere omni- 
bus doctoribus. — Quod dixere priorum sjeculorum Patres de 
inslitutis a Dco duabus potestatibus, et de subjectionis debito 
quod agnoscunt Episcopi erga principes in re temporali, dif- 
ficilius cum prima, facilius cum hac secunda sententia com- 
poni videtur. — Attendcnda ctiam ha:c argumentatio : non 
censendus est Christus Ecclesise suse plus potestatis in tem- 
poralia concessisse, quam requirebat spiritualis ejus fmis; sed 
ad istum finem sufficit indirecta potestas; ergo censendus est 
Christus solam indirectam contulisse. — Insupcr apud prin- 
cipes infideles, ha?reticos, ac etiam catholicos si pravi sint, 
secunda sententia minorem invidiam conflat quam prima. 

§ 5. — Hc tcrtia sententia, qiirc propugnat imlirectam potestatem per solos 
spiritiialcs actus. 

I. Exponitur. -—^voui jam supra diximus, concordat cum 
secunda senlentia, in eo quod Ecclesioe non vindicet potesta- 
tem in temporalia, nisi ratione missionis suge ad regenda spi- 
ritualia, ac proinde nisi indirecle. Ast ab ea differt in eo quod 
indireclam illam potestateni totam concludal in exercentlis 
jurisdictionis spiritualis actibus; qui nempe actus rem tem^ 



508 TRACTATUS DE PAPA. 

poralem statuuQi pro objecto immediate non habent, scd ta- 
men consectaria secum trahunt rem illam temporalem aCficien- 
tia. Yerbi gratia, nequit Romanus Pontitex per depositionis 
senlenliam regem aHquem exauclorare, quia res temporahs 
statuum sub jurisdiclionem ejus diiecle non cadit; sed potest 
regem excommunicare ac vitandum denunliare, necnon de- 
clarare jam non teneri ejus subditos ad praestandum ei obse- 
quium. Ex quibus actibus, licet circa materiam mere eccle- 
siasticam versanlibus, sequetur quoad illum principem regise 
dignitatis amissio. 

If. Quinam auctores tertiamillam sententiam propugnent.— 
An quis ex professo eam propugnaverit, niilii non satis com- 
pertum. Sed apud eos qui indirectam Ecclesiae polestatem tri- 
buunt, nonnulla vidi ad hunc tertium intelligendi modumac- 
cedentia. Quapropter et de tertia ista sententia mentionem leci. 

III. Quid de hac sententia videatur. — Erronearn existimo. 
Hoc ipso enim quod Christus civilem societatein non insti- 
tuerit nisi tanquam medium ad fmem Ecclesise propriuii), ut 
supra probavimus, voluit ab Ecclesia corrigi posse in re tem- 
porali statuum quidquid dictum finem prsepediret. Et utique 
corrigi per actus rem illam temporalem directe afficientibus. 
Utquid enim Christus voluisset Ecclesiam non posse sese de- 
fendere nisi per ambages, id est, per potestatis spiritualis 
actus, qui effectum in re temporali statuum secum tralie- 
rent? — Prseterea rejiciendam illam sententiam probat Roma- 
norum Pontificum et conciliorum praxis. Nam statuerunt de 
Fc temporali statuum, eliam per temporales actus, quando 
et in quantum requiri existimarunt ad finem Ecclesise pro- 
prium, salutem aniniarum. Verbi gratia, non tantum procu- 
rarunt reges ditionibus suis privari eos excommunicando, et 
tanquam casum concientise decidendo jam non teneri eorum 
subditos ad proestandum istisexcommunicatisobsequium, sed 
insuper auctoritative pronuntiarunt depositionis sententias, 
et subditos ab olieHeiitise debito absolverunt. 



PARS V 

DE POTESTATE PAPyE SUPRA CANONES, ET ALIIS EJUS 
E JURE DIYIXO PR^ROGATIYIS 



Hoinani Ponlificis supra canones potestas ex ejus supra 
icoiiciliuni oecumenicum aucloritate necessarie ac evidenter 
i iisequitur. Hinc potuisset lector, quoad illam prserogati- 
\;iiii, remitti ad tertiam hujusce tractatus partem, qua Pa[»am 
'-< iierali conciiio superiorem probavimus. Quia lamen dictae 
piiiogativsenegatiounus fuite quatuor infauslisarticnlisgal- 
llicanis anni 1682, et ut, seorsim expensa quaestione, facilius 
jiateat lugendus ille gallicanorum theologorum error, Ponti- 
'rici supra canones auctoritatem breviter primo paragrapho 
viiidicabiinus. Sequentibus autem paragraphis alias ipsius e 
jurc divino prserogativas exponemus. 

' S !• — noniano Pontifici competit jure diviiio polcstas siipra canones. 

Cannnum vocabulo intelligi solent, decrela seu leges tum 
Romanoruni Ponlilicum, tum etiam generalium conciliorum. 
Cum autem apud theologos canonistasve expenditur quaestio 
an Papa sit supra canones, non agitur de canonibus seu de- 
cietis dogmaticis, sed dumtaxat de canonibus in materia dis- 
cipUmF, et qua^ritur an stet penes Romanum Ponlificem po- 
toslas ejusmodi canones disciplinares, tum prsedecessorum 
suorum, tum etiam generalium conciliorum abrogandi, aut 
in eis dispensandi. Et gallicani quidem systematis sequaces 



310 TRACTATUS DE PAPA. 

potestatem hanc Papse non denegant quoad canones ab ipsius 
prsedecessoribus edilos, sed dumtaxat quoad canones a ge- 
nerali concilio vel per generalem Ecclesise praxim firmatos. 
Quo prsenotato, sit : 

PuoposiTio P. — Papa est supra canones a prxdecessoribus 
suisconditos. — De fide est potestatem Petro datam, universam 
Ecclesiam pascendi, regendi atque gubernandi, in successores 
ejusRomanos Pontifices integram atque aequalem transirc, et 
usque ad fmem mundi transituram (vide probatum supra, 
parte I, sectione ir, cap. viii; et seclione iii, cap. xii). — Ergo 
quilibet pro teinporeEcclesiam gubernans Romanus Pontifex, 
eamdem omnino potestatem habet quam habuerunt aiiteces- 
sores sui. Atqui non eamdem haberet, sed inferiorem, si legem 
quam tulit aliquis ex antecessoribus circa les disciplina^ mu- 
tabiles, ipse non posset immutare aut abrogare; ergo nullus 
est canon circa disciplinam mutabilem ab aliquo Papa sta- 
tutus, qui non possit, suadente temporum el circumstantia- 
rum diversitate, a successoribus immutari atque abrogari. 

Idem probari posset ex perpetua Ecclesiae praxi. Sed illa 
thesis a nuUo negatur. Apud omnes siquidem in confesso est, 
sicut rex prsedecessoris sui leges, et quilibet Episcopus aiite- 
riorum in eadem sede praesulum statuta, mutare potest, ita 
quemlibet Romanum Ponlificem ad immutanda praedecesso- 
rum decreta potestatem habere. 

Propositio II\ — Papa est supra canones a concilio-sine-Papa 
conditos. — Proutsupra, sub tertiae partis initium monuimus, 
conferri potest Romani Pontificis auctoritas sive cum concilio 
cujus decretis non accessit Papae assensus, sive cum concilio 
cujus decreta Romani Pontificis assensu roborata sunt. Prius 
concilium-sine-Papa, posterius conciUum-cim-Papa vocavimus. 
Gallicani autem systematis sequaces Romanum Pontificem 
concilio inferiorem propugnarunt; atque id etiam de conciliO' 
sine-Papa intellexerunt, licet tale concilium nunquam esse 
possit stricto sensu generale seu oecumenicum. Contra quem 



PARS QUINTA. 3H 

lugendum errorem tota sectione secunda partis tertiae Ro- 
mano Pontifici vindicavimus auctoritalem supra conciliim- 
sine-Papa. Ex qua sectione simul probala remanet Papae auc- 
toritjls supra canones a concilio-sine-Papa condilos. Insuper 
scquenti sectione, capile n, eadem Romani Pontificis supe- 
riori(as probatur in particulari quoad disciplinares concilii- 
sine-Papa canones. 

Propositio III\ — Papa est siipra canones a concilio-cnm-Papa 
conditos. — Id probatum vide supra, parle tertia, sectione 
quinla, propositione quarta. 

PiiOPosiTio IV". — Papa est supra canones per generalem Eccle- 
six dispersx acceptationem et praxim firmatos. — Nam major 
non est auctoritas Ecclesiai dispersae, qnam EcclesicC in con- 
cilio o^cumenico congregati©. Sed, ex dictis, Papa esl supra 
canones a concilio oecumcnico editos; ergo et suj^ra canones 
ab Ecclesia dispersa rcceptos. Igitur circumstantia ha3C, quod 
aliqui disciplinoe canones in generalem a multo tempore eccle- 
siarum praxiin transierint, id tantum efficere potest, ul Papa, 
\i juris naturalis, licile ncqueat eos abrogare vel in eis dis- 
pensare, nisi gravissimis de causis. Enimvero generalis et an- 
tiqucii disciplinse immutatio, nisi prudenter et gravissimis ex 
causis fieret, fideles conturbaret et in animarum damnum 
cederet; quod profecto, de jure naturali,^summus Ponlifex 
vitare tenelur. 

PnoposiTio Y\ — Papam esse siipra canones confirmat Eccle- 
six praxis. — L Anliquis canonibus et communi disciplina 
jubcbantur clcrici ab Episcopo quique suo, et Episcopi a Me- 
tropolitano formatas litteras accipere, quando volebant a dioe- 
cesi peregrinari. Porro Zozimus Papa legem illam quoad Ec- 
clesias GaIIi?e mutavit, ita statuens : Placuit apostolicas sedi, 
ut si quis ex qualibet Galliarum parte sub quoUbet ecclesiastico 
(jradu., ad nos Romam venire contendit, vel alio terrarum ire 
disponit, non aUter proficiscatur, nisi Metropolitani Arelatensis 
episcopi formatas acceperit (epistolifi R. P., editjE a D. Cou- 



312 TRACTATUS DE PA-PA. 

stant, t. I, col. 955). Ergo Zozimus Papa existimavit sibi 
datam esse potestatem supra canones etiam conciliares. Et 
notetur non parvi momenti fuisse hanc canonum immutatio- 
nem, qna obligati sunt tum clerici, tum Episcopi, tum Archie- 
piscopi omnes Galliarum, ad ol)tinendas litteras a prsesule 
Arelatensi (qui tunc vicarius sanctse sedis pro tota Gallia con- 
stitutus fuerat), quoties veilent extra Galliam iter suscipere. 
Idautem statuit dictus Pontifex, non quia placuit alicui con- 
cilio oecumenico, sed quia placiiit apostoUcae sedi. 

W. Symmachus Papa in synodo Romana vi, anno 504 (Labbe, 
t. IV, col. 1571) : Nos enim et apostolicas sedis moderamine 
compellimnr et ecclesiasticarum reriim dispositione constringi- 
mm\ sic canonum paternorum decreta lihrare, etretro prxsulum 
antecessorumque nostrorum decreta metiri, ut qme prxsentium 
necessitas temporum restaurandis ecclesiis relaxanda exposcit, 
adhibita diligenti consideratione, quantum fieri potest auxiliante 
Domino temperemus. 

III. S. Symmachus Papa ad S. Avitum Episcopum Viennensem : 
Quod fit prxter regulam^ modo sit ex justa causa, non infringit 
regulam, quam sola pervicacia et antiquitatis contemptus Idedit. 
Nam quamvis a patribus statuta diligenti observatione et obser- 
vanii diligentia sint custodienda; nihilominus propter aliquod 
bonum de rigore legis aliquid relaxatur, quod et ipsa lex cavisset 
si prxvidisset. Et sxpe crudele esset insistere legi, cum obser- 
vantia ejus esse prxjudiciabilis Ecclesix videretur : quoniam 
leges ea inlentione latae sunt utproficiant, non ut noceant, (Labbe, 
t. IV, epist. XII, col. 1512!.) 

IV. Sub finem sseculi iv Episcopi Africae recurrerunt ad 
S. Anastasium Papam. ut mutaretur quoad ipsos lex qusedam a 
concilio transmanno, ut ipsi dicunl, id est Romano, lala. Eorum 
epistolam vide apud Coustant, col. 5754. 

V. Initio ejusdem sceculi iv S. Melchiades Papa pariter im- 
mutavit pristinum canonem de non servando gradus honore 
iis episcopis, qui in schisma lapsi postea ad unitatem reverte- 



, PARS QCINTA. 313 

I bantur. Quodfactum hisverbis memoral Coustant (p. 5754) : 
Iste pnidentissimus Papa schismatis radicitus extirpandi gratia 

I constituerat, ut in his locis in quibus duo erant Episcopi, unus 
^ihismaticus^ alter catholicus, ille confirmaretur qui fuisset ordi- 
)i(itus prior, et alteri plebs alia regenda provideretur. Sed ubi 
crat unitatis compensatio^ lex pristina de non servandis honori- 

! bus, ut in Jnnocentio aliisque pontificibus visuri sumus, integra 
illibataque permansit. 

VI. Sanctus Gregorius Magnus dispensavit cum Siculis quoad 
canonem 5 concilii Nic^ni, prsecipientem bis in anno concilia 
celebrari. 

Propositio VP. — Tenetur aliquo vero sensu Eomanus Pontifex 
ad observantiam canonum, licet potestatem habeat illos immu 
Unidi. — "Duplici tilulo omnino diverso inlelligi potest obli- 
atio Romano Pontifici incumbens servandi canones : id est 
v(d quia ipse est subjectus legi et potestati qui legem tulit, 
vel quia licet non sit subjectus, tenetur tamen, ad dandum 
bonum excmplum et ad vitanda immutationum nocumenta, 
canoncs lirmiter servare ubi non urget mutationis necessitas 
vel ulilitas. Porro jam probatum est nulio modo Romano 
IMntifici incumbere obligationem, in priori sensu intellectam, 
servandi canones. At vero oblisfationemin secundo sensu esse 
affirmandam, et ratio diclat et persaepe Pontifices ipsi procla- 
marunt, ut in sequenti propositione ostendetur. Unde quaestio de 
Romano Pontifice quoad canones ejusdem naturae est ac quse- 
slio de supremo principe temporali quoad leges. Hoc ipso quod 
princeps temporalis sit suprema auctoritas, leges vel a se vel 
a pra^deccssoribus latas valide mutare potcbt, nec eis legibus 
tanquam subditus constringitur. Cum tamen mutatio legum 
absque ralionabili cau<a nociva sit, et nocivum pariler exem- 
plum principis ieges non servantis, orilur ex alliori jure, 
nempe naturali seu divino, obligatio principem adstiingens 
ad legum jam vigentium observantiam, extra casum necessi- 
tariae aut ulilis mulationis. De quo jure Valentinianum monebat 



314 TRACTATUS DE PAPA. 

sanctiis Ambrosius (epist. xxxii), dicens a principe fieri de- 
beri leges qiias primus ipse ciistodiat. In Ecclesia autem magis 
adhuc nociva foret frequens et non uiilis a Romano Pontifice 
canonum seu legum ecclesiasticarum immutatio,utsatis patet; 
et hinc est, ipsum multo .graviori obligatione coubtringi ad 
perpetuo firmandas et in suo robore retinendas priedictas le- 
ges, sive quas ipse tulerit, sive quas sanxerint praedecesso- 
res sui aut concilia oecumenica. Peccabit ergo et officio suo 
supremi pasloris deerit, si canones disciplinam mutabilem 
respicientes extra casum necessitatis aut utilitatis abroget, aut 
si ipse, qui forma gregis esse debet, eosdem non servet. Quia 
veroillis non subjicitur, nec deest abrogandi potestas, valebit 
abrogatio. Ergo obligatio qua vere et in vero sensu tenetur 
RomanusPontifex ad observantiam canonum, nullatenus ob- 
est quin ipsi vere etiam competat potestas eosdem moderandi 
atque abrogandi. Caeterum idem servata proportione dicen- 
dum de episcopo quoad statuta dioecesis lum ab ipso, tum a 
decessoribus promulgatae; quae scilicet mutari utique possunt 
si polestatem legislalivam Episcopi spectes, non tamen licite 
mutabuntur absque rationabili causa, quamvis certo valida sit 
mulatio. 

Propositio VII^ — Auctoritates quas Gallicani urgent tanquam 
prdecipuas ad probandum Romanum Pontificem subjici canoni- 
bus, nec posse ab ipso canones conciliares abrogari^ eorum inten- 
tum nequaquam probant. — Gallicani videlicet sysleniatis de- 
fensores summo verboruni apparatu, el quasi de certa jain 
victoria freti, sequentes textus in medium adducere solent : 

V Innocentius I ad clerum Constantinopolitanum : Longe 
prsestiterit vel ea condemnare quse recte facta sunt, quam ea 
robur ullum sortiri qux adversus canones gesta sunt. (Apud So- 
zomenum, l.VIII, c. xvi.) 

2" Professio fidei Romanorum Pontificum, juxta antiquissi- 
mam formulam quse reperitur in libro diurno : Nihil de tra' 
ditione quod a probatissimis prsedecessoribus meis servatum re- 



PARS QUINTA. 515 

peri, diminuere vel mutare, aut aliijuam novitatem admjjtere; 
sed ferventer ut vere eorum discipulus et sequipeda^ totis viri- 
bus meis conatibusque tradita conservare ac venerari; si qua vero 
emerserint contra disciplinam canonicam emendare, sacrosque 
canones et constituta pontificum nostrorum ut divina et coilestia 
mandata custodire; utpote tibi^ beate Petre, redditurum me 
sciens de omnibus qux profiteor distnctam in divino judicio ra- 
tionem, cujus locum divina dignatione perago. 

3" Zozinius Papa ad Episcopos Africre, Galliae et Hispcinise 
(epist. \ii) : Cum adversus Patrum statuta venitur, non tantum 
illoru7n prudentiae atque sententix, qui in xvum victura sanxe- 
runt^ sed quodammodo et CathoUciB irrogatur injuria. — Idem 
(epist. v) : Contra statuta Patrum-, et sancti Trophimi reveren- 
tiam, qui primus Metropolitanus Arelatensis civitatis ex hac 
sede directus est, concedere vel mutare., ne hujus quidem sedis 
possit auctoritas. Apud nos enim inconvulsis radicibus vivit anti- 
quitas^ cui decreta Patrum sanxere reverentiam. 

4'' Marlinus I (epist. xi): Canones ecclesiasticos solvere non 
possumus, quia defensores et custodes canonum sumus ^ non trans- 
gressores, 

Porro ex hujusmodi monumentis quid sequi volunt galli- 
canismi Patroni? Teneri Romanos Ponlificcs ad firmiter ser- 
vandos canones? Ast illud non tantum admittimus, sed in 
propositione sexta modo ipsi proba\imus : excipiendo tamen 
casum nccessitatis velutilitatis, mulationem aliquam suaden- 
tis. Qusestio non est utrum Romanus Pontifex teneatur servare 
canones, sed an sit subjectus canonibus, ita ut invalida sit 
eorum immutatio aut abrogatio a Romana sede facta. Porro 
allati textus exprimunt tantum summam illam obligationem 
qua tenentur Romani Pontifices leges ecclesiasticas firmas 
retinere et observandas urgere, quoties non occurrit eas mo- 
derandi necessitas. Qua} obligatio, cum inde orialur quod 
alias magnum paterelur Ecclesia dctrimcntum, est juris na- 
turalis et divini; quam proinde tollere, ut dicit ZozimusPapa, 



316 TRACTATUS DE PAPA. 

ne hujns quidem sedis possit auctoritas. Et certe jus nalurale 
et divinum mutari a Sancta Sede nequit. Episcopus etiam, 
quando non urget aliqua necessilas vel utililas mutandi suo- 
rum decessorum statuta dioecesana, ^ila ut ex tali immuta- 
tione secutura esset tantum nociva turbatio, bene posset mu- 
tationem flagitantibus respondere : Non possum. Quis autem 
iWud Non possuin intelligeret de sufficicntis potestatis legisla- 
tivae detectu? Non potest utique licite; non potest eo sensu quod 
non debeat.Et eodem sensu, quamvis ex multo majori ratione, 
dicunt quoad sensum in citatis texlibus Romani Pontifices, 
Non possumus, quia scilicet non recte ageremus. Adde multos 
esse canones qui, utpote cum dogmate connexi, nec a Papa 
nec a concilio oecumenico valent uUo modo immutari. De quo 
sic disserit eruditus Zaccaria (Dlssertat. sulla mutabilita della 
discipHna, p. 81, edit. Faenza, 1787) : 

« Citata testimonia non probant summos Pontifices non 
potuisse absolute derogare canonibus; sed tantum probant 
hanc eorum auctoritatem arctari ex summa convenientia et 
gravibus rationibus, quse urgent ut canones illsesi serventur. 
^Et revera, generaliter loquendo, multi canones continent sta- 
tuta Juris divini, vel quse jure divino fundantur : in lalia porro 
nullam extendi quantumlibet sacram terrenam potestatem 
certum est. Et ideo S. Zozimus post supra citata verba (ex 
epist. vn) subjungit : Quid emm tam sanctum ac venerabile est 
quam penitus non exorbitare ab itinere majorum, quorum cano- 
nica instituta velut quxdam fundamenta sunt ferendis fidei jacta 
ponderibus. Sunt praeterea canones quos Ecclesia habuit tan- 
quam a Spiritu sancto dictatos. Taies fuere Nicseni, Unde 
S. Leo Magnus firmiter recusavit admittere canonem quem- 
dam Chalcedonensem, utpote Nicaenis contrarium : Tanquam 
refutari nequeat (irjquit in Epist. ad Anatolium) quod illicita 
volueritmultitudo, et illa Nicaenorum canonum per spiritum vere 
sanctum ordinata conditio in aliqua cuiquam sit parte solubilis. 
Et iterum in Epistola ad Maximum Anliochenum episcopum ; 



PARS QLUNTA. 317 

Tanta apud me est Nlcxnorum canonum reverentia, ut ea qux 
sunt a sanctis patribus constituta, nec permiserim nec patiar 
aliqua novitate violari. 

« Alia auteni ratio maxime valebnt apud Romanos Ponti- 
fiees, ut canones summa cura cuslodirent. Ipsi netnpe cmo- 
num custodes cum sint et vindices caeteris dili<:entiori obser- 
vanlia praeire debcnt. Confidimus, aiebat Gelasius Papa (epist- 
ad Episc. Dard.), quod nullus jam veraciter cliristianus ignoret, 
uniuscujusque synodi constitutum^ quod universalis Eccledxpro- 
bavit assensus, nullam mufjis exequi sedem prx cxteris oportere 
(ex convenientia et oi) bonum exemplum) quam primam, quse 
unamquamque synodum et sua auctoritate confirmat, et continuata 
moderatione custodit. 

« Ergo tenenlur et Romani Poiitifices canones observare : 
ast unde illis obligalio hsec? Non ex vi ipsorum canonum, 
proutnecesse foret ut dici possent subjecti canonibus; ast ex 
pequitate naturali et ex divina ordinatione, quoe a quolibet 
principe, maxime vero a summis Pontificibus requirit ut sint 
justi et justitioe exemplo populo prieluceant. Quod est dicere, 
tam Romanos antistites legibus ecclesiasticae disciplinae, quam 
principes legibus regni sui teneri, non ipsarum legum po- 
testate coactiva, sed directiva. Quod cum principes legibus 
sutjectos non faciat, cur subjiciet canonibus Romanos Pon- 
tifices? » 

Non parum etiam hallucinantur nonnulli gallicanse opinio- 
nis sequaces qui, quoties in monumentis ecclesiasticis occur- 
rit canonum vox, iliam de conciliaribus tantum decretis, non 
autem de Pontificum Romanurum constitutionibus inlelli- 
gunt. Apud eruditos siquidem explorata res est per eam vo- 
cem designatas pra^^cipue fuisse antiquitus pontificias leges. 
Propositio VIIP. — Papa' competere potestatem supra canones 
eo sensu quod dispensare valeat in statutis universalis Ecclesix^ 
est de fide. — Etenim anno 1489 Sixtus Papa IV tanquani hsere- 
ticam damnavit propositionem hanc Petri de Osma : Papa non 



518 TRACTATUS DE PAPA. 

potesi dispensare in statutis universalis Eccleside. Insuper a 
Leone X damnata est haec XXVI» Lutheri propositio : Verbum 
Christi ad Petrim, Quodcumque solveris super terram, etc, 
extenditur dumtaxat ad lifjata ab ipso Petro. — Idem coUigitur 
e verbis Christi ad Petriim : Quodcumque solveris... Qui enim 
potestatem accepit quodcumque solvendi et ligandi, procul 
dubio jus eliam acccpit in disciplinaribus Ecclesia^ legibus 
dispensandi. Et aliunde certum est collatam Petro regiminis 
potestatem, ad successores ejus Romanos Pontifices transisse. 
— Idem coUigitur ex praxi, quam testantur facta superius 
relata, propositione V. — Idem colligitur ex eo quod Romano 
Pontifici competat primatus jurisdictionis, monarchica et 
suprema regiminis potestas. Hoc ipso enim potest Papa id 
omne quod est Ecclesise necessarium aut utile. Porro quan- 
doque disciplinse leges, ob mutatastemporum circumstantias, 
jam nocivffi forent, nisi abrogarentur, vel ex parte nmlarentur, 
vel in eis dispensaretur. 

§ 2. — Alise prsecipuse Rornaiii Pontificis e juro divino pr.Trogativpe. 

Ilactenus praerogativis quinque a Christo Domino donatum 
Romanum Episcopum probavimus, videlicet : priinatu juris- 
dictionis, infallibilitate, auctoritate supra concilia, auctori- 
tate in rem temporalem statuum, et auctoritate supia canones. 
Nunc sub praesenti paragrapho in unum colligendae, ac brc- 
viter probanda3 visae sunt pr?ecipuae quaedam aliae; ad plenio- 
rem scilicet notionem miral ilis illius potestatis, qua Christus 
Dominus poUere suum in terris vicarium voluit. 

Pr^rogativa I». — Romanus Pontifex est, jure divino, totius 
catlwUcx unitalis centrum. — Vide probatum supra, parte I, 
sectione iv, capite iv. 

P«;EuoGATivA n^ — Romanus Pontifex est, jure divino, uni' 
versalis Ecclesix monarcha in proprio ac stricto sensu. — Vide 
probatnm supra, parte I, secl. iv, cap. v. 

PRiEROGATivA Il^. — Romauo Pontifici jure divino competit 



PARS QUINTA. 519 

potestas cmidendi leges seii decreta fidei et mornm, qux cmctas 
ecclesias constringant. — Videprobatum supra, parte I, sect. iv, 

cap. V. 

PR;f:ROGATivA \\\ — Romano Pontifici jure divino competit po- 
testas, censuris, excommunicationibus, aliisque po^nis animad- 
vertendi in eos qui leqes ipsius transgrediuntur. — Constat : 
1° verbis Christi ad Petrum, quodcumque ligaveris, etc. Qui 
habet potcstatem lignndi quodcumque, habet hoc ipso potesta- 
tem ligandi scu obligandi pei censuras, excommunicationes, 
aliasque poenas. Ha^c autem potestas in Romanos Pontifices, 
Petri successores, transivit.— Constat : 2? praxi Romanorum 
Pontificum. Enimvero ejusmodi censuras ac poenas edixerunt; 
iisque tanquam sanctione leges suas, decreta fidei, proposi- 
tionumque condemnationes communiverunt. Quse praxis per 
totain siieculorum seriem constans perduravit. De quo ut 
nonnulla priorum saeculorum facta commemoremus, Victor 
Papa I quarlodecimanos asiaticos, teste Eusebio, excommu- 
nicavit; vel potius (ut alii existimanl), excommunicationem 
comminatus est, aut etiam tulit, sed deprecante sancto Irena^o 
ad ultimum effectum non perduxit. innocentius I, audita morle 
sancti Chrysostomi, Arcadium imperatorem et uxorem ipsius 
excommunicavit, eo quoil in sede Conslantinopolitana reslitui 
Chrysoslomum, prout Sedes Apostolica jusserat, non permi- 
sissent. Nicolaus I Clotario regi excommunicationein commi- 
natus est. Ejus autem concubinam Waldradam, necnon Colo- 
niensem et Trevirensem Arcbiepiscopos excommunicavit. — 
Constat : 5° plurium propositionum condemnalione. Damnata 
est, verbi gratia, in concilioConstantiensi proposilio XXXaWi- 
clefi, quae sic habebat : Excommunicatio Papae vel cujusciimque 
Prxlati^ non est timenda., quia est censura Antichristi. Si Papae 
non competeret potestas excommunicandi, ejus excommuni- 
cationes non essent timencise. A Leone Papa X damnata est 
XXIIP propositio Lutheri : Excommunicationes sunt tantum 
exiernx pocnse, nec privant hominem communibus spirituali- 



320 TRACTATUS DE PAPA. 

bus Ecclesix oratlonibus. Ilem XXIV^ : Docendi sunt chris' 
tiani plus diligere excommunicationem quam timere. Ibi quidem 
generatim agilur de excommunicationibus in Ecclesia ferri 
solitis. Sed cum de facto ferri soleant ab Episcopis et potis- 
simum a Papa, perinde est ac si expresse dixissel Lutlicrus 
excommunicationes a Papa latx., etc. — Constat : 4^" ratione 
Iheologica. Nam, ex praecedenti [^rserogaliva, Romani Ponlificis 
jus est decreta fidei, morum et disciplinse generalis condere. 
Habet nempe, jure divino, legislativam, quoad tria ha^c, po- 
testatem. Porro legislativa potestas, ne inanis ac nulla sit, 
sibi necessario annexam liabet potestatem poenas decernendi. 
Censurae autem sunt poenae, et quidem in societate spirituali 
valde idoneae. 

Pr^erogativa V». — Ex divina dispositione, soli Romano Pon- 
tifici jure ordinario competit concilia generalia convocare, eis 
praesidere, eaque transferre, dissolvere ac confirmare. — Vide 
probaluni infra, parte oclava, cap. i. 

PRyEROGAxrvA VI^ — Romano Pontifici, ex jnre divino reser- 
vandde ac referendx sunt causx majores, ac proinde causx fidei 
et generalis discipUnse. — Sequitur ex primatu jurisdictionis. 
Nam causiB fidei et generalis disciplinae non spectant solum- 
modo ad hanc vel illam dioecesim, sed ad totam Ecclesiam. 
Decernere autem de causis ejusmodi, ad illum solum per- 
tinet cujus auctorilas, utpote suprema et monarchica, ad 
totam Ecclesiam extenditur. Ergo causae de fide, moribus, 
disciplina generali et de bono totius Ecclesiae ad Romanum 
Pontificem reservandae ac referendse sunt. — Idem constat ex 
perpetua praxi. Nam insurgentibus erroribus et haeresibus 
semper ad Romanum Pontificem catholici recurrerunt. Et de 
faclo, ante concilium Nicsenum hsereses omnes a Romanis 
Pontificibus damnatse sunt. Ilem postea haeretici Arius, Ma- 
cedonius, Nestorius, Eutyches, Pelagius, Monothelitae, prius 
rd Romanos Pontifices delati et ab eis damnati sunt, quam 
in conciliis cecumenicis eorum causae ventilarentur. Insuper 



PARS QILNTA. 521 

ipsi Romani Pontifices diclas causas ad se referendas pro cerlo 
hahucriint et commonuerunt. liiter quos sic sanctus Innocen- 
tius I, in suis ad conciliuni Milevitanum litteris : « Quoties 
fidei ratio ventilatur, arhitror onnies coepiscopos nostros non- 
nisi ad Petrum, id est, ad sui nominis et honoris auctorem, 
referre dehere. » 

PiLEROGATivA VII\ — Romano Pontifici, jure divino, competit 
potestas sibi reservandi, in foro conscientix, (jraviorum criminum 
absolutiones : item potestas sibi reservandi dispensationes, colla- 
liones beneficiorum^ et munia ecclesiastica. — Sequitur ex eo 
quod ipsi in Beati Petri persona collala sit a Christo potestas 
quodcumque ligandi atque solvendi. — Sequitur insuper ex 
suprema ipsius et monarchica in tolam Ecclesiam jurisdictione, 
ut patet. — Constat praeterea ex praxi. Romaniquippe Ponti- 
fices haec sibi, quatenus Petri successoribus, tiibuerunt, tola 
consentiente ac approhante Ecclesia. — Constat speciatim 
quoad jus sihi reservandi graviorum peccatorum absolutio- 
nem, ex his Tridentini concilii verbis : « Pontifices maximi, 
pro suprema auctoritate sibi in Ecclesia universa tradita, cau- 
sas aliquas criminum graviorum suo poluerunt peculiari ju- 
dicio reservare » (sess. XIX, c. vii). — Idem constat brevi super 
soliditate, ubi Pius YI, inler errores quos dicit tot decretis 
damnatos, et quos ipse damnat, recenset et istum : Licitum 
sibi fecisse Pontifices violandi jura Episcoporum, reservandique 
sibi absolutiones, dispensationes, decisiones^ appellationes, col- 
lationes beneficiorum, etc. Ergo summus Pontifex jus suum a 
Christo acceptum exercet, dum causas islas sibi reservat. — 
Idem constat ex damnatis in bulla Auctorem fidei sequentibus 
articulis : « Yll, ilem in eo quod hortatur Episcopum adpro- 
sequeiidamgnaviter perfectiorem ecclesiastica} disciplinai con- 
stitulionem, idque contra omnes contraiias consuetudines, 
exemptiones, reservationes, quae adversantur bono ordini dioe- 
cesis, majori glorige Dei, et majori sedificationi fidelium : per 
id quod supponit Episcopo fas esse, proprio suo judicio et 
m. 21 



322 TRACTATUS DE PAPA. 

arbilratu, statuere etdecernere contra consuetudines, exemp- 
tiones, reservationes, sive quse in universa Ecclesia, sive etiam 
in unaquaque provincia locum habent, sine venia et inter- 
ventu superioris hierarchicse potestatis a qua inductse sunt 
aut probatse et vim legis obtinent, inducens in schisma et 
subversionem hierarchici regiminis, erronea. — VIII, item 
quod et sibi persuasum esse ait, jura Episcopi a Christo ac- 
cepta pro gubernanda Ecclesia ncc alterari nec impediri posse, 
et ubi contigerit horum jurium exercitium quavis de causa 
fuisse inlerruptum, posse semper Episcopum ac debere in 
originaria sua jura regredi, quotiescumque id exigit majus 
bonum su3e Ecclesise; in eo quod innuit, jurium episcopalium 
exercitium nulla superiore potestate praepediri aut coerceri 
posse, quandocumque Episcopus proprio judicio censuerit 
minus id expedire majoii bono suse Ecclesiae, inducens in 
scliisma et subversionem hierarchici regiminis, erronea. » 
Ex ista damnatione sequitur, nulli Episcopo fas esse statuere 
contraexemptiones, reservationes, etc.,sineveniaet interventu 
superioiis hierarchicse potestatis, a qua inductae sunt aut pro- 
batae, et posse jurium episcopalium exercitium a superiore 
potestate praepediri ac coerceri. Porro potestas haec superior 
Episcopis, est procul dubio, non tantum potestas conciliorum 
oecumenicorum, sed etiam potestas Romanorum Pontificum, 
qui ex pleniludinc potestatis sibi prsedicta reservant, et epis- 
copalis potestatis exercitium coercent. Ergo jure proprio sibi 
haec Pontifices reservant. 

PRiEROGATivA VIIP. - Romano Pontifici^ jure cUvino, competit 
potestas recipiendi Episcoporum appellationes a sententiis contra 
ipsos prolatis. — Sequitur e textibus quodcumque lujaveris... 
Pasce agnos, pasce oves, queis constat plenam et supremam 
in Ecciesia potestatem esse penes Romanum Pontificem. Sem- 
per enim fas erit appellare a sententia tribunalis inferioris 
ad judicem supremum. Et is, lioc ipso quod si( supremus 
judex, poterit appellationes a sentenliis quorumlibet reci" 



l»ARS QUINTA. 523 

pere, ac siio judicio reservare. — Idem sequitur e primatu 
jurisdictionis Romani Pontificis, ejusque potestuto plena, su- 
prema et monarchica. — Idem colligilur e constanti Ecclesiae 
praxi. Jam a primis Ecclesiaj saeculis ad summos Pontifices, 
tanquam ad Petri successores appellarunt S. Athanasius, Eus- 
thalius Sebastenus, S. Joanncs Chrysostomus, Theodoretus, 
S. Flavianus Episcopus Constantinopolitanus, S. Ignatius pa- 
riter Episcopus Constantinopolitanus. Appellarunt scilicet 
Orientales eliam Episcopi et Patriarchae. Atque illos summi 
Pontifices admiserunt, audiverunt, absolverunt, respeclivis 
suis sedibus e quibus exturbati fuerant restituerunt, conci- 
liorumque sentenlias contra ipsos latas resciderunt. — Insu- 
per Sardicense concilium, quod habitum fuit tanquam Nicaeni 
continuatio, et oecumenicitatis auctoritatem obtinuit, canoni- 
bus 4 et 7, licitum declaravit Episcopis quibuslibet depositis 
ad Romanum Pontificeni appellare. — Tandem idem evincitur 
ratione theologica. In omni quippe societalc appellare licet a 
judicibus inferioribus ad superiores, et ab istis ad supre- 
mum. Sed in Ecclesia iudex supremus est Papa, siquidem de 
fide est ipsi competere primatum jurisdictionis, potestatemque 
plenam et supremam; ergo ad Papam appellare possunt ipsi 
etiam Episcopi, ab aliis quibuscumque judicibus damnati ac 
depositi. 

PR.€:aoGATiv.v IX\ — Romano Pontifici jure divino competit po- 
testas Episcopos confirmandi^ seu eis dandi institutionem cano- 
nicam; ita iit ad metropoUtanum aut alios confirmatio hxc per- 
tineie non possit nisi ex concessione Sedis Apostolicx. — Yide 
probatum in meo tractatu de Episcopo, parte II, cap. i, g 5 
et 4. 

Corollarium I ex prserogativa /X\ — Ergo si quis metropo- 
lilanus absquc concessione Romani Pontificis, Episcopos insti- 
tuere attentarel, inane foret lentamen islud, schismaticum, et 
in suo principip fidei adversum. — 1^ Quidem inanc foret. Cum 
enim, absque Papic concessione, Episcopi jurisdictionem nec 



m TRACTATLS DE PAPA. 

licite nec valide exercere possinl, dictus metropolitanus nul- 
lum eis revera jus per proetensam suam institulionem con- 
ferret. 2"* Esset schismaticum, utpote quo iste metropolitanus, 
necnon Episcopi ab ipso instituti, ab obedientia Romani Pon- 
tificis, atque adeo ab regiminisunitate sese resecarent. 3'' Esset 
in principio suo fidei adversum. Niteretur quippe principio 
hoc : posse legitime constitui Episcopos absque Romani Pon- 
tificis auctoritate, ac ipso etiam invito. Quo semel admisso, 
actum est, ut palet, de pluribus fidei arliculis, verbi gratia, 
de primatu jurisdictionis, et de plena Pontificis poteslate pas- 
cendi, regendi ac gubernandi universalem Ecclesiam. Quod 
aulcm dictum est de metropolitano, dicendum et de synodo 
raetropolitanum instituente, ut patet. 

Corollarhm II ex eadem prcerogativa IX. — Ergo intrusi ac 
schismatici forent Episcopi, qui contra Romani Pontificis de- 
creta et jus, seu absque ipsius concessione, electi ac confir- 
mati,ad ipsum solummodo mitterent fidei professionem et 
communionis epistolam. — Illi enim sunt intrusi ac schisma- 
tici qui episcopalem jurisdictionem exercent ^ quamvis eam a 
Papa non receperint, necabalio reciperepotuerint. Atquitales 
essent dicti Episcopi. Elenim, ex hypothesi, summus Pontifex 
eos repellit, nec extra ipsum alius extat fons episcopalis ju- 
risdictionis. — Et hac de causa pro schismaticis habiti sunt 
Episcopi jansenistse ultrajectenses ab anno 1725; itemque 
Episcopi Constitutionales Galiise. ' 

PPiEROGATiTA X\ — Fwmauo Pontifici jure clivino competit po- 
testas Episcopos deponendi, non tantum ob crimen, sed etiam 
(stante utilitatis causa) nullius delicti reos; ac omnes simul aU- 
cujus regni prxsules. — De hac quasstione fuse disseruimus in 
tractatu de Episcopo, parte tertia. Ubi notet lector quse dixi- 



*^Hicjurisdictionemepiscopalem vocamus eam solam quse \ alide exerceri pos- 
tt; ut nempe abstrahamus ab opinione quse tenet per consecrationem imme- 
diate a Christo Episcopis conferri quidem jurisdictionem; sed quee sine Papse 
consensu nuUibi yalide possit exerceri. 



PARS QUINTA. 525 

mus (seclione II) de remotis a Pio VII omnibus simul Gallia- 
rum Episcopis. 

Pii^noGATivA XI". — Romano Pontifici jure divino competit po- 
testas, novas dioeceses constituendi^ et antiqnas vestrimjendi vel 
etiam supprimendi. — Nam dioeceseon territorialis determi- 
natio seu liinitatio non est juris divini, sed ecclesiastici. 
Igitur mutari potest a suprema Ecclesiffi potestat'% quee penes 
Ronianuin Ponlificem residet. Nec objicialur obstare canones. 
Nam, ut supra probatum est, ipsis etiam disciplinaribus ca- 
nonibus superior est papalis auctoritas. — Praeterea nuUus 
Episcopus jurisdiclionem valide potest exercere nisi in illud 
territorium el in illos subjectos, quos ipsi assignavcrit Papa, 
vel alius de Papoe consensu. Igitur ad Papam pt3rtinet sin- 
gulis Episcopis suum territorium prout sibi visum fuerit as- 
signare. Nec obstat quod alii Episcopi determinatum quisque 
territorium sub jurisdictione sua jam babeant. Nam, ex prae- 
cedenli pr^erogativa, polest eos suminus Pontifex, etiam in- 
vitos et innoxios deponere. Igitur potest Papa dioeceses omnes 
alicujus regionis supprimere, depositis earum Episcopis, et 
novas cum alia circumscriptione creare. Atque id peregit 
quoad Galliam Pius VII. Et a fortiori potest Papa unam dioe- 
cesim restringere, vel etiam suppriinere, el territoiium ejus 
alteri conjungere. 

Pr.«:rogativa XIP. — Romano Pontificl jiire divino competit 
ordinaria jurisdictio in omnes mundi dioeceses. Est de fide. — 
Ea est ordinaria potestas, quam quis, vi officii seu muneris 
sui permanentis et continuo exercendi, obtinet in certos bo- 
mines sibi subditos; quam nempe non habet ex delegatione 
superioris ordinarii, sed dignitati suae annex^m. Atqui tali? 
est Romani Pontificis potestas in omnes ct singulas mund' 
ecclesias. Ipsi nempe dictum a Christo, in Bcati Pctri per- 
sona : pasce aynos, pasce oves, id est, omnes omnino fideles. 
Ipsi a Christo collala plena et suprema potestas universalem 
Ecclesiam pascendi, regendi ac gubernandi; quae potestas, nisi 



526 TRACTATUS DE PAPA. 

esset ordinaiia, falso plena et suprema diceretur. Ilem eva- 
nesceret primatus jurisdictionis, si delegata dumtaxat juris- 
dictione conslaret; si quidem major est delegantis quam de- 
legati polestas. Item desineret mouarchica Romani Poritificis 
auctoritas; siquidem monarcha nullus esse potest absque ordi- 
naria in regno suo potestate. — Insuper oecumenica synodus 
duodecima, quse fuit Lateranensis quarta, rem sic expresse 
defmivit anno 1215: «Romana Ecclesia, disponente Domino, 
super omnes alias ordmarlx potestatis oblinet principatum, 
utpote universorum Christi fidelium mater et magistra. » 
(Labbe, t. XI, col. 1^3, cdit. Parisiis, 1671.) Item constat ex 
his verbis Pii YI, in Rrevi Sxiper solkUtate : « Dogma catholi- 
cum est Apostolos, tametsi extraordinaria prseditos potestate, 
quae data personis cum ipsis personis interiit, fuisse Petro 
subjectos; quem solum Apostolis proeesse Christus jiissit; et 
subesse plenitudini potestalis Romani Pontificis (quse veluti 
ordinaria fuit in Petro, ita in ejus successoribus orcUnaria est) 
omnes Episcopos ; qui extraordinaria potestate Apostolorum 
destituuntur. » — In eodem Brevi Super soUditate, inter errores 
quos Pius M damnatos fuisse asserit, ct quos ipse damnat, 
recensetur iste : « Vim primatus hac una prserogativa conti- 
neii, supplcndae aliorum negligenlise, prospiciendi conserva- 
tioni unitatis hortationibus ct exemplo : Pontifices nihil posse 
in aliena dioecesi, proeterquam extraordinario casu. » 

Pr^rogativa XIIP. — Romano Pontifici jure divino competit 
juriscUctio immediata in omnes et singulas mundi dioeceses. Est 
de fide, — Immediata potestas ea est quam quis in omnes sub- 
ditos suos exercere potest immediate, id est, per seipsum sine 
auctoritale media, seu absque alterius potestatis opera; ita 
nempe ut possit, non tantum aliis qui simul regunt invigi- 
lare, eos hortari ad recte fungendum munere suo, negligen- 
tesque aut delinquentes admonere ac verbis corrigere, sed 
etiam leges ferre quibus constringantur isti rectores ac eorum 
subditi, censuris utrosque coei cere, rectores pravos aut inu- 



V\[\S Oll.NTA. 527 

tiles deponcre, ac alios ipsis substiluere. Atqui talis est po- 
testas Romani Pontificis, tum in Episcopos, tum in omnes 
fideles Episcopis subjcctos. — Constat Scriptura sacra. Non 
dixit Christus, pasce agnos mediate per oves, id est, fideles 
modiale per Episcopos, sed : Pasce oves, pasce agnos. Sicut 
immediatus pastor conslitutus est quoad oves seu Episcopos, 
ita et quoad agnos seu fideles. Item dixit Christus : Quod- 
cumque lUjaveris... Ergo validum quo dc umque successor Petri 
decreverit. Ergo valida ejus decreta, sive Episcopos, sive ipso- 
rum dioBcesanos iminediate respiciant. — Idem sequitur ex 
primatu jurisdictionis. Nam vi ejusmodi primatus, praeci- 
pienli ac decernenti Romano Pontifici omnes tenentur obe- 
dire. Igitur si Papa immediatcprKcipiatomnibus totius mundi 
fidelibus, fideles isti omnes ex obligationc parere debel)unt. 
Ergo iiabet in omnes immedialam auctoritatem. — Idem se- 
quitur ex eo quod Romano Pontifici compelat monarchica et 
plena potestas universalem Ecclesiam pascendi, regendi ac 
gubernandi. Nam si Papse decreta uniuscujusque dicecesis 
fideles atlingere non possent nisi mediate, id est, nisi con- 
senliente istius dioecesis Episcopo, suprema potestas regimi- 
nis quoad singulas dioeceses, esset penes earum Episcopos; 
non autem penes Papam, nisi quoad suam dicccesim Roma- 
nam. Igitur constituisset Christus Ecclesiam cum forma fa^de- 
rativa. Constaret nempe Ecclesia totidem slalibus monar- 
chicis et ab invicem independentibus, quot extant dioeceses. 
Si vero dicatur, non pendere quidem ab unoquoque Episcopo 
vim Pontiliciorum dccretorum, pendcre tamen a consensu 
episcopalis collegii, seu corporis moralis Episcoporum, tunc 
Ecclesiam suam constituissct Christus cum forma aristocra- 
tica, siquidem supremam auctoritatem esse voluisset penes 
rcctorcs pra^cipuos, id est, Episcopos, quatenus collegialiler 
statucntes. Unde quocumque modo intelligatur Romani Pon- 
lificis potestatem in omnes et singulos mundi fideles non esse 
immediatam, aperte sequilur potestatem iilam non esse mo- 



3-28 TRACTATUS DE PAPA. 

narchicam ei i^lenam; icl est aperte sequitur catliolici dogmatis 
subversio. — Ideni sequitur ex pra^rogativa pra^cedenti, Ro- 
manis Pontificibus ordinariam in omnes fideles et diaceses 
jurisdictionem vindicante. Nam si Papa jurisdictionem non 
haberet nisi mediante unoquoque Episcopo, aut mediante col- 
legio episcopali, eam recipcret ab istis intermediis. Proinde 
jurisdictio \mc non esset ordinaria, sed delegata. Ergo ex co 
quod sit ordinaria, simulque plena et suprema, sequitur eam 
esse immediatam. 

Pf.iEROGATivA XIY". — Bomctno Pontificiy ex jure divino com- 
petit 2)otestas certos homines, ac etiam communitates et terri- 
toria eximendi ab ordinariorum jurisdictione . — Sequitur ex eo 
quod, y'\ primatus, potestatem Iiabeat ordinariam et immedia- 
tam in omnes el singulos fideles cx proerogativis XII et XIII. 
— Item ex eo quod possit aliquam dioecesim restringere, ex 
prjerogativa undccima. — Item ex damnatione, per bullam 
Auctorem fidei, arliculorum 7 et 8, relatorum supra, subprae- 
rogativa VIP. — Item ex Brevi Pii YI Super soliditate. Nam ibi 
inter errores quos dicit damnatos et quos ipse damnat istum 
recenset Pius VI : « Licitum sibi fecisse Pontifices violandi 
jura Episcoporum, reservandique sibi dispensationes et alia 
munia qu?e singulatim recenset » (Eybel). Porro recenset 
Eybel et exemptiones de quibus agimus, quseque insuper sub 
nomine dispensationum comprehenduntur. — Ettandem Papae 
jus quoad, istas exemptiones, evidenter sequitur ex ipsius 
plena ei suprema Ecclesiam universam regendi potestate, et 
ex verbis « Quodcumque ligaveris... » De antiquitate ac sequi- 
tate hujusmodi exemptionum , quibus regulares ab Episco- 
porum jurisdictione immunes fmnt, vide in meo tractatu de 
Jure regularium, parte V, sect. ii, cap. ii. 

Pit^ROGATivA XV». — Romano Pontifici jure divino competit 
potestas, in aliqua Ecclesia seu dioecesi constituendi adminis- 
tratorem seu vicarium apostolicum. — Intellige, qui episco- 
palem jnrisdictionem ibi exerceat, sive totalem, sive juxta 



PARS Qmik. 329 

modiim sihi pncfixum. Ilcm intelligc, sivc scdcs episcopalis 
vacet sivc non vacct. Itcm intcllige, sivc Eftiscopus malc gu- 
1)' rnct, sit suspensus, clc, sivc absque ullo ipsius crimine, 
verbi gratia, ob senium, vel ex eo quod exulet, vel ex aliis 
(irruinstnnliis id utilc suadcntibus. — Scquitur ex jurisdic- 
lionc ordinaria et inimcdiata Komani Ponlilicis in omncs et 
singulas diceccscs. — Item ex co quod possit Episcopos, 
eliam absque ullo ipsorum criminc, omni jurisdictione pri- 
vare, ct alios Episcopos ipsis sub>titucre. Si potuit, verbi 
gratia, Pius VIl omncs Galliarum Episcopos, ctiam invitos et 
innoxios, deponcre, ut novam slatueret dioecesium circum- 
scriplioncm, cur non posset quilibet Pontifex, gravem ob cau- 
sam, alicujus dioeccsis prcesuli jurisdiclioncm adimere, re- 
licto ipsi solo tilulo, ct ibi constitucrc administratorem vel 
vicarium apostolicum, qui episcopalem jurisdictionem exer- 
ceal? — Id peractum Lugduni quoad cardinalem Fesch. Equi- 
dem ipsius vicarius generalis Bochard, fundator et primus 
superior congrcgationis clcricorum qui dicuntur les Char- 
treux^ constitutiadministratoris dePins jurisdictionem agnos- 
cere recusavit. Sed de ipso sic Leo Papa XII in suo Brevi 28 
novembris 1826 ad Reverendissimum Dcvie Bellicensem Epi- 
scopum : « Omni autem Arcliiepiscopo cardinali ademptoju- 
risdictionis excrcilio ista in dioeccsi, satis mirari non possu- 
mus qua} dc pseudo-vicario Bocliardo significas, cujus audacia 
jam in apertum schismaprorumpit. » (Vide meum opusculum, 
Deux Pa(jes dliistoiredu diocesede Lijon. Tornaci, 1864. Typis 
etiam paulo post cditum Gcnevje.) 

PH^noGATiv\ XV1='. — Romano Pontijici jure divino competit 
potestas, habendi in provinciis et regnis, Legatos Nuntiosve, ju- 
risdictione, quoad loca ista, praeditos. — Id fuse probavimus in 
tractatu deCuria Romana, partc IV. 

Pii.tROGATivA XVII\ — Romano Pontifici ex jure divino com- 
petit potestas exigendi ut Episcopi relationes mittant de statu 
suarum diosceseon, necnon eorum acta, si visum fuerit, imprO' 



330 TRACTATUS DE PAPA. 

bandi ac rescindendi. — Sequitur ex primatu jurisdictionis. 
Supremam enim etplenam jurisdictionem non haberel Papa, 
si non posset ab Episcopis exigere, ut de administratione sua 
rationem redderent, et eorum aclus, quos noxios reperiret, 
corrigere vel rescindere. — Item sequitur ex polestate ordi- 
naria et immediala in quamlibet dioBcesim, et ex potestate 
qiwdciimque iigandi et solvendi, ut patel. — Et non tantum 
exigere potest Romanus Pontifex ut quilibet Episcopi dictas 
relationes mittant, sed etiam ut statutis temporibus Romam 
veniant et per seipsos administrationis sua3 rationem reddant. 
Qu3e obligatio vocatur visitationis ad limina apostolorum. Et t 
extat revera ejusmodi lex ecclesiastica. De qua vide meum 
tractatum de Episcopo, parte V, cap. iii. 

COROLLARIUM EX ENUMERATIS PR/EROGATIVIS. — Er(JO falstt Ct hxrC' 

tica est doctrina Richerii, Fehronii, et aliorum novatorum, con- 
tendentium potestatem clavium immediate a Christo Ecclesix 
fuisse coUatam, et ab Ecclesia commissam Peiro ac ejus succes- 
soribus. — Haec enim doctrina directe contradicit huic arliculo 
fidei : Primalum auctoritatis a Christo immediate concessum 
fuisse Petro ac ejus successoribus. Quam doctrinam, pluries 
jam antea damnatam, iterum condemnavit Pius YI, tum Brevi 
Super soMitate, tum Bulla Auctorem fidei, in qua proscripta 
fuit propositio synodi Pisloriensis de Capite ministeriali. 



PARS VI 

DE PRINCIPATU TEMPORALI ROMAM PO>>TIFICIS 
(REMISSIYE) 



Fuit niiper qusestio haec tam ubere, atque a tot eximiis 
scriptoribus \entilata, ut hic suo loco indicandam dumtaxat 
duxerimus. Lectorem \ero praecipue remiltimus ad disser- 
tationem. a re\erendo patre Perrone centum fere paginis 
exaratam, in recenli opere suo De Domini nostri Jesu Christi 
divinitate, adversus htijns setatisincredidos, rationalistas et mijthi- 
cos, {TomoIII,pag. 207etseq.Taurini,extypisMarielti, 1870.) 
Subjiciemus tamen, ut in quodam \eluli compendio ratio- 
nes et auctoritates introspicianlur, epislolam quam, jussu 
Pii Papoe IX, ad Episcopum quemdam direxit Eminentissi- 
musCardinalis Caterini, die 8 aprilis 1864, Gallice in Diario 
VUnivers editam , die 26 no\embris 1868; tenoris scilicet 
hujuscemodi : 

Illustrissime el rev^rendissime seigneur, 

J'ai trou\e, incluse, dans la leltre de \otre Seigneurie illus- 
Irissime et re\erendissime, quc j'ai regue lundi dernier, la 
copie de la reponse a \ous envoyee par le chanoine theolo- 
gal N/, et vous pou\ez facilemenl \ous imaginer Timpression 
que m'en a faite la lecture. 

* Ce chanoine n'DVi.it pas souscrit a Tadresse de Passaelia, mais il en lenait et 
en propageait les maximes. 



332 TRACTATUS DE PAPA. 

Je clois d"ailleurs vous avouer que la teneur de sa lettn 
me permet de penser que chez lui le coeur n'est pas gate, e 
que le refus qu'il fait de se relracter \ient plulot du manque 
de connaissances theologiques el historiques que de malice. 
En effet, il protesle qu'il n'est pas obstine dans son opinion. 
et demande a etre instruit de la nouvelle doctrine, qiiil pense 
avoir ete introduite seulement depuis peu d^annees, 

Votre Seigneurie ne pourrait-elle donc pas lui donner a lire 
la celebre CoUection sur le domaine lemporel du Saint-Siege, 
dans laquelle se Irouvent non-seulement les allocutions e1 
rEncyclique du Saint-Pere, mais encore les adresses de pres- 
que tous les Eveques du monde? II y trouverait en abondance 
les instructions necessaires, et il en tirerait facilement cette 
reflexion : le Pape et les Eveques, c'est-a-dire rEglise catho- 
lique enseignent ainsi; pourquoi ne les ecouterais-je pas? Si 
je n'ecoute pas TEglise, j'encours la terrible censure qui dit: 
Si Ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus 
Lorsque le Pape parle, lui qui est le maitre universel et ie 
representanl de Jesus-Christ, qui osera s'opposer a ce qu'il 
dit et non captivare intellectum suum^ qu'il entende ou qu'i] 
n'entende pas la force de la parole et du commandement? E 
bien que dans le cas present il ne s'agisse pas d'un articlt 
directement de foi, ne devra-t-on pas cependant ecouter h 
voix du supreme Hierarque? Qui ne sait que, en dehors deJ 
articles strictement de foi, il y en a d'autres qui tiennent a h 
foi, et qu'il y a les preceptes de morale, comme celui-ci, pai« 
exemple ; Non furaberis ? 

Si vous ne croyez pas devoir vous occuper vous-meme dc 
Tenseignement dont ce chanoine a besoin, ne pourriez-vous 
charger son confesseur ou quelque autre ecclesiaslique in- 
struit en ces matieres d'avoir avec lui des conferences, et de 
cherchcr, avec un grand esprit de charite et de patience, t 
reclairer, a le conduire ad bonam frufjem, apres avoir invoque 
avec une vive foi le secours d'en haut? 



PARS SEXTA. 335 

Le chanoine N... devrait, grace a son age avance, se sou- 
venir du temps de Napolcon 1", qui envahit a niain armee les 
Etats de TKghse romaine. II se rappellera les protestations de 
Pie VII, et ensuite rexcommunication solennelle fulminee par 
lui contre les usurpatcurs. II n'y a donc pas la une doctrine 
nouvelle et introihiite depuis peu d\innees, comme il lc pense, 
mais une doctrine ancienne. 

Et m^me tres-ancienne. Qu'il lise Orsi, Souverainete des 
Pontifes, avec les notes de Cenni; Brunengo, Souverainete tem- 
porelle des Papes; Steccanella, la Valeur et la Violation de la 
Declaration pontificale sur le domaine temporel du Saint-Siefje; 
Bellarmin, De Rom. Pontifice, liv. V, chap. ix; ct parliculiere- 
ment 1'opuscule du P. Theiner, intitule : Les Deux Conciles 
(jenerauxde Lijon et de Constance relativement au domaine tem- 
porel du Saint-Siege^; et s'il ne connait pas Topuscule de 
Theiner, qu'il recoure aux actes de ces deux conciles. 11 verra 
que dans le premier concile de Lyon, tenu sous Innocent IV 
pour mettre fin a la guerre impie que Frederic II faisait a 
rEglise et a son domaine temporel, aprcs qu'on eut reconnu 
Pinsuffisance de 1'excommuriication lancee prececlemment 
contre lui; et qu'on eut vu qu'il ne faisait qu'augmcnter ses 
iniquites et ses usurpations en s'emparant de quelques villes 
de rEglise romaine, comme on le lit dans la sentence : Pos- 
sessiones quoque Romanx Ecclesix, videlicet Marchiam^ duca- 
tum Reneventanum... Patrimonium R. Petri, — il verra, dis-je, 
que Frederic fut solennellement depose en presencedesPeres, 
des orateurs, des souverains et de 1'avocat m^me de cet em- 
pereur. 

Cet acte solennel d'un Souvei'ain Pontife et d'un concile 
cecum^nique demontre evidemment la legilimite et Tanti- 
quit6 du domaine temporel du Saint-Siege, et en sanctionne 

' On peut voir aussi maintenant Roskovani dans son ouvrage r^cent : Romanus 
Pontifex, t. V, ou sont rapportcs les Monumenta de civili Principalu a sceculo IV 
ad annum 1865. 



55 i TRACTATUS DE PAPA. 

rinviolabilite, la convenance et la necessite. 11 verra, enoutrey 
que, au concile de Constance, on a pareillemcnt reconnu et 
sanctionne d'une fagon non moins solennelle la souverainet6 
du Saint-Siege, au moyen de la condamnalion des proposi- 
tions de Wiclef, dont la XXXIH' etait ainsi con^ue : Sylves- 
ter Papa et Constantnuis imperator erraverunt dotando Eccle- 
siam, condamnation par laquclle le concile reconnaissait la 
legitimile de toutes les possessions de TEglise, sans en ex- 
clure la plus noble, la plus utile et la plus necessaireau Pon- 
tife romain pour rexercice libre et independant de sa juri- 
diction spiriluelle : savoir, la souverainete temporelle. Ce 
concile reconnut aussi par le fait la legitimite et la necessit^ 
de ce domaine, lorsqu'il se chargea de radministration et du 
gouvernement temporel des Etats de TEglise pendant Tinter- 
valle de temps qui s^ecoula entre rabdication des antipapes 
et relection du nouveau et legitime Ponlife Martin V, inter- 
valle pendanl lequel rEglise, privee de chef, n'etait repre- 
sentee que par le concile general de Constance. Ce fait, et 
Texercice du supreme domaine assume par le concile sur les 
Etats de TEglise, se trouve etabli par les documents que le 
P. Theiner a recueillis dans ropuscule menlionne plus haut. 
Ainsi, dire que la convenance et la necessite du domaine 
temporel du Saint-Siege, est iine doctrine nouvelle... introduite 
depuis peu d'annees, c'est dire une chose fausse historique- 
ment, et erronee au point de vue doctrinal, en tant que ce 
serait accuser les Papes d'usurpation et d'erreur lorsqu'ils 
rcQoivent et retiennent la souverainete temporelle des Etats 
de TEglise, et condamner ces deux memorables conciles de 
Lyon et de Constance, qui ont authentique et sanctionne, en 
principe et en fait, cettc pessession. Celui qui soutiendrait le 
contraire renouvellerait Terreur d'Arnauld de Brescia, de Cal- 
vin et d'autres heretiques, comme on le lit dans Noel Alexan- 
dre, Hist. eccles., t. VII, ad ssec. xi, cap. iv, art. 8, de ArnaU 
diis ; dans Bellarmin, loco cit.^ cap. x; et dans Mamachi, del 



PARS SEXTA. 335 

Diritto libero della Chiesa (du Droit libre de TEglise), etc, 
tom. I, liv. I, chap. v. Les Arnaldistes, ennemis de TEglise et 
de la Papaule, disaient en effet qu'il etait contraire a Tesprit 
de TEvangile de joindre le pouvoir temporel au pouvoir spi- 
rituel; proposilion qui merite d'etre condamnee comme here- 
tique. 

11 sera plus opportun encore pour Je chanoine N... de lire 
la constitulion de Nicolas III, en dale du 18 juillet 1278, qui 
commence par ces mols : Fiindamenta militantis Ecclesiae, et 
rapportee dans le corps du droit canon, au chap. xvir, de 
Elect.^ in 6. Cette constitution semble avoir ete faite expres 
pour resoudre la difficulte qui Tarrete. II y verra, comme on 
le lit au commencement, que non absque miraculo factum esse 
conspicitur, il ne parait pas s'elre fait sans miracle, que la 
souverainete de Rome se trouve en la possession du Souve- 
rain Pontife. En effet, le Pape est le maitre supreme de la 
chretiente, et c'est a lui que Jesus-Christ a donne la pleine 
puissance de paitre, de regir, de gouverner TEglise univer- 
selle. Or, pour rexercice de ce vaste minist^re et pour le 
libre deploiement de cette action universelle, le principat 
civil est utile, necessaire mtoe; le principat civil sans lequiil 
rindependance du pouvoir spirituel ne pourrait etre sauve- 
gardee, puisque le legislateur supreme de TEglise se trouve- 
rait enchaine et soumis au prince local qui regnerait sur lui, 
tandisque le Pere spirituel de tous les chretiens, le directeur 
des consciences des sujets et des rois doit rester etranger aux 
interets parliculiers de tel ou tel souverain et doit 6lre abso- 
lumenl librc et independant de qui que ce soit : chose qui ne 
pourrait pas toujours se realiser s'il n'etait pas souverain ab- 
solu dans son territoire, mais au contraire sujet et depenjant 
d'une autre volonte. Sans cette souverainete, le Pape ni ne 
serait ni nc paraitrait libre et independant de toule pression 
ext^rieure ; et, par consequent, ses decisions et ses oracles 
trouveraient le plus souvent d'invincibles obstacles a leur 



356 TRACTATUS DE PAPA. 

publication, a cause de ropposition du prince territorial qui 
les jugerait contraires a ses interets mondains; et, s'ils etaient 
publies parce qu'ils n'y seraient pas contraires, ils suscite- 
raient des jalousies, des querelles et des pretexles qui pous- 
seraient les autres souverains a en empecher la divulgalion 
et Texecution. Ils ne pourraient donc plus rassurer les con- 
sciences des fideles, ni etre Tobjet de la haute vcneration qu'ils 
meritent. 

Aussi est-ce avec grande raison que, dans la susdite con- 
stitution, JSicolas III, parlant de la souverainete des Papes, 
donne comnie principaleraison de cette souverainete la libeite 
el rindependance du minislere apostolique, en ces termes : 
Non justum arbitrans, ut ubi sacerdotii principatum, et chris- 
tianx religionis caput imperator ccelestis instituit, illic imperator 
terrenus habeat potestatem; quia macjis ipsa Petri Sedes in ro- 
mano jam proprio solio collocata libertale plena in suis agendis 
per omnia potiretur, nec uUi subesset homini, qux jure divino 
cunctis cognoscitur esse prxlata. Le meme Pontife ajoute d'au- 
tres considerations et fait diverses remarques ayant pour 
objet de demonlrer et d'eclairer davantage rulilile et la ne- 
cessite de la souverainete temporelle des Souverains Pontifes 
pour le bien de PEglise universelle. 

Si Ton objeclait que le principat civil n'ayant pas ete ne- 
cessaire dans les premiers siecles de PEglise, il ne peut pas 
r^tre davantage dans le temps actuel, on montrerait que Pon 
connait bien peu les voies du Seigneur. Celiii qui opere en 
tout suaviter et fortiter operc dans le temps et de la maniere 
qu'il juge les plus convenables en sa sagesse infinie. Qu'on 
lise ce qu'ecrit Bellarmin, loc. cit., chap. ix : « Et si absolute 
forte praestaret, Pontifices tractare solum spiritualia et Reges 
temporalia; tamen propter malitiam temporum experientia 
clamat, non solum utiliter, sed eliam necessario, et ex singulari 
Dei providentia donatos fuisse Pontitici aliisque Episcopis tem- 
porales aliquos principatus. Si enim in Germania Episcopi 






PARS SEXTA. 337 

Principes non fuissent, nulli ad hanc diem in suis sedibus 
pernionsissent. Sicut ergo in testamento veteri diu fuerunt 
Ponlifices sine imperio lemporali, et tamen ultimis tempori- 
bus non potcrat religio consistere el defendi, nisi Pontifices 
etiani Reges essent, nimirumtempore Machabaeorum; ita quo- 
que accidisse videmus Ecclesiie; ut qu» primis temporibus ad 
majestatem suam tuendam temporali principatu non egebat, 
nunc eodem necessario indigere videatur. » 

A la constilution de Nicolas III doit sc joindre une autre 
constitution tres-connue et tres-ancienne, la Bulle In coena 
Domini, dans laquelle sont expressement excommunies les 
envahisseurs des villes et des terres de PEtat ponlifical. 

II ne faut pas surtout oublier celle du grand et saint Pon- 
tife Pie V, qni commence par le mot Admonet, et qui est du 
29 mars 1567. Ce sainl Pontife connaissant, non-seulement 
la convenance et rutilite, mais meme la necessile du domaine 
temporel, et voulant pourvoir le mieux possible a son inte- 
grile, interdit toule alienalion, echange ct infeodation, meme 
sub jii'ietextu necessitatis vel evulentis utilitatis, et assujellit a 
de tres-graves peines, tant les Cardinaux que alii quicumque, 
meme a la peine de rexcommunicalion eo ipso^ qui lente- 
raient de persuader ou d'insinuer au Pape pro tempore de 
faire de telles aiienations, « insinuantes vel suadentes eo ipso 
senlentiam excommunicationis incurrant, a qua nisi ab ipso 
Pontifice, » etc. 

II ordonna encore que tous les nouveaux Cardinaux fussent 
aslreints a promettre par serment robservation de cette con- 
stitution : « Nec Pontificibus contrafacientibus consentire, abso- 
lutionem ab juramento prffslito non petere, nec oblatam, aut 
concesstnm acceptare... ac contrafacientes poenam perjurii et 
perpelute infamite juris et fiicti eo ipso incurrere. » II y a plus. 
Ce saint Pontife, apres avoir dit : «Quod nobis licere non pa- 
timur, noslris successoribus indicamus, quos non immemo- 
res fore speramus ante Domini Nostri Jesu Christi in examine 
III. 22 



538 TRAGTATUS DE PAPA. 

diei magni adventus Iribunal villicationis noslrse rationem 
reddituros nos esse, » prit un soin extraordinaire et imagina 
un moyen efficace pour procurer rinviolable observation de 
cette conslilution, meme par ses successeurs, en enjoignant 
aux Cardinaux reunis en conclave d'en jurer de nouveau Fob- 
servation per qiiemlibet eomm, qid in Romanum Pontificem 
electus fuerit, et postmodum idem ad Summi Pontificatus fasti- 
gnm assumptiis, post ejus assumptionem^ hoc ipsum promittere^ 
et deinde post coronationem suam, promissionem, et juramentum 
httjusmodi per litteras suas speciales harum confirmatorias reite- 
rare debeat. 

Ces documents, tir^s de monuments authentiques, antiques 
et pleins d'autorite, sans parler de tant d'autres qii'on pour- 
rait apporter en temoignage, ces documents, dis-jc, oxposes 
et analyses par une personne intelligente, ne pourront man- 
quer de persuader et de convaincre le chanoine N..., s'il est, 
comme je le pense, un homme de bonne foi et de bon juge- 
ment ; et il devra admirer et confesser avec quelle sagesse et 
quel bon droit le glorieux Pontife Pie IX, dans son allocutiou 
du 20 juin 1859, et plus tard dans son Encyclique du 19 jan- 
vier 1860, a pu prononcer cette sentence : « Singulari divinse 
Providentise consilio factum est, ut in tanta temporalium 
Principum multitudine, et varietate, Romana quoque Ecclesia 
temporalem dominationem, nemini prorsus obnoxiam, habe- 
ret, qua Romanus Pontifex, summus totius Ecclesi» pastor, 
nulli unquam Principi subjectus, supremam universi domi- 
nici gregis pascendi regendique potestatem auctoritatemque 
ab ipso Christo Domino acceptam, per universum, qua hte 
patet, orbem plenissima libertate exercere, ac simul facilius 
divinam religionem magis in dies propagare, et variis fide- 
lium indigentiis occurrere et opportuna flagitantibus auxilia 
ferre, et alia omnia bona peragere posset, quse pro re ac tem- 
pore ad raajorem totius christianse reipublicse utilitatem per- 
tinere ipse cognosceret. » 



PARS SEXTA. ^ 559 

Jl faudrait que lo chanoine Iheologal N... consideral se- 
rieusement que les Arnaldistes de nos jours, qui se donnent 
( omme de fervents catholiques, et comme de chauds amis du 
peuple, ne sont en effet que les plus cruels ennemis du peu- 
ple et plus encore de ri.glise. Pour rabatlre plus surement, 
ils prennent le vain ot spccicux tilre de Tamour de la patrie, 
et ils s'elevent ainsi contre le principat civil des Papes, qui 
( st le plus ancien et le plus legitime, le.plus sage et le plus 
(loux de tous, precis6ment parcc qu'ils savent bien a quel 
point ce principat sert a maintenir et a assurer au chef su- 
prdme de rEglise rindependance dont il a besoin pour exercer 
(lans tout runivers son ministcre apostolique; ils esperent, 
nne fois que le pouvoir temporel des Papes aura ete detruit, 
(iu'il lcur sera plus^^ise de d(Hruire la papaute elle-meme, 
(lu au moinsd*enaffuiblirtcllement rinfluence dans lemonde, 
([ue le monde restera comme une facile proie, qu'ils pour- 
I ont a leur gre plonger ensuite dans les schismes, dans les 
luiresies, dans rincredulite et dans les plus honteuses abomi- 
nations. 

Que le chanoine N... jclte un regard sur le triste etat ou 
• 11 est reduite ritalie depuis 1859, et je suis persuade qu'il 
versera des larmes de douleur. Qu'il observe a quelles en- 
Iraves sont soumis les Evequcs, les uns emprisonnes, les au- 
Ires exiles de lcurs dioceses, tous persecutes ou au moins re- 
(luitsau silence, et n^ayant plus menie la faculte d'inlerdire 
la messe aux pr^tres egares. Si le Pontife romain ne posse- 
dait pas le principat civil, serait-il dans une meilleure situa- 
tion que les Evcques italiens? Sa situation serait pire encore. 
Que put faire Pie YII, Iorsqu'il fut mis en captivite et em- 
mene dans un pays etranger, prive de toute communication 
avec scs sujets et avec tous les fideles du monde? Et pour- 
quoi? Parce que sa conscicnce lui defendait d'acceder aux 
injustes volontes de Napoleon V\ Ces faits se r^nouvelle- 
raient bien souvent, ils seraient pour ainsi dire a l'ordre du 



340 TRACTATUS DE PAPA. 

jour, si le Piemont ou quelque autre Etat etait maitre de 
Rome. Devant de telles considerations le chanoine pourra-t-il 
ne pas etre convaincu de la convenance, de Tantiquite, de 
Tutilite et de la necessite du domaine temporel des Papes?... 
De Y. S. Illust. et Rev., le serviteur devoue, — f P. Cardinal 
Cateriki. — Rome, 8 avril 1864. 



PARS VII 

DE FORMA CANONICA ROMANTJM PONTIFICEM ELIGENDI 
SEU CONSTITUENDI (REMISSIVE) 



Lectorem remittimus ad tractalum ile curia Romana (parte I, 
«apile x), ubi de conclavi et Romani Pontificis electione suffi- 
cienter actum est. Cum tamen ibi niliil dixerimus de prsc- 
lcnso quodamguberniorum jure, quod ex cl usiva', yoaxhulo de- 
signari solet, et error liac in re valde noxius esse possit, quaes- 
lionem islam hic breviter expendemus. 



CAPUT UNiCUM 

Pr/Enotandim. — Quid sit cxclusiva, et a quibusnam scripto- 
ribus ile ea disceptatum. — IIoc nomine dicla est praxis qua}- 
dam trium guberniorum, id est, Austrise, Gallise et Ilispania?, 
ad impediendum ne bic vel ille Cardinalis in summum Pon- 
tificcm cligeretur. Nimirum purpuiatis patribus in conclavi 
degentibus unumquodqueex dictis guberniis nolum faciebat, 
dari a se exchisivam tali Cardinali. Et unum duintaxat, non 
plures excludendi sibi prajrogativam tribuebat. Qua? praxis a 
duobus saeculis, auteliam paulo ante invecta est. Eam autem 



542 TRACTATUS DE PAPA. 

devii aliquot scriptores erigere lentarunt injus proprie dictumj 
quo praefata gubernia non possent jam ab ecclesiastica aucto- 
ritate privari; vel saltem in privUecjiumy Ecclesise concessione 
ac longo usu firmaturn; cum tamen, ut inox videbimus, nec 
jus unquam fuerit, nec ex parte Ecclesise aliud accesserit 
quam mera tolerantia. De hoc argumento sat fuse disseruit, 
ac sanam doctrinam tradidit Moroni (Dizionario de erudi- 
zione..., verbo Esclusiva). Qui auctor ibidem indicat scripta 
sequentia : Commentatio de jure exclusivse^ ut appellant^ quo 
Cassar Augustus uti potest, quum Patre^ purpurati in creando 
Pontifice sunt occupati, Genuse 1740, auctore Joanne Georgio 
Estor. — Tamagna, de Orifjine et prderogativis Cardincdium, 
capite VII. — Novaes, Elementi della storia cle Summi Pontefici^ 
t. XVIII, p. 9. — Discorso anomjmo sopra l esclusiva dei Papi, 
Venetise, 1722. — Asserit insuper Moroni, loco citato, com- 
positam hac de re disserlationem a Cardinali de Lugo, socie- 
tatis Jesu, in conclavi anni 1655. Quae sane dissertatio, si 
haberetur, potissimum consulenda esset. — Ilis indicationi- 
bus addendum recens opus, D/c//o»/?a?r^ encijclopedique de la 
theologie catholique, Paris 1860, verbo Exclusion. Quo tamen 
articulo, nec lucide, nec etiam recte res exponitur.— Quibus 
pra:^notatis, sit : 

PRorosiTio V". — Exclusiva nunquam esse potuit jus dictis tri- 
bus guberniis inhxrens quatenus suntgubernia. — Nam ad laicos 
potestatemque civilem non perlinere jus statuendi de rebus 
ecclesiasticis , est dogma catholicum, extra controversiara 
omnem positum. Posuit nempe Spiritus sanctus non tempo- 
ralia gubeniia, sed Episcopos regere Ecclesiam Dei. Et in 
persona Beati Petri Romanis Pontificibus coUata fuit a Christo 
plena polestas universalem Ecclesiam regendi, pascendi ac 
gubernandi. Quod autem Romani Pontificis electio sit res 
ecclesiastica, in dubium vocare yesanum foret. Igitur civilis 
potestas ex seipsa jus non habet sese in ejusmodi negotium 
ingerendi. Et si quando sese ingessit, id legitime fieri non 



PARS SKPTIMA. 345 

potuit, nisi cx concessione vel sallem lolerantia potestatis 
ecclesiastica}. — Pra^terea si tribus istis gubcrniis competeret 
tale jus ex ea ratione quod sint civilis potestas, competeret 
etiam caeteris omnibus mundi gubcrniis; quod est absonum, 
ut patet. 

Propositio II". — Exdusivn non est jtis competens tribus di-ctis 
(jubermis ^ quatenus successoribu^ populi Bomani et imperato- 
rum, qui olim suas partes liabuerunt in eliijendo Romano Pon- 
tijice. — Nam piimis Ecclesite temporibus, id est, anto Con- 
siantinum, Romanus populus nuUas partes habuit in eligendo 
Pontilice. Equidem postea fuit admissus; sed solummodo ad 
dandum de vita et conversatioiTe elecli testimonium. Atque 
id ipsum non fuil jus ab Ecclesiastica aucloritate independens, 
sed mera concessio, quseretrahi poterat, et defacto aliquando 
revocata fuit. (Vide meum tractatum de Guria Romana, parte I, 
c. x). — Piffiterea dicta tria gubernia non sunt populus Ro- 
inanoe dioecesis, nec cjus juribus unquam successerunt. — Ad 
impeiatores quod attinet, sese quidem a sseculo quinto usque 
ad undecimum eligendis Romanis Pontilicibus plurimum in- 
gess(^runt. At vel illegitime, vel nonnisi ex concessione cleri 
llomani, ad quem integra electio pertlnebat (vide loco ciiato), 
Ejusmodi autem concessiones a Sede Apostolica sublata} sunt. 
Igitur tria dicta gubernia non potuerunt pratenso ilii im- 
peratorum juri succedere. Praeterea, eur tria haec gubernia, 
potius quam alia successissent? 

Propositio ill''. — Exclusiva nequidem est privilegiuni dictis gu- 
berniis expresse a Sede Apostolica concessum. — Nullibi enim 
extat ejusmodi concessio. Quam tamen si quis Romanus Pon- 
tifex elargitus fuissct, cam multoties ista gubernia tanquam 
pra^rogativa^ suk fundamentum allcgassent. In opere Diction- 
naire encijclopedique de la theohnjie, verbo Exclusion, dicitur 
expressam mentionem de exclusiva fieri a Gregorio XV, in 
bulla ALterni Patris, g 18; sed erronee. Non enim is est sensus 
allegati paragraphi. I 



344 TRACTATUS DE PAPA. 

Propositio IV«. — Cardbialium coUegium non sese ohVujatum 
existimavit ad deferendum ejusmodi exdusionibus^ per prsefata 
gubernia trafismissis. — Saepe quidem abstinuit ab eligendis 
sic exclusis cardinalibus. At pluries etiam eos ipsos elegit, 
prout constat faclis citatis apud Moroni [Bizionario di erudi- 
zione.,. verbo Esclusiva). Quod tamen nunquam contigisset, 
si exclusivam Cardinales habuissent tanquam jus dictorum 
guberniorum, vel eliam tanquam merum privilegium ipsis a 
Sede Apostolica concessum. 

Propositio Va. — Exclusiva non nititur nisi meris factis ex 
parte guberniorum, et mera tolerantia exparte auctoritatis eccle- 
siasticx. — Sequitur ex prsecedentibus. 

Propositio VI". — Ratio tolerandx exclusivx hodiernis tempo- 
ribus omnino desiisse videtur. — Ratio enim illa fuit quod dicta 
gubernia, non tantum sese catholica, sed etiam praecipuos 
Ecclesise catholicae defensores profiteientur. Ast hodie Gallise 
gubernium, quatenus tale, non magis se catholicum quam 
musulmanum profitetur. Et invecta pariter in Austriam et Uis- 
paniam libertas cultuum. Nec ullam obligationem dicta guber- 
nia jam agnoscunt prsestandi ad jussum supremae auctorita- 
tis ecclesiasticse brachii ssecularis auxilium. Hinc merito in 
opere Dictionnaire encyclopedique de la theologie, par des doc- 
teurs aUemands (verbo Exclusion) : « Que signifie ce droit d'ex- 
clusion exerce encore de nos jours par 1'empereur d'Autriche, 
par les souverains de France et d'Espagne, si ces princes ne 
sont plus reellement les protecteurs de rEglise? Ils n'ont evi- 
demment plus de motif pour soutenir leur pretention. » 



PARS VIII 

DE CONCILIO (ECUMEWCO 



Dicemus : 1° de concilii oecumenici nalura; 2^ de ipsius 
auctoiitate; 5** de celebratis hactenus conciliis oecumenicis. 



CAPUT I 

DE ^ATIIRA CO.HCILII «ECIIMEMICI. 

Quid sit concilium cecumenicum, et qu3e ad proprie dictam 
oecumenicitatem conditiones requirantur, expendilur sequenli 
paragraphorum serie. 

§ 1.- — De Concilii occumenici dellnitione. 

I . De conciln et synodi nomine. — Vox lalina conciUum necnon 
\ox graeca stjnoduSy idem sonat ac plurium in unum locum, 
alicujus rei Iractandae gratia, conventus. Et olim quidem adhi- 
bita utraque \ox ad civdes etiam convenlus designandos. At 
jam dudum obsolevit is sensus; ila ut concilii ac synodi no- 
mine nonnisi ecclesiasticae adunaliones intelligantur (confer 
meum tractatum de Concilio provinciali, parte I, cap. i). 

II. De variis conciliorum speciebus. — « Sunt autein. quatuor 
genera conciliorum. Quwdam enim sunt generalia, quaedam 



546 TRACTATUS DE PAPA. 

nationalia, quaedam provincialia, et qusedam dioecesana... 
GeneraUa dicunlur ea quibus interessepossunt et debent Epi- 
scopi totius orbis, nisi legitime impediantur, et quibus nemo 
recte pra^sidet nisi summus l^ontifex aut alius ejus nomine. 
Inde enim dicuntur oecumenica, id est, orbis terrae totius 
concilia. — Nationalia dicuntur in quibus conveniunt Arch.ie- 
piscopi et Episcopi unius regni vel nationis, quibus praeest 
aliquis patriarcha vel primas; qualia sunt multa concilia Ro- 
mana, Toletana, et Alricana; de quibus illud nolandum est : 
ea, licet sint revera distincla a generalibus et provincialibus, 
tamen utrorumque nominibus interdum appellari... — Pro- 
vincialia dicuntur, in quibus conveniunt (antum Episcopi 
unius provincise, quibus pra^est archiepiscopus sive metro- 
politanus... — Dioecesana sunt in quibus conveniunt tantum 
presbyteri unius episcopatus; et iis Episcopus prseest... Vix 
dici possunt concilia cum in eis ordinarie nullus sit qui juris- 
dictionem habeat, praeter unum Episcopum qui prseest. » 
(Bellarminus, de Conciliis, 1. I, c. iv.) 

III. De recta clefiiiitione concilioriim in genere. — 1° Ut recte 
defmianlur concilia in genere, debet defmitio exprimere con- 
cilia esse coadunationes Episcoporum. Etsi enim primitus vox 
concilium ad designandos etiam aliarum personarum con- 
ventus usurpata fucW, a multis lamen sseculis, usu generali, 
ad solos Episcoporum cmtus restricta fuit. Igitur qui vocem 
illam ad aliud designandum transferret, quam Episcoporum 
adunationem ., arbitrariam nec proinde rectam detinitionem 
traderet. E contra tanquam genus in defmitione recte poni- 
tur : Episcoporum adunatio seu conventus; quia, stante dicto 
generali loquendi usu, quodlibet concilium est revera Epi- 
scoporum adunatio; et nisi hoc sit, concilium non est. — Si 
quis objiciat dioecesanam synodum sub variis conciliorum 
speciebus comprehendi, etsi non pluribus adunatis Episco- 
pis constet, respondeo : dioecesanam synodum nec esse pro- 
prie, nec recte dici concilium. Usus nempe obtinuit ut solo 



PARS OCTAYA. 54? 

synodi nomine designelur; duni concilia, oecumenica, natio- 
nalia et provincialia, indifferenter \el concilia vel synodi 
vocari solenl. Igilur, duin enuinerantur variae conciliorum 
species, inenlio quidem ficri solet eliam de dioecesana synodo, 
sed adnotando illam non esse proprie concilium, ea praecise 
de causa quod non sit plurium Episcoporum adunatio. 

2** Item ul recto dcfiniatur concilium iir gonere, exprimi 
debet coadunari Episcopos ad tractanda neyotia eccleslastica. 
Enimvero Episcoporum adunatio quic in aliuin fmem fieret, 
quam de negotiis ecclesiasticis deliberandi ac decernendi, hoc 
ipso non esset concilium; Iioc siquidem nomine, ex generali 
loquendi usu, non alia intelligitur Episcoporum congregatio, 
quam quse negotiorum ecclesiasticorum tractalionem pro scopo 
habet. Deriderelur sane qui adunatos ad prandendum Episco- 
pos concUiinn vocaret. 

5*" Insupor exprimendum est congregari Episcopos non so- 
lum ad deliberanduin, sed eliam ndjudicandum et statuendum 
de negotiis ecclesiasticis, Si quis princeps plures Episcopos ac- 
cerseret, et ab unoquoque sententiam quoad aliquod nego- 
tium ecclesiasticum posceret, conventus iste nequaquam 
concilium foret. Licet enim isti Episcopi adunarentur ad 
deliberandum de negotio ecclesiastico, non tamen ut propria 
auctoritate de negotio illo judicarent vel statuerent. 

4° Contingere potest ut illegitime adunentur Episcopi ad 
judicandum seu statuendum de rebus ecclesiasticis. Porro 
ejusmodi adunationes illegitimae, non concilia vocari solent, 
sed latrocinia. Unde ut recta sit definitio, exprimi etiam debet 
legitima auctoritate factam adunalionem. 

5° Conciliuni in genere recte defmiri potest : Legitima Epi- 
scoporum adunatio^ adjudicandum vel statuendum derebus eccle- 
siasticis. Convenit definitio hsec tum oecumenicis, tum natio- 
nalibus ct provincialibus conciliis, ut per sc palet. Nonautem 
convenit dioecesanse synodo, quse, ut diximus, non est proprie 
concilium. 



348 TRACTATUS DE PAPA. 

IV. Quomodo recle definiri possit concilium Kcumenicum. — 
1° Graeca \ox oecumenicus idem sonat ac latina universalis. 
Quaedam nempe concilia Kcumenica dicta suntiit significaretur 
Episcopos ex toto orhe vocatos ad iliud convenisse. Unde, at- 
tenta dumtaxat vi vocis, oecumenicum dicendum non esset 
concilium, nisi ei omnes omnino catholici orbis Episcopi per 
se, vel saltcm per procuratores, interfuissent. Sed, attento 
sensu a primis Ecclesise sseculis constanter recepto, oecume- 
nicum est et dici debet concilium (posito quod caetera requi- 
sita non desint), cui multi Episcopi nec per se nec per procu- 
ratorem interfuerunt, dummodo vocati omnes fuerint, ct ali- 
qui ex majori parte christianarum proviriciarum de facto 
convencrint. Constat quatuor primis conciliis cju3e in tota 
Ecclesia semper pro oecumenicis habita sunt. Nam primo 
Nicaeno interfuerunt dumtaxat ex Italia presbyteri duo, ex 
Gallia unus Episcopus, unus ex Ilispania, et unus exAfrica. 
Ad secundum autem ettertium concilium cecumenicum, nulli 
ex Occidente accesserunt; sed Damasus et Coelestinus Ponti- 
fices illa confirmarunt, tum nomine suo, tum nomine alio- 
rum Episcoporum Occidentis, quos ipsi Romse collegerant; 
atque id satis fuit ad oecumenicitatem. In cjuarto concilio 
prsesentes fuerunt ex Occidente soli Legali Leonis; sed idem 
Leo Papa consensum transmisit liispania^, Galliye et Italiae 
Episcoporum, qui celebratis provincialibus conciliis ad eum 
scripserant, se in omnibus sententiam ejus sequi. Igitiir con- 
ciliorum cecumenicitas , prout in Ecclesia semper intellecta 
fuit et inteliigi debet, non est materialis oecumenicitas con- 
sistens in adunatione omnium omnino totius orbis Episcopo- 
rum, per se vel per procuratores intervenientium; sed est mo- 
rcdis dumtaxat acumenicitas, qua, per Episcopos adunatos, 
omnes aut fere omnes eccle&iasticse provinciae reprsesentari 
censendae sunt. Unde in definiendo concilio oecumenico, non 
prior, sed posterior oecumenicitas describenda est. 

2^ Praeterea, juxta sensum in Ecclesia catholica constanter 



PAUS OCTAVA. 349 

recepliim, ad constiliiendani proprie diclam seu perfectam 
(xcnmemdtatem, non satis est per adunatos Episcopos reprae- 
sentari ecclesiasticas omnes provincias, etiamsi fere omnes 
ex unaquaque provincia Episcopi convencrint; sed insuper 
necesse est in concilio repnipsentari totius Ecclesiai caput 
Romanum Pontificem, ejusque assensum concilii actis acce- 
dere. Concilia enim ab apostolica sede reprobata, pro oecu- 
menicis non habentur, nec hoc nomine vocari solent, quam- 
vis oecumenica fuerint hoc sensu quod fere omnes omnium 
Ecclesiasticarum provinciarum Episcopi intervenerint. (Ecu- 
menicitas nempe, ex scnsu generaliter recepto, involvit etiam 
concilii auctoritatem, ex accedente Romani Episcopi assensu. 
Unde perperam loqueretur, qui inter oecumenica concilia illas 
etiam enumeraret synodos, quarum acta et docreta rejecit ac 
reprobavit Sedes xVpostolica, quantumvis (attento solo gram- 
maticali vocis sensu) oecumenicce fuerint. Item concilia (va- 
cante Sede Romana, aut pluribus de papatu contendentibus 
quin verus dignosci valeat Pontifex), absque Romani Pontificis 
interventu celebrata, et legitima esse possunt, et oecumenica 
in grammaticali vocis sensu. Non tamen simpliciter seu per- 
fecte oecumenica recle dici possunt, sed imperfecte oecumenicis 
sunt adnumeranda. Igitur distinguendum est concilium pro- 
prie seu perfecte acumenicum^ a concilio imperfecte oecumenico; 
et posterius in legitimum vel illegitimum subdividendum. In 
dellnienda autem oecumenica synodo, describenda est solum- 
modo perfecte «cummic«; quia dum simpliciter et sine addito 
agitur de lecumenica synodo, id de perfecta oecumenicitate in- 
telligendum est. 

5° Nonnulli auctores oecumenicum inter et (jenerale conci- 
lium discrimen aliquod ponunt. Ita nempe ut generalis con- 
cilii denominatio involvat, tum eas synodos quas perfecte 
oecumenicas, tum eas etiam quas imperfecle oecumenicas 
diximus; conciiii autem mcumenici, non nisi perfecte oecume- 
nicas designet. Sic verbi gralia Iheologi Wirceburgenses 



550 TRACTATIJS DE PAPA. 

(t. I, p. 142, Paris, 1852) : « Concilium ecclesiaslicuni divi- 
ditur in generale et parliculare. Generale reprsesenlat uni\er- 
sam Ecclesiam; atque hinc, ex etymo nominis, dicilur etiam 
plenarium et univcrsale absolute; item oecumenicnm : quae 
tamen postrenia appellatio, in sensu canonum, insuper le(ji- 
timum, appvobatum et receptim exprimit. » Nos yeneralis ap- 
pellationem tanquam o^cimenici synonimam habebimus. Et 
sicut perfecte oRcumenicum, ita perfecte generale concilium ab 
imperfecte (jeneraH distinguimus. 

4*" Ilis praenotatis, concilium oecumenicum recte defmiri 
videtur hac formula : Concilium universam Ecclesiam reprx- 
sentans^ actis assentiente Romano Pontifice. — Dicitur primo 
concilium; quai vox, ex tradita superius definitione concilio- 
rum in genere, a^quivalet huic enuntiato : Le(jitima Episcopo- 
rum adunatio ad statuendum de rebus ecclesiasticis. — Dicitur 
secundo universam Ecclesiam reprxsentans; qua; pars defmi- 
tionis exprimit adesse imprimis debere, per se vel per le- 
gatos suos, totius Ecclesise caput Romanum Pontificem. Nam 
de fide est constitutum a Christo Romanum Pontificem, Eccle- 
sise caput, pastorem, patremque ac rectorem. Proinde sicut 
non reprsesentatur inlegre corpus humanum si desit caput, 
nec ovile si desit pastor, nec familia si desit pater, nec reg- 
num si desit Rex, ita si absit Romanus Pontifex, non reprse- 
sentabitur universa Ecclesia, siquidem deerit prsecipua illa 
pars, quam Clnnstus voluit esse huic mystico corpori caput, 
et huic mystico {sdificio fundamentum. Nec dicatur dari posse, 
dum vacat Romana Sedes, concilium legitimum ac oecumeni- 
cum absque Papa; proinde necessarium non esse in concilio 
Papam, ut repr?csente(ur univcrsa Ecclesia. Nam legitimum 
quidem esse potcst dictum concilium; at numquam erit aut 
merito dici poterit perfecte cecumenicum. Debebit e contra vo- 
cari imperfecte seu minus proprie oecumenicum, ex illa prse- 
cise ratione quod absit Papa. In defmitione non posuimus 
prxsidente Romano Pontifice, quia id sufticienter exprimitur 



PARS OCTAVA. 551 

his \erl)is universam Ecclesiam reprsesentans, Ut nempe con- 
cilium rcprppsentet universam Ecclesiam, debet in eo adesse, 
el quidem tanquam caput seu prgcses Romanus Ponlifex. Sed 
dictae voces universam Ecclesiam repraesentans, exi*gunt insu- 
per ut adsint aliqui saltem ex majori parte provinciarum 
ecclesiasticarum Episcopi. Nisi enim major saltem pars pro- 
vinciarum ecclesiasticarum per aliquos Episcopos reproe- 
sententur, nec reprgesentabitur universa moraliter Eccle- 
sia. — Dicimus tertio : Actis assentiente Romano Pontifice. 
Ouamvis enim pr?csideat Papa, et convenerint ex omnibus 
ecclesiasticis provinciis Episcopi, si Papa decretis concilii as- 
sensum deneget, decreta hsec omni robore ac valore care- 
bunt, ac nullius auctoi ilatis erit ejusmodi concilium. Porro, 
ut dictum est supra, non ex grammaticali, sed ex recepto 
generaliter vocis tt'ei/??i<f/iid sensu, hoc nomine non compre- 
henditur concilium a Sede Apostolica rejectum seu non ap- 
probatum. Ergo ad perfectam seu propriedictam oecumenici- 
tatem requiritur ut concilii decreta Romani Pontificis assen- 
sum obtinuerint. 

§ 2. — An concilia occumenica sint instilutionis divinse, vel ccclosiasticie. 

1'' De instilutione conciliorum in genere sic habent Ihco- 
logi Wirceburgenses : « Institutionem humana majorem pro- 
bat, lum apostolorum factum, quo plura Hierosolymae alibique 
concilia celebrarunt, et in illius actuum 15 coacti defmitione 
edixerunt: Visum est Spirituisancto et nobis; — tum argumen- 
tum a minori ad majus ex verbis Christi (Matth., xviii, v. 20), 
deductum a Coelestino I in cpistola ad synodum Ephesinam, 
etaconcilio Chalcedonensi, actione 10, in relatione ad Leo- 
nem ; — tum Ecclesi» Christi paritas cum synagoga, in qua 
(exNumerorum xi, v. 10, et Deuteronomii xvii, v. 8), ordina- 
tione divina institutum Synedrion novimus » (tomo I, p. 1 'f4, 
Parisiis, 1852). Confer Suarez (de fide, disput. Xf, n. J). 



352 TRACTATUS DE PAPA. 

Istoe tamen rationes non videntur divinam conciliorum insti- 
tutionem rigorose probare. Nam quod Apostoli plura concilia 
celebraverint, contingere potuit etiam in hypothesi quod 
Christus nihil hac de re docuisset aut praescripsisset. Si va- 
leret e praxi apostolorum ad divinam institutionem illatio, 
sequeretur institutionis divinse fuisse quidquid apostoli pere- 
gerunt; quod manifestefalsum est. Item \erhdiVisum est Spmtui 
sancto et nobis intentum non probant, quia referuntur, non 
ad faclum celebrationis concilii, sed ad ritus judaicos de qui- 
bus disceptabatur. Pariter verba Ghristi Ubi fuennt duo vel tres 
congregati... (Matth., xviii, v. 20), per se designant quaslibet 
fidelium in nomine Christi adunationes, atque ipsos etiam 
foeminarum ad orandum conventus, qui sane concilia non 
sunt. Quod autem Patres verba haec de conciliis specialiter 
intellexerint, est gravissimum e traditione argumentum, ut 
niox dicetur. 

2^^ Concilia non sunt institutionis divinae quoad celebra- 
tionis moduin aut tempus. — Nam si Christus apostolis prse- 
scripsisset, verbi gratia, concilii oecumenici celebrationem 
quolibet quinquennio aut decennio, concilii vero provincialis 
quolibet biennio aut triennio, vel quid simile, de hoc divino 
prsecepto frequentem mentionem exhiberent antiqua monu- 
menta, et regulariter celebratas synodos statutis a (-hristo 
temporibus historia ecclesiastica testaretur. Idem dic de 
modo seu de forma qualibet non substantiali. Porro secus 
sese res habet. 

5** Concilia sunt institutionis divinae quoad substantiam. — 
Nam concilia, fuerunt de facto prsecipuum, post supremam 
Romani Pontificis potestatem, gubernandae Ecclesiae medium : 
atqui factum istud divinam institutionem arguit : ergo. — 
Probatur major : « Semper enim, ait Bellarminus, fuit in 
Ecclesia ista consuetudo, ut ad res dubias explicandas con- 
cilia Episcoporum haberentur. Et ipsi etiam Romani Ponti- 
fices nullam unquam haeresim novam sine novo concilio dam- 



I>ARS OCTAYA. 555 

na\erunl, ut cognoscere polerit qui vel tomos conciliorum, 
vel historias ecclesiaslicas evolvere voluerit » (de Conciliis, 
1. I, c. xi). Igitur post supremam Romani Pontilicis auctori- 
talem, prxcipuum regendoe universalis Ecclesia} medium fuit 
revera conciliorum, sive generalium sive parlicularium, cele- 
bratio. Estque factum istud cerlissimum. — Probatur minor, 
videlicet ex isto facto merito argui divinam concilioruiii insti- 
tutioncm. Nam supponi nequit Christum Petro et aliis apos- 
tolis non revelassc prsecipua sallem media quibus Ecclesiam 
suam rogi ac gubernari volebat. Alioquin enim prxcipua illa 
media de jure dumtaxat humano forent, totumque mirabile 
illud Ecclesia} Christi regimen sola humana sapienlia et insti- 
tutione inniteretur. Falsilm id quoad prsecipuum regiminis 
medium, Romani Pontificis jurisdictionalem primatum seu 
plenam gubernandi poteslalem; siquidem cle fide est aChristo 
ipsi in Beato Petro collatam fuisse monarchicam illam auclo- 
rilatem. Divin» autem sapientice non congrueret, quod reve- 
lato illo prxcipuo medio, aliud prsecipuum, quo regi Eccle- 
siam suam volebat, non revelasset; praesertim cum, si ex solo 
rationis luminc illud posterius apostolis instituendum reli- 
quisset, facile omisissent, ne sciiicet revelatae successorum 
Petri monarchiciB potestati ofliceret. Haec nempe duo, Ponti- 
ficis simul et concilii oecumenici suprema potestas, nisi Chris- 
tus revelasset, humanum ingenium non excogitasset nec insti- 
tuisset. Cselerum, etsi expresse in sacris litteris non occurrat 
divina conciliorum institutio, occurrit tamen obumbrala, ubi 
Christus dicit aposlolis simul cum Petro adunatis quodcumque 
solveritis^ etc... Sicut enim Petro seorsim sumpto dicens 
quodcumque solveris, supremam ejus in Ecclesia potestatem 
institucbat, ita Petri simul et aliorum apostoloriim coelui di- 
cens quodcumque solveritis, etc, Episcoporum adunationibus 
seu conciliis potestatem conferebat et Episcopos in his con- 
ciliis judices instituebat. Accedit Patrum auctoritas. Ipsis 
enim frequens fuit de conciliis praecipue interpretari verba 

lU. 93 



55^ TRACTATUS DE PAPA. 

Christi quando diio aut tres congregati,.., et sic conciliorum 
usum divinse institutioni adscripserunt. 

4° Quae diximus de divina institutione conciliorum in ge- 
nere, concilio oecumenico, utpote praecipuo applicanda sunt, 
ut patet. 

5" Opinionem de humana conciliorum institutione sic re- 
jicit Bellarminus : «Hanc autem originem conciliorum, etsi 
^^lbertus Pighius (lib. VI, de Coelesti Hierarchia^ cap. i), con- 
tendat esse plane humanam et naturali ratione excogitatam, 
probabilius tamen est divinam esse. Nam... » [de CojiciliiSy 
1. I, c. iu). Suaresius sic habet : «Nec enim placet quod Pi- 
ghius... sentit, congregationem horum conciliorum esse ex 
humana institutione, nisi forte intelligat quantum ad tempus 
et ordinationem, vel quia non est fortasse simpliciter ex prse- 
cepto divino ut hsec concilia congregentur » [de fide, disput. 
undecima, n. 1). 

§ 3. — An concilia oecumenica sint necessaria, vel tantum utilia. 

PiioposiTio I*. — Qiiando res aliqua necessaria dicitur, nisi 
simnl dicatur aut ex adjunctis inteUigi possit, ad quid res ista 
necessariapronuntietur, locutio sensum non habet. — Nam voces 
istae, necessarius^ utilis, similis^ et alise hujusmodi, relationem 
exprimunt; nec proinde sensum habent nisi exprimatur, vel 
saltem ex adjunctis subintelligi possit uterque relationis ter- 
minus. Verbi gratia, si dicatur de juvene, illum esse similemy 
locutio sensum non habet. Si vero dicatur illum esse similem 
patri suo, sensum habet. Item si quis dicat, mihi navicula ne- 
cessaria est, absone loquitur. Si vero addat, ad trajiciendim 
flumen, locutio determinatum sensum habet, potestqtie esse 
vera vel falsa. Vera erit si nullum aliud praesto sit medium 
perveniendi ad alteram fluminis ripam. Falsa erit, si flumen 
trajicere possit, vel natando, vel per pontem non adeo longe 
positum transeundo. Igitur quaeslio praesens non proponenda 



PAUS OCTAVA. 355 

est his terminis, an concUia oecumenica necessaria sint; quia 
sic multis sequivocationibus obnoxia est, et sensum determi- 
natum non habet; sed ponenda ct expendenda est sub hac 
forma, an ail hoc vel illud necessaria sint. Nolandum insuper, 
rem aliquam, relative ad obtinendum aliquem determinatum 
effectum, necessariam dici posse duplici sensu : 1** eo sensu 
quod sine ista re dictus effectus obtineri nequeat; 2° eo sensu 
quod res necessaria solummodo sit ad effeclum melius et 
faciUus obtinendum, quamvis absque illa possit absolute ob- 
tineri. Bosterior autem necessitas, quse non est nisi ad me- 
lius et facilius, est idipsum quod vocatur utilitas. Prior vero 
est in stricto sensu necessitas. 

Propositio II*. — Potest Papa, sine concilio cecuinenico, om- 
nes fidei controversias dirimere cum auctoritate plena, seu qua 
major esse nequeat. — Nam de fide est, utpote a concilio Flo- 
rentino expresse definitum, ipsi (Komano Pontifici) in Beato 
Petro pascendi, reyendi^ ac (juhernandi universam Ecclesiam a 
Domino nostro Jesu Ckristo plenam potestatem traditam esse 
(Labbe, t. XIII, col. 515, Parisiis, 1672). Porro plena non foret 
Papaj potestas Ecclesiam pascendi et regendi, si ad omnes fidei 
controversias dirimendas non extenderetur. Enimvero si ad ali- 
quas dirimendas impar esset papalis auctoritas, et necessario 
ad concilium oecumenicum esset recurrendum, Papa non re- 
cepisset plenam potestatem docendi et regendi universam 
Ecclesiam, sed accepisset dumtaxat partem illius potestatis; 
etaltera pars non ipsi quatenus seorsiin a concilio acumenico 
definienti,sedsoligeneraliconcilio competeret.Igitur doctrina 
qusi necessarium asserit concilium cecumenicum ad dirimen- 
das cum plena auctoritale aliquas fidei controversias, erronea 
est et prorsus rejicienda. — Praiterea, eadcm Florenlina syno- 
dus dcfinivit Romanum Pontificem omnium christianorum pa- 
trem ac doctorem existere \loco citato) . Porro doctor omnium 
cliristianorum non esset, si non posset omnes fidei controversias 
diriinere. Non enim revelavit Chrislus cataloguin controver- 



366 TRACTATUS DE PAPA. 

siarum quae a Papa, et earum quae a solo concilio oecumenico 
dirimi possint. Ergo quoties Papa circa fidem pronuntiaret, 
merito dubilaretur an decisio auctoiitatem ipsius excederet, 
utpote circa controversiam quse forte a solo concilio oecume- 
nico dirimi potest. Quo stante dubio, decisio Papae nihil diri- 
meret» Igilur vel omnes fidei controversias Papa dirimere po- 
test absque concilio oecumenico, vel nullas. Falsum posterius, 
quia tunc non esset omnium christianorum doctor; ergo ve- 
rum prius. — Praeterea officium fratres in fide confirmandi 
commisit Christus Romano Pontifici; estque id dogma catho- 
licum. Porro si qua darelur controversia fidei, quam Papa 
non posset sine concilio oecumenico dirimere, quoad contro- 
versiam islam non ab ipso fratres confirmari deberent , sed 
ipse a fratribus. Siquidem ipse non posset, quoad controver- 
sam quaestionem, veram fidem certo cognoscere nisi ex judi- 
cio Episcoporum in generali concilio coadunatorum. Igitur 
officium fratres confirmandi non fuisset Romano Pontifici col- 
latum quoad omnes fidei controversias, sed dumtaxat quoad 
aliqiias. Cumque Christus non distinxerit, sed istam proposi- 
tionis universalis formam adhibuerit, confirma fratres tuos, 
sequeretur divinum hoc etfatum veritate carere. 

Propositio IIP. — Contingere nequit ut Papa careat lumine ad 
definietidam sine concilio oecumenico aliquam fidei controversiam^ 
ita ut necessarium sit concilium oecumenicum ut dicta contro- 
versia dirimi possit. — Nam, ex prsecedenti propositione, Papae 
competit potestas sine concilio oecumenico dirimendi omnes 
fidei controversias. Si nempe aliquam dirimere non posset, 
jam plena non foret, prout definivit Florentina synodus,.ejus 
potestas universam Ecclesiam pascendi, regendi ac guber- 
nandi. Item falso ipsi in persona Beati Petri dictum fuisset, 
confirma fratres tuos...; Pasce agnos^ pasce oves. Jam vero si 
Papa possit omnes fidei controversias sine concilio oecume- 
nico dirimere, repugnat necessarium esse concilium cecume- 
nicum ad aliquam fidei controversiam dirimendam. 



PARS OCTAVA. 357 

Hinc errorem recondit sequens diclum Cardinalis du Per- 
ron (citalum in diario rUnivers, 19 juillet 1869, col. 8) : 
« L'infaillibilite qu'on attribue au Pape, comme au tribunal 
souverain de TEglise, ne veut pas dire qu'il soit assiste de 
rEsprit de Dieu pour avoir directement sa lumiere necessaire a 
decider loutes lesquestions; maisson infaillibiliteconsisteen 
ce que toutes les questions auxquelles il se sent assiste d'assez 
de lumieres, il les juge; et les autres auxquelles il ne se sent 
pas assez assist6 de lumi^res pour les juger, il les remet au 
concile. » Ex iis nempe verbis sequeretur dari posse fidei 
controversias, quse non nisi a concilio oecumenico dirimi pos- 
sent, et pro quibus ipse Papa deberet ab ovibus suis veram 
fidem edoceri, et a fratribus in fide conflrmari; quod sane 
prorsus erroneum est. Erroneum pariter Thomassini effatum : 
« Ne nous batfons plus pour savoir si le concile acumenique 
est au-dessus ou au-dessous du Pape. Conlentons-nous de sa- 
voir que le Pape aii milieu du concile est au-dessus de lui- 
meme^ et que le concile decapite de son chef est au-dessous 
de lui-m^me^ » Auctoritas Papae decernentis cum generali 
concilio, non est intensive major nec minor auctoritate Papse 
decernentis sine concilio, sed est ipsi sequalis, prout proba- 
tum est supra, parte III. Igitur falsum omnino est Papam 
in concilio esse supra seipsum. Non est supra, nec infra. Et 
ideo potest Papa, extra concilium, immutare disciplinam a 
Papa in concilio oecumenico decretam. Quod sane non posset 
si major foret in concilio quam extra concilium ipsius aucto- 
ritas; quia nequit auctoritas minor abrogare vel immutare 
legem superioris, aut in ea dispensare. 

PRorosiTio IV\ — ConciUum oecumenicum non est necessarium 
ad dirimendas aiiquas (idei conlroversias, quas Papa non possit 
sine concilio (Bcumenico cum plena auctoritate dirimere. — Se- 
quilur ex priecedenti propositione. Si enim contingere ne- 
queat ut Papa careat lumine ac potestate ad dirimendam ali- 

* Citatum in diario IVnivers, 19 juillet 1869. 



358 TRACTATUS DE PAPA. 

quam fidei controversiam, hoc ipso contingere non poterit 
ut synodus oecumenica sit ad hoc ipsum nccessaria. 

PRorosiTio V\ — Concilium oecumenicum non est necessamm 
iit errores et hxreses damnentur ciim plena^ seu qua major esse 
nequeat auctoritate. — Nam propositiones damnare ut erro- 
neas aut hoereticas, est dirimere controversias fidei. Porro, 
ex praecedenti proposilione, ut dirimantur cum plena aucto- 
ritate controversise fidei, necessarium non est concilium oecu- 
menicum, sed sufficit collafa Romano Pontifici auctoritas. — 
Praeterea ex supra citata concilii Florentini definitione, Ro- 
mano Pontifici jure divino competit plena potestas universam 
Ecclesiam docendi, regendi atque gubernandi. Poiro talis pr?e- 
rogativa includit jus hsereses damnandi ut patet, et quidem 
cum potestate plena seu qua existere nequeat major, seu ma- 
gis conscienlias constringens. 

PRorosiTio VF. — ConciUum occumenicum non est necessarium 
ut schismata proprie dicta damnentur auctoritate plena^ seu qua 
major esse nequeat. — Schismaticos ]jropri> rf;cf05 vocamus eos 
qui cerle legitimo Romano Pontifici ohedire renuunt. Dissen- 
sionesautem quoe orirentur inter catholicos quando plures de 
papatu contendunt, et certo iion liquet quis sit verus et legi- 
timus Pontifex, nonnisi improprio sensu schismata sunt. Nam 
tunc omnes in eo concordant quod velint vero ac legrtimo 
Papse adhserere, non autem intruso. Et dissentiunt dumtaxat 
in qurestione an legitimus is aut ille sit. Quod autem Papse 
non desit plena seu qua major esse nequeat potestas schisma- 
ticam pronuntiandi aliquam agendi ralionem, et fideles om- 
nes obligandi ut pro schismaticis habeant quos ut tales Sedes 
Apostolica damnaverit, aperte sequitur ex plena universam 
Ecclesiam regendi, pascendi et gubernandi potestate, qua do- 
natum a CJiristo fuisse Papam definivit I^lorentina synodus. — 
Item ex plenapoteslate qusestiones dogmalicas dirimendi; 
siquidem an talis agendi ratio sit necne schismatica, est quses- 
tio dogmatica. 



PARS OCTAVA. 359 

PuoposiTio VII'. — CoucUium cccumeuicum non est necessarium 
tit (ihusus et vitia proscribautur auctoritate plena^ seu quamajor 
esse nequeat. — Nani concilii oecumenici auctoritas non est 
intcnsive inajor auctoritate Pontificis extra concilium decer- 
nentis, prout fuse parte tertia probavinius. Eigo decretum 
reformationis a Papa promulgatum nilitur aucloritate, quam 
concilium oecumenicum majorem reddere nequit. Aliunde 
autem Papae potestas in regenda Ecclesia est plena, ut defi- 
nivit Florentina synodus, necnon suprema, ut illam vocavit 
concilium Tridenlinum. Ergo, ut proscribantur abusus cum 
auctoritale plena, seu suprema, seu qua major dari nequit, 
necessarium non est concilium cecumenicum. 

Pjiopositio VIII'. — Concilia iJecumenica non sunt necessaria ad 
hoc ut Ecclesia subsistat, seu non pereat. — Ab actu ad posse 
valet conseculio. Atqui per Iria prima sacula nullum celebra- 
tum est concilium oecumenicum; et quamvis eo temporis 
tractu conquassata fuerit Ecclesia multis haeresibus ac scbis- 
malibus, abusibus et \itiis*multis, non tamen periit. Item 
deinceps per magna temporis spatia subsistere potuit Eccle- 
sia sine concilio acumenico, siquidem non nisi octodecim 
hactenus celebrata sunt concilia cecumenica : ergo. — Prae- 
terea dicta necessitas propugnaretur, \el eo sensu quod con- 
cilium cecumenicum deberct esse permanens, ita ut desinere 
seu interrumpi non posset quin statim Ecclesia deficeret, vel 
eo sensu quod nisi per certa saltem temporis intervalla cele- 
braretur, secuturus necessario foret Ecclesiae interitus. Porro 
utrumque absorium. Imprimis ut Ecclesia subsistat necessa- 
rium non est concilium oecumenicum permanens, siquidein 
^ab octodecim sseculis extitit absque uUo permanenti concilio 
cecumenico. Nec magis necessaria dici potest celebralio con- 
cilii oecumenici per certa temporis intervalla. Non enim pos- 
set brcvius intervallum assignari quam trium saeculorum; 
siquidem ante primum oecumcnicum concilium eflluxerant 
anni525; etab incepto ultimo,nempeTridentino,jam effluxe- 



560 TRACTATUS DE PAPA. 

runt anni 314. Igitur qui propugnaret interituram Ecclesiani 
nisi per intervalla celebrentur synodi oecumenicae, concedere 
tamen deberet, posse Ecclesiam per tria saltem soecula sine 
concilio oecumenico vivere. Porro si Ecclesia per trium ssecu- 
lorum tractum carere possit oecumenica synodo quin pereat, 
nulla polest assignari rationabilis causa cur perire debeat si 
absque conciliis oecumenicis elabantur quatuor, vel decem, 
vel eliam octodecim ssecula. Enimvero causa illa desumeretur 
vel ex natura Ecclesise et concilii oecumenici, vel ex aliqua 
Christi slc decernentis ordinatione. Atqui neutrum dici potest. 
Nam id quod est essentiale alicui rei, numquam ab isla re 
abesse potest. Igitur si ex natura seu essentia sua synodum 
cecumenicam Ecclesia requireret, illam requireret quolibet 
temporis articulo, et nec vel una hora sine isto requisito sub- 
sistere posset. Nec objicialur ad vitam hominis requiri cibum 
per intervalla, licet non requiratur omni hora; et a pari Ec- 
clesiae necessarias esse synodos oecumenicas, licet eis carere 
possit per aliquod temporis intervalliim. Respondetur, per 
carentiam cibi, ultra certos terminos protractam, destrui sta- 
tum corporis ad vitam nccessarium. Sed per carentiam con- ■ 
cilii cecumenici nihil in Ecclesia destruitur ad vitam ipsius 
requisitum. Quod autem attinet ad ordinationem Chrisli, sta- 
tuenlis ut tertio quoque ad minus sseculo synodus cecumenica 
celebretur, alioquin ipso facto extinguendam Ecclesiam, ad 
somnia prorsus rejiciendum est; cum in sacris litteris aut^ 
Patrum traditione nihil occurrat quo vel minimum innuatur 
talis ordinatio. Igitur nequaquam necessaria sunt concilia 
oecumenica ad hoc ut Ecclesia subsistat seu non pereat. 

Propositio IX\ — Necessarhim non est cOnciUum oecumenicum 
acl hoc ut non violetur prasceptum Christi conciliorum oecumeni- 
corum celebrationem injungentis. — Nam talis prsecepti ne 
vestigium quidem ullibi extat. 

PnorosiTio X"". — ConciUum cecumenicum potesl esse, non tan- 
tum utile, sed etiam stricte necessarium ad hoc ut hseretici vel 



PARS OCTAVA. 361 

schismatici ail siuum Ecclesia^ ile facto rediicantur, vel saltem 
grassari et Ecclesiam exayitare desiuant. — Nam ob errores a 
teneris imbibitos ac varias circumstantias, possunt isti haere- 
tici ac schismatici esse hic et nunc animo ita comparali, ut 
si ^olus Popa ipsos \iam perdilionis currere pronuntiet, id 
nihili facluri sint, immo forsan et ignoraturi : si vero idem 
pronuntielur a concilio oecumcnico, id menlem ipsorum per- 
cellat, et ipsis occasio sit expendendi num revera penes catho- 
licos vera fides sit, et ognoscendi tandem ac abjurandi erro- 
rem suum. Enimvero celebrari nequit concilium cecumeni- 
cum, quin dc hoc facto fama quaslibct (hcerelicas etiam et 
schismaticas) regiones pervadat. Neque possunt sectarum 
duces ac ministri impedire ne faclum ejusmodi ctiam infimae 
plol)i innotcscat, et doclos simul ac indoctos attentos reddat. 
Dum e conlra, si agatur de buUa dogmatica, extra concilium 
a Romano Pontifice promulgata, iidem seclarum duces ac mi- 
nistri, vel artibus suis procurabunt ignolam multitudini re- 
manere, vel falsis suis commenlalionibus despiciendam per- 
suadebunt. Prseterea, quamvis penes concilium acumenicum 
non extet auctoritas inteusive major quam in solo Papa, extal 
tamen major extensive; id est, auctorilas haec per plures exer- 
cetur. Porro ita sunt homines natura comparati, ut eosvalde 
percellat ingens judicantium numerus, prtesertim si prfficipuse 
doctrina} sint el ex tolo orbe vocali. Et quamvis dicti hserelici 
et schismalici, post conversionem suam, plencim confessuri 
sint Papa^ auclorilatem, nec minorem auctoritate concilii 
cecumenici, tamen verum remanebil, concilium cecumeni- 
cum ipsorum conversioni occasionem fuisse; quod nisi cele- 
bratum fuisset, in ha^resi aut schismate remansisscnt. Ergo 
revera conlingere potest, ut concilium oecumenicum sit stricte 
necessarium ad hoc ut de facto hujus aut illius regionis hsere- 
tici aut schismatici ad Ecclesise sinum reducantur. Ex iisdem 
autem rationibus necessarium etiam esse polest concilium 
oecumenicum ad hoc ut hieretici grassari et Ecclesiam exagi- 



562 TRACTATUS DE PAPA. 

tare desinant. Ob publicam nempe in concilio confutationeni, 
et subsequentem confusionem, vilescunt et viribus ad sedu- 
cendas plebes destituuntur. Qui effectus possunt non sequi 
ex sola Papai defmitione, licet non minor sit hujus quara 
concilii oecumenici auctoritas. 

Propositio XI^. — Concilium cemmenicum potest esse, non tan- 
tim iitile^ sed etiam stricte necessarium, ad hoc ut de facto 
evellantur aliqui errores inter catholicos exorli^ quin errantes 
extra Ecclesiam, projiciajitur . — Agitur hic de erroribus quo- 
rum propugnatores non sunt formaliter hseretici, licet gra- 
viter peccent nisi bona tide excusentur; quales sunt, verbi 
gratia, quatuor articuli Gallicani anni 1682; qui licet pluries 
a Sede Apostolica reprobati sint, non tamen cum nota ha?re- 
seos. Equidem ad hoc ut isti errores cum plena et qua major 
esse nequeat auctoritatedamnentur, et eorum propugnatores, 
nisi resipiscant, extra Ecclesiam projiciantur, necessarium 
non est concilium CECumenicum, sed sufficit Papai auctoritas. 
Nam si Papa hserelicos defmiret dictos articulos, hoc ipso isti 
errores ex Ecclesia efficaciter extirparentur; .^iquidem qui 
eis adhuc adhaererent jam in Ecclesia non essent. Sed ne- 
cessarium esse posse dicimus concilium oecumenicum ad 
hoc, ut isti errores evellanlur resipiscentibus omnibus aut 
fere omnibus eorum propugnatoribus, ita ut in haeresim seu 
extra Ecclesiam non proruant. Nam ex imbibitis regionis suse 
opinionibus variisque aliis circumstantiis, possimt dictorum 
errorum propugnatores esse ita animo comparati ut, si pro- 
nuntiet concilium oecumenicum, obsecuturi sint, non autem 
si solus Papa pronuntiet; eo quod, verbi gratia, inter alios 
errores, sibi falso persuaserint infallibilem et supremam non 
esse in detinienda fide Romani Ponlificis auctoritatem. Quibus 
stantibuscircumstantiis, non reducentur ejusmodi errantes 
sine concilio oecumenico. Ergo ad dictum effectum obtinen- 
dum, stricte necessarium esse potest concilium cecumeni- 
cum. 



PARS OCTAVA. 565 

Propositio Xll". — Arf effwacem abusiium ac vitiovum veforma- 
tionem, non tantum utHe, sed stricte nccessarium esse potest 
concilium oecumenicum. — Supponamus, verbi gratia, in cjus- 
modi abusus ct vitia ipsos etiam multarum regionum Episco- 
pos et clericos abreptos fuissc, proilt contigcrat sub sancto 
Gregorio septimo. Ob invcleratas pravas consuctudines, non 
repugnat ita comparatos existere magna ex parte animos, ut 
si solus Papa reformationem decernat, etsi sub poenis gra- 
\issimis, non obsequantur; sin autem celebretur concilium 
oecumcnicum in quo Episcopi reformationcm promiltant et 
cum I\ipa dcccriiant, postca dc facto cam in suis respective 
dia?ccsibus exequantur. Quibus stantibus circumstantiis, ne- 
cessarium cum veritate dici poterit concilium, ad obtinendam 
gencralcm cjusmodi reformationem. 

PisoposiTio XIIP. — Licet conciHum o^cumenicum stricte neces- 
sarium esse possit ad effectus in tribus nltimis propositionibus 
enumeratos, vera simul remanet communis Bellarmini et alio- 
rum cathoUcorum scriptormn doctrina, nimirum concilia oecume- 
nica non esse absolute necessaria. — Nam dicti effcctus non 
sunt ipsimet absolute necessaiii ad hoc ui Ecclcsia Christi 
subsistat et finem sibi proprium consequalur. Verbi gratia, 
quod alicujus regionis hseretici vel schismatici de facto ad 
sinum Ecclcsise reducantur, est quidem summopere optan- 
dum; sed tamcn si perscverent cxtra Ecclesiam permanere, 
non ideo Ecclesia diem extremum obibil. Idcm dic de erro- 
ribus in propositione undecima, et de abusibus in duodecima 
memoratis. Igitur simul verum est concilium oecumenicum 
esse posse ad supra dictos effeclus absolute necessarium, ct 
nequaquam cssc absolute necessarium ad lioc ut Ecclesia sub- 
sistat ct assequatur iinem sibi proprium, id est, prtTdeler- 
minatum a Deo electorum numerum parturiat, alat, atque ad 
ccelum traducat. 

Propositio XIV". — Absone a gaUicani sijstematis propugnato- 
ribus objiciuntur patrum textus, qui conciUorum axumenicorum 



564 TRA.CTATUS DE PAPA. 

necessilatem asserere videntur. — Ejusmodi nempe textus Ro- 
mani Pontificis infallibilitati sic opponunt : docent Palres 
concilia oecumenica esse aliquando necessaria; porro nunquam 
forent necessaria, si Romanus Pontifex infallibililate poti- 
retur; ipse siquidem controversias omnes dirimere posset. — 
Respondeo : 

Sancti Patres necessarium concilium asseruerunt, non ad 
hoc ut Ecclesia non pereat, neque ad hoc ut controversiae fidei 
plena et qua major esse nequeat auctoritate definiantur; sed 
solummodo ad hoc ut haeretici schismaticive ad sinum Eccle- 
siae reducantur, vel certi abusus efficaciter reformentur. 
Quod patebit ejusmodi textus recensendo, prout eos- com- 
memoravit, verbi gratia, Bellarminus [de ConciUis^ 1. I, 
c. x). 

1'' Objicitur, sanctum Augustinum (libro quarto contra 

duas epistolas Pelagianorum, c. xii) affirmasse, paucas quas- 

dam haereses fuisse, ad quas superandas necessarium fuerit 

concilium plenarium Occidentis et Orienlis. — Respondeo : 

Necessarium concilium oecumenicum existimavit S. Augus- 

iinus ad hoc ut Ariana et paucae aliae hereses superarentur ; id 

est, ut grassari et Ecclesiam exagitare desinerent, sive con- 

victis et resipiscentibus hsereticis, sive confusis saltem et 

jam ad seducendos simplices imparibus. Et nos etiam hoc 

sensu necessarium esse posse concilium oecumenicum dixi- 

nius supra, propositione X^. Al non dixit Augustinus contro- 

versias cum istis hsereticis non potuisse a Papa dirimi cum 

'plena et qua major esse nequeat auctoritate. Item non dixit : 

nisi celebrata fuissent talia concilia oecumenica, Ecclesia pe- 

riisset. Patet autem Augustini mens hoc eodem citato loco. 

Nam ibi simul scripsit hseresim Pelagianani aliasque plurimas 

sine concilio generali comprimi poluisse. Igitur concilii oecu- 

menici ad comprimendas haereses necessitatem non intellexit 

Augustinus in eo sensu, quodin solo concilio oecumenico 

extet infallibilis controversias fidei dirimendi auctoritas. Alio- 



PARS OCTAVA. 565 

qiiin dixissct e conlra Pclagianam haeresim nondum compres- 
sam fuisse. 

2" Objiciunlur nonnulla quoe scripsit S. Augustinus in libris 
suis de Baptismate. Ad quos lexlus jam respondimus (partc 
secunda, sectione secunda, cap. i, propos. XV11I% lomo I, 
p. 557). 

S"* Objiciiur a S. Leone (epist. XLIIl ad Martiaiuim) lauda- 
lum imperatorem, ex eo quod eliam ipse generalem synodum 
necessariam judicaret. Quse verba testantur omnimodam Leo- 
nis persuasionem de necessitate concilii oecumenici, cui adu- 
nando tunc adlaborabat. — Respondeo : Concilii generalis 
necessitalem admisit S. Leo relative ad obtinendos effeclus de 
quibus supra, propositionibus X, XI et XII; non autem eo sensu 
quod ipse non posset fidei conlroversias dirimere auctoritate 
plena, cui omnes obsequi tenerentur; nec eo sensu quod nisi 
celebrarelur oecumenicum illud concilium, secuturus foret 
Ecclesise interitus. 

4** Objicitur conflictus Cyprianum inter et Stephanum Pa- 
pam de ha^reticorum rebaptisatione. Quod nempe Stephanus 
decreto suo quaestionem finire voluei it et non poUierit; qnodque 
iinila non fuerit nisi a concilio oecumenico. — Vide responsum 
supra (parle II, sect. v, cap. iv). — NonnuUas alias objectiones 
solutas vide apud Bellarminum (de Conciliis, 1. 1, cap. x). 

§4. — Ad quem pertineat concilium oecumeniciun convocare. 

PfiOPosiTio P. — Concilia cecumenica legitime celebrari ne- 
qneunt sine auctoritate Romani Pontificis^. — Probatur 1** ex 
ecclesiastica legc, quam in tola retro antiquitate viguisse con- 
stat. Postquam enarravit Socrates [Hist. eecles., I. II, c. xviii) 
celebratum ab Eusebianis concilium absque ullo Romani Pon- 

* Hic non agitur de casu extraordinario quo plures de Papatu contendereht, et 
dignosci nonposset legilimus Pontifex. In hoc casu posse legitime convocari con- 
cilium generale, licet non perfecte oecumenicum, dicitur infra. 



r.66 TRACTATUS DE PAPA. 

ficis intervenlu, sic addi.t : Etsi canon ecclesiastiais prohibeat 
ne praeter Romani Episcopi sententiam Ecclesice statuant (xaiTot 
xavovoc; £y,7,Xr^aiacTiy,C!j y.sAduovTCt;, [j.y; ^eTv Trapa Yvcb|j/^v tcu i7:t(7xc7:cu 
Pa)[j.Y;c; Ta; i'/.'AlTiaioLq y.avcvi^eiv). Et capite prsecedenti allegatus 
reperitur iisdemfere terminis idem canon ecclesiasticus, tan- 
quam quid certissimum et apud catholicos exti a omnem con- 
troversiam positum. — Item Sozomenes (lib. III, cap. x) nar- 
rat a sancto Julio I exprobratum Eusebianis, quod ipsum ad 
suum concilium non invitassent, et hanc ab ipso allegatam 
rationem : Est quippe lex sacra pro nulUs habenda esse qusecum- 
qtie gesta fuerint prseter sententiam episcopi Romanorum {zim 
yap vo[J.ov UpaTixcv axupa aTuoca-vaiv Ta T.OLpx Yvwirr^v '^:paTTC[j.£va tcj 
P(i)[jLaa)v eTc.CiXCTiou). — De illalege mentionem etiam reperies apud 
Nicephorum (lib.IX, cap. v). — Nolelur autemverba hcec, [^.YjSst 
£y.y,>.Y3a(a? xavov(?£'.v, idem apud graecos significasse, quod latini 
hac formula exprimebant, 7ion posse concilia celebrari. Quod 
patet ex modo quo reprehensos a Julio I Eusebianos enarrat 
Socrates. Beprehendit nempe Pontifex, quod concilium absque 
ipsius assensu celebrassent; atque ut probet id perperam fac- 
tum, adducit canonem, prxter sententiam Romani Episcopi^ [jlyj 
5£:v £y,xXr^Gta<; y,avov'.?£iv. Porro nisi sensus foret, absque Ro- 
mani Ponticifis aucloritate celebrari legitime non posse conciUa, 
ratiocinium Julii stultum esset, prout adnotavit Bellarminus 
{de Conciliis, 1. I, c. xn). Prseterea perpetuo viguit apud lati- 
nos eadem lex ecclesiastica, subistis aut sequivalentibus ter- 
minis : Sine auctoritate Romani Episcopi non posse concilia 
celebrari, prout constat mox adducendis texlibus. Igitur viguit 
revera dicta lex et persuasio, in tola retro anliquitate. 

Probatur 2** : Romanorum Pontificum praxi et auctoritate.— 
Leo IX, constitutione Cum ex eo : « Nolo vos lateat, non debere 
prseter sententiam Romani Pontificis universale conciiium 
celebrari. » — Pius II constitutione in minoribus : « Inter con- 
cilia nullum invenimus unquam fuisse ratum, quod stante 
llomano indubitato Pontifice, absque ipsius auctoritate con- 



PAHS OCTAVa. 367 

venerit; qiiia non est corpus EcclesiiB absque capite, etomnis 
ex capile denuit in membra potcstas. » — Gregorius 11 syno- 
dum 500 Episcoporum, ab impcratore Leone IsauroConstanti- 
nopoli convocatam anno 730, reprobavit ex ea ratione, quod 
sine Romani Episcopi auctoritate celebrata fuisset. — Eadem 
de causa Stephanus IV, anno 769, reprobavit pseudo-o^cume- 
nicum concilium, Constantinopoli a Constantino Copronimo 
congregatum anno 754. — Eadem de causa reprobatum in 
concilio Lateranensi V Pisana synodus, contra Julium II in- 
dicta, anno 1514. — Eadem decausa EugeniusIV, anno 1435, 
reprobavit acla omnia synodi Basileensis, peracla post pro- 
nuntialam ab ipso dissolutionem et translationem. 

Probatur 5*" : conciliorum auctoritatc. — In concilio Chal- 
cedonensi, anno 451, cum a Legatis Sedis Apostolicse postu- 
latum fuissel cur Alexandrinum Patriarcham Dioscorum e 
concilio expulsum vellent, responderunt : Qiiia sijnodum au- 
sm est facere sine auctoritate Sedis ApostoUcx, quod nunquam 
factum est, nec fieri licet. Quod assertum (scilicet nunquam id 
factum fuisse, nec fieri licere)^ patrum nullus impugnavit. — 
Anno 502 concilium Romanum actis suis inseri voluit En- 
nodii diaconi pro Symmacho Papa lihrum apologeticum. In 
quo scripto hanc sibi fieri objectionem supponit : Ergo con- 
cilia sacet;4otum ecclesiasticis legibus quotannis deci^eta per pro- 
vindas^ quia prxsentiam Papx non hahent, valetudinem perdi- 
derunt? Et sic respondet : Legite, insanissimi, aliquando in illis 
prseter Apostolici apicis sanctionem aliquid constitutum^ et non 
de maoribu^ negotiis si quid occurrerit, prxfatx sedis arbitrio 
fuisse servatum. — Concilium oecumenicum Laterancnse quin- 
tum, sub LeoneX, scssione undecima, ita pronuntiavit : « So- 
lum Romanum Pontiiicem, tanquam super omnia concilia 
auctoritatem habentem, conciliorum indicendorum, transfe- 
rendorum ac dissolvendorum plenum jus et poteslatem lia- 
bere, nedum ex Sacrce Scriptura} testimonio, dictis sanctorum 
Patrum ac aliorum Romanorum Pontificum, sed propria eliam 



368 TRACTATUS DE PAPA. 

eorumdem conciliorum confessione manifeste constat. » Quod 
autem a nonnuUis Gallicanis theologi dicli concilii oecume- 
nicitas perperam in dubium \ocata fuerit, vide supra (parte 
terlia, sect. II, cap. n, n. 8). 

Probatur 4° : rationibus theologicis. — De fide est Romano 
Pontifici competere jurisdictionis primatum in universam 
Ecclesiam. Porroid falsum foret si penes alium staret potestas 
concilium legitimum convocandi absque Romarii Pontificis 
auctoritale. Nam ejusmodi concilium, vel nuliam haberet po- 
testatem , \el haberet aliquam . Si nullam , ergo non esset verum 
et legilimum concilium; et potestas illud convocandi absque 
auctoritate Romani Pontificis, non esset potestas concilium le- 
gitimum convocandi. Si tali concilio adscribatur potestas ali- 
qua, quaero quaenam illa sit? An papali auctoritate minor, an 
major, an sequalis? Si minor, ergo subjicitur Romano Pontifici, 
et illegitimum fit hoc ipso quod renitente Papa coadunetur. 
Si aequalis vel major, ergo Papae non competit prima seu prin- 
cipahs auctoritas, id est, primatus jurisdictionis in univer- 
sam Ecclesiam. Ergo argumenta omnia quae probant Romani 
Pontificis jurisdictionalem primatum, probant simul absque 
ipsius auctoritate legilime convocari non posse conciUura 
oecumenicum. — De fide est ijlenam Papae competere potesta- 
tem quoad universalis Ecclesise regimen. Porro plena non 
foret si alter independenter ab ipso explere posset illum tanti 
momenti regiminis actum, concilii oecumenici convocationem. 
— Papae potestas est monarchka. Verus autem monarcha non 
est ille princeps, quo invito potest aliquis ejus subditus co- 
mitia generalia regni legitime convocare. — Nullus est aut 
unquam esse poterit in Ecclesia, qui non sit Romano Ponlilici 
subditus et ei obedire teneatur. Petro quippe dictum pasce 
oves^ pasce agnos. Ra ut quilibet, vel non sit de ovili Christi, vel 
Papae obsequi teneatur. Igitur et ille cui adscriberetur po- 
testas concilium convocandi independentcr a Romano Ponti- 
fice, teneretur simul, quatenus ovis et subjectus relative ad 



PARS OCTAYA. 369 

Papam, concilium renitente Papa non convocare; ac proinde 
nonnisi illegitime ac per summum scelus illud invito Papa 
convocaret. 

Propositio IP. — Potest conciinim cecumenkum legitime con- 
vocari ab alio quam Papa, verbi yratia, ab imperatore^ dum- 
modo Papa consentiat. — Nam hocipso quod assensum pra3stet 
Romanus Pontifex, vult convocationem legilime sic fieri per 
imperatorem ; et hoc ipso implicite imperatorem ad id de- 
legat; et lioc ipso convocatio fit aucloritate Pontificia, licet 
mediante et brachii ssecularis auxilium praestante impera- 
tore. 

PuoposiTio IIP. — Licet concilium illeijitimum initio fuerit ob 
factam sine auctoritate Papx convocationem^ potest legitimum 
fieri, superveniente Pontificia ratihabitione. — Nam ex quo Papa 
consensum prwstat, el quod peractum est ratum habet, in- 
tervenit Ponlilicia auctoritas, ac proinde concilium incipit 
esse legitimum. 

Propositio IV\ — ConciUum initio legitimum, si continuetur 
post pronuntiatam a Papa dissolutionem, statim evadit illegi- 
timum. — Nam dissolulionem pronuntiando, sesc Romanus 
Pontifex e concilio retrahit. Proinde remanet conciliuin trun- 
ilum capite suo, et jam caret Romani Pontificis auctoritate, 
>ine qua legitimum esse nequit. 

Propositio Y^ — Ab imperatoribus convocata concilia oecume- 
nica, vel cum Romani Pontificis consensu convocata sunt, vel 
jiunquam recepta sunt ut legitima. — Ex octodecim conciliis, 
certo oecumenicis ac legitimis, ad hanc usque diem celebratis, 
sex ab imperatoribus indicta sunt, coetcra vero a Romanis Pon- 
tificibus. PoiTO in iilissex, imperalorum jussu convocatis, cer- 
lum est intervenisse Romani Pontificis consensum. 

Nictenum I convocavit quidem Constantinus Magnus: sed 

nmscnsu ct aucloritate Romani Pontiticis Sylvestri. Collii^itur 

.X his verbis Ruffini [Hist., libro X, cap. i) : « Turn iilo (Con- 

^tantinus), ex Sacerdotum sententia, apud urbem Nicceam 

III. 24 



570 TRACTATIS DE PAPA. 

episcopale concilium convocat. » Item colligitur ex irrefraga- 
bili testimonio concilii oecunienici sexti. Sic nempe legere. 
est, actione 18 : « Constantinus semper Augustus et Sylvester 
laudabilis, magnam atque insignem in Nicaea synodum con- 
gregabant, per quam ipsa Trinitas tam fidei symbolum dicta- 
\it, quamque adversus arianam malitiam sententiam promul- 
gavit » (Labbe, t. YI, col. 1049, edit. Parisiis, 1671). Consonat 
auctor libri Pontificalis, in Vita Sylvestri : « Hiijus temporibus^ 
factum est concilium cum ejus consensu (aUi legunt, prsecepto)» 
in Nicaea Bythiniee. » Idem testatur Sozomenus (lib. I, cap. xvi). 
Et tandem intervenisse Sylvestri Papae auctoritalem, omnino 
colligendum est ex istis verbis Legatorum Sedis Apostolicaein 
concilio Chalcedonensi : Synodum aums est (Dioscorus) facere- 
sine auctoritate Sedis Apostolicx^ quod nunquam licuit, nun- 
quam factum est (Labbe, t. IV, col. 95, edit. Parisiis, 1671). 
Sane si Nicaenum concilium absque Romani Pontificis aucto- 
ritate comocatum fuisset, nonausi fuissent isti Legati Ponti- 
ficii dicere : Nunquain factum est. Praesertim cum a Nicaena 
usque ad Chalcedonensem synodum 126 anni dumtaxat ef- 
fiuxissent. « Proinde dicendum est Constantinum praecepisse 
congregationem concilii Nicaeni, ex Ecclesise consensu, im- 
pulsione, auctoritate, et potestate dumtaxat executoria seu 
praesidii » (Muzzarelli, de auctoritate Bom. Pontificis in con- 
ciliis^ 1. 1, p. 82, edit. Gandavi, absque anni indicatione). 

Concilium Constantinopolitanum I, generale II, indixit 
Theodosius imperator. At non absque auctoritate Romani 
Pontificis Damasi. Constat testimonio generalis synodi sextae, 
actione 18 : «Macedonius Deitatem Spiritus sancti denegabat; 
sed maximus imperator Theodosius, et Damasus adaemas fidei, 
cujus solida mens gressionibus atque conflictibus alienarum 
sectarum nullatenus erat sauciabilis, Gregorius et Nectarius, 
illam in hac regia urbe synodum congregabant. » Praeterea 
testalur Baronius (Ud annum 581, n. 19) extare pervetustos 
codices in quibus haec scripta leguntur : « Sententiam de 



PARS OCTAYA. 371 

damnationc Maccdonii ct Eunomii Damasus confirmari prse- 
cepit cliam in sancta secunda synodo, qua? prascepto et aucto- 
ritate ejus apud Constantinopolim cclcbrata csl. » 

Ephcsinum concilium convocavil impcrator Tlicodosius ju- 
nior. At certum est accessisse conscnsum Ccelestini Papae. 
Nam sancto Cyrillo viccs suas in concilio delcgavit, ct insu- 
per trcs alios lcgatos ab urbe Roma misil; a quo sane absti- 
nuissct si concilii liujus cclcbrationi consensum dencgasset. 
Dclegatum Cyrillum ad obeundas in concilio C(jelestini vices, 
testatur Evagrius, his verbis : Cyrillo synodum disponente, et 
locum Co^lestini veteris Romx Episcopi obtinente (lib. I, cap. iv). 
Atquc idcm constat ipsismet Ephesini concilii actis, in quibus 
legitur, aclione prima : Cyrillus Alexandride, qui et Coslestini 
quoque sanctissimi sacratissimique RomanaeEcclesiae archiepiscopi 
locum obtinebat. Igitur facta ^st revera hsec synodus Cmlestini 
auctoritate^ prout scripsit sanctus Prospcr (\\i.Chronicis) . Facta 
est ncmpc a Coelestino, una cum sceptrorum domino (id cst 
imperatorc) prout habctur in actis sexti generalis concilii, 
actione 18 : Itenm Nestonus, et iterum Coelestinus et CyriUus. 
lUe quidem Christum dividebat et partiebat; hi vero cum Domino 
conspirantes, una cum sceptrorum domino divisorem dejiciebant. 
(Labbc, t. VI, col. i049, edit. Parisiis, i671.) — Perperam 
objiceretur, factamprius ab imperatore convocationem, quam 
consensisset Coeleslinus. Nam ctiamsi hoc verum foret, se- 
queretur dumtaxat illegitimam fuissc convocalionem doncc 
acccssit Ccelcstini consensus. Sed neque conceditur ante dic- 
tum consensum factam convocationem. Cum enim sanctus 
Cyrillus auctor Theodosio fuerit ut ejus nutu synodus colli- 
geretur, prout tcstatur Evagrius (1. 1, c. in), et aliunde idem 
Cyrillusadeo concorditer cum CoBleslino cgorit, ut is ipsi viccs 
suas dclegaverit, quis dubitet Cyrillum, priusquam synodi con- 
vocationcm ab imperatore postularet, cjus modi propositum 
( jclcstino indicasse et ipsius consensum obtinuisse? 

Concilium Chalcedonense, generale quartum, antequam 



572 TRACTATUS DE PAPA. 

convocaret imperator Marcianus, scripserat ad S. Leonem Pa- 
pam. Immo el ipse Leo synodum congregari postulaverat ; et 
ad illam misit Legalos, qui ipsius loco prsesiderent. Id docu- 
mentis probatum vide apud Muzzarelli, qui sic concludit : 
« Patet itaque, quod concilium Chalcedonense convocatum 
fuit per auctoritatem ecclesiasticam a Leone, et per saecula- 
rem potestatem praesidii a Marciano imperatore. » (De aucto- 
ritate Rom. Pontip,ds in conciUis gen., t. II, pag. 76, edit. 
Gandavi.) Confer Bellarminum {{(e Conciliis, 1. I, c. xiii). 

Quoad concilium Constantinopolitanum secundum, gene- 
rale quintum, sic habet Muzzarelli (de Auctoritate Rom. Pon- 
tificis in conciliis, t. II, p. 165, edit. Lovanii) : « Ex his actis 
constant, primum requisitam fuisse Vigilii auctoritatem ad 
convocationem concilii, et ipsum consensisse. Secundo, de- 
latam ei fuisse prxsidentiam concilii; sed ipsum concilio inte- 
resse recusasse. Quse duo satis manifestant, constans fuisse 
apud antiquitatem, quod Romanus Pontifex concilia oecume- 
nica convocaret, et eis congregatis praesideret. Quod si, non 
obstante secessu summi Pontificis, synodus habita fuit, factum 
parliculare non probat contra jus, maxime in conventu, in 
quo omnia per vim principis et per metum Episcoporum per- 
acta fuere. Quare concludendum est quod ille Constantino- 
politanus conventus orientalium Episcoporum non repraesen- 
tabat legitimum concilium oecumenicum... Etenim praeter 
praesentiam Romani Pontificis per se vel per legatos suos, 
deerat huic synodo reprsesi^ntatio Ecclesioe occidentaIis...Hsec 
ante oculos non habuit illustrissimus Bossuetius, cum quintae 
synodo habitae, invito ac repugnante Vigilio Papa, auctorita- 
tem concilii vere oecumenici deferre videtur, parte III, I. VII, 
cap. XX. Cerle oblitus fuerat suae sententiae pro quinta synodo, 
cum (libro VIII, cap. vni) de canone vigesimo octavo synodi 
quarlse deinde scripsit : In eo canone statuendo nequaquam 
conciUi (jeneralis ductoritate gaudebant, a quorum decretis in ea 
actione cum Sede ApostoUca universus occidens recedehat. Quod 



PARS OCTAVA. 573 

si quinta synodus inter oecumenica concilia locum obtinuit, 
quis ncscit hoc illi nomen et auctorilatem obvenisse ex con- 
firmatione ipsius Yigilii el aliorum Romanorum Pontificum, 
et ex acceptatione deinde occidentalis Ecclesiae? » 

Concilium Gonstantinopolitanum tertium, generale sextum, 
non fuit ab imperatore Constanlino Pogonato convocatum, 
nisi post priTstitum ab Agathone Papa consensum, et suam 
ad id auctoritatem adhibente eodem Agathone (vide apud 
-Muzzarelli, de Aiictoritate Rom. Pontificls in conciliis, t. 11, 
p. 202, edit. Lovanii). 

Concilium Ni(\Tnum sccundum, generale septimum, Ila- 
diiaiii Papte ordinatione convocatum fuit. Sic enim ipsc Ila- 
drianus scripsit Carolo Magno : « Et sic synodum istam se- 
cimdum nostram ordinationem fecerunt. » (Labbe, tomo YIl, 
col. 962, edit. Parisiis, 1671.) 

Concilium Constantinopolitanum quartum, generale octa- 
vum, jussu Hadriani Papse II convocatum est. (Yide apud 
Muzzarelli, tomo citafo, p. 258.) 

Quod decem alia concilia cecumenica, id est, quatuorLatc- 
ranensia, duoLugdunensia, Yiennense, Florentinum, ultimum 
Lateranensc, et Tridentinum, Romanorum Pontiticuin aucto- 
rilate convocata fuerint, in dubium vocavit nullus. Igitur 
veia prima pars propositionis, id esl, synodos ab imperato- 
ribus convocatas, et pro OBcumenicis habitas ac receptas, non- 
nisi consentientibus Romanis Pontitlcibus celebiatas fuiss.£. 
Ycra etiam secundapars, id est, tanquam conventicula seu 
conciliabula reprobata fuisse concilia qujfi assentientis Romani 
Pontificis auctoritate caruerunt. « Hoc titulo (ait Ferraris, 
V. ConciUum, art. I, n. II) reprobatum est in synodo Ro- 
mana a Gregorio II conciliabulum Constantinopolitanum tre- 
centorum Episcoporum, congregatum anno 750, eodem Gre- 
gorio renitente, a Leone Isauro imperatore. — Eadem ratione 
in concilio Romano a Stephano IV, anno 769, rescissa sunt 
acla conciliabuli Constantinopolilani pscudo-seplimi universa- 



374 TRACTATUS DE PAPA. 

lis, a Gonstantino Copronymo Leonis filio congregati anno 754. 
— Eaclem causa in concilio Lateranensi V reprobatum est con- 
ciliabulum Pisanum contra Julium secundum Papam indic- 
tum anno 1511. — Sic ab Eugenio IV anno 1433, fuerunt cas- 
sata, irrita et annullata omnia et singula statuta et decreta 
edita a concilio Basileensi, postquam ab ipso fuerat ibi disso- 
lutum, et Bononiam, inde Ferrariam et ultimo Florentiam 
translatum. Et sic de coeteris dicendum, cassata et infirmata 
esse concilia, quse absque auctoritate Romani Pontificis con- 
vocata seu continuata esse constat, et inter acephala et schis- 
matica conciliabula numeranda esse. » 

NoTA. — De casibus extraordinarils ob quos sine auctoritate 
Papx legitime convocari posse conciliim, non quidem perfecte 
oecumenicum, sed tamen aliquo sensu generale, tradunt doctores 
catholici. — Primus casus est, si sedes Romana vacet, vel morte, 
vel renuntiatione, vel amentia, vel perpetua captivitate Ponti- 
ticis.Posse in hoc casu a Cardinalibus convocari conciliumge- 
nerale, si ejus necessitas evidens sit, immo, si Cardinales 
renuant, posse mutuo hortatu Episcopos in unum locum con- 
venire, fuit communior doctorum sentenlia (vide Theolog. 
Wirceburg., t. I, p. 255, Parisiis, 1852. — Bellarminum, de 
Conciliis, I. I, c. xiv). Tale autem concilium esset imperfecte 
oecumenicum, quia deesset Papae auctoritas. Ego vero casum 
existimochimericum.Dependet si quidem ab hac circumstan- 
tia, quod necessitas celebrandi tunc generalis concilii evidens 
mf . Quam ei;i(/e?i(iam contingere unquam posse vix crediderim. 

Secundus casus est, si plures de Papatu contendaijt et dig- 
nosci nequeat legitimus. In hoc casu potest concilium legi- 
time convocari, absque Papae auctoritate, a Cardinalibus, aut 
etiam, si Cardinales renuant, ab ipsismetEpiscopis sese mutuo 
ad id hortantibus. Erit autem ejusmodi concilium imperfecte 
oecumenicum, nec ad aliud auctoritatem habebit, quam ut 
de certo Papa provideat (vide Bellarminum et Wirceburgenses, 
cituto loco). 



PARS OCTAVA. 375 

Tertius casus est, si Papa forel haereticus. Agitur de hseresi 
quam profitcrctur Pontifex, nou tanquam Papa seu definiendo 
ex calhedra, cum sic errare nequeat, sed tanquam privata 
persona. Kt in hoc etiam casu legitime congregari posse a 
Cardinalibus, aut, si renuant, ab Episcopis spontc convenien- 
tibus generale concilium, opinali sunt nonnuUi doclorcs ca- 
tholici. Ast primo negari potest casus, id est, Papam in ha^re- 
sim lal)i posse, eliam ut doctorem privatum. Secundo, dato 
quod tanquam persona privata posset hserelicus fieri, legiti- 
nium non foret tale concilium generale, absque auctoritate 
PapiB convocalum (vide supra^ parle III, sect. iv, cap. m). 

Quartus casus est, si Papa sit gravi scelere infamatus. Sed 
omnino errasse qui opinati sunt in hoc casu legitime can- 
vocaii posse generale concilium absque auctoritate Papce, 
vide supra (parte III, sect. iv, cap. ii). Et a fortiori apertissi- 
mus error est, posse ab alio convocari generale concilium, si 
Papa rogatus convocare renuat. 

Quoad diclos extraordinarios casus, cavendum est a non- 
nullis auctoribus, c*'teroquin catholicis, qui tempore Gon- 
stantiensis concilii aut subsecuto soeculo scripserunt. Lon- 
gissimum quippe scliisma mentes perturbaverat , et circa 
respectivam concilii et Papae auctoritatem novas ac erroneas 
opiniones ingesserat. Quos errores Sedes Apostolica non sta- 
tim damiiandos, sed diu tolerandos duxit. Et ideo subsecuti 
noimulli doctores, etsi catholici, eos in scriptis suis reti- 
nueruut. 

Cceterum de praefatis extraordinariis casibus sic mihi con- 
cludendum videtur : primus chimericus : S€cundus, seinel 
visus, nunquam redibit : in tertio et ([uarlo falsum esl con- 
vocari posse conciliuin absque Romani Poniificis auctoritate . 

§ 5. — Quinam ad concilium occumenicum sint vocandi. 

Propositio P. — NuUus laicus est necessario ad concilium vo- 
candus ut judex sit et suffraijium ferat. — De illa propositione 



r 



576 TRACTATUS DE PAPA. 

dicit Siiarez : est de fide (Tractatu de fide, disp. undecima, 
sect. I, n. 7). 

Probatur 1'' Scriptura sacra. — Ad laicos non pertinet jus 
interveniendi conciliis cum suffragio decisivo, si ad ipsos 
non pertineat munus definiendi quse sint credenda vel agenda. 
Porro lale munus ad laicos non pertinere, sed ad sacerdotes 
seu Ecclesiae pastores, commonent plures tum Veteris tum 
Novi Testamenti textus, verbi gratia: Sacerdotes levitx populum 
meum docebunt (Ezech. 44). Interroga sacerdotes legem (Xggm 
secundo). Labia sacerdotis custodient scientiam et legem re- 
quirent ex ore ejus (Malach. secundo). Veniam ad te ut audiat 
me populus, et credat tibi in perpetuum (Exod. 19). Si ambi- 
guum judicium..., venies ad sacerdotes (Deuter. 17). — Quos- 
dam dedit apostolos^ alios pastores et doctores (ad Ephes. 4). 
In quo Spiritus sanctus posuit vos Episcopos regere Ecclesiam 
Dei (Act. 20). Vos estis lux mundi (Matth. 5). Euntes docete 
(Matth. ultimo). Qui vos audit me audit (Luc. 10). — Ex scrip- 
tura sacra constat esse in Ecclesia, ex institutione Christi, 
pastores et oves. Jamvero si laici sint pastores, ubinam erunt 
oves? Si sint oves, ad eos non spectat munus pascendi, nec 
proinde munus judicium ferendi in conciliis. 

Probatur 2° traditione. — Constat hac de re traditio primo 
conciliis. In primo illo concilio Hierosolymitano, quod re- 
fertur Actuum apostolorum capite xv, apostoli ipsi cum pres- 
byteris conveniunt et defmiunt; reliqua multitudo audit et 
obedit. — In Nicseno primo, soli 318 Episcopi judicant et de- 
fmiunt; et imperator Constantinus fatetur fidei defensionem 
ad se non pertinere, et humiliorem locum sibi deligit. Ita 
Eusebius (lib. Illde Yita Constantini), Rufmus (lib. I, cap. ii), 
Socrates (lib. I, cap. vm), Tlieodoretus (lib. I, cap. vii). — In 
Ephesina synodo, etin Chalcedonensi (actione 1), soli Episcopi 
conveniunt, dant suffragia et subscribunt. — In octavo con- 
cilio oecumenico, canone 17, expresse rejiciuntur asserentes 
concilia non posse congregari absque ssecularibus principi- 



PARS OCTAVA. 577 

bus; idqiie contra canones et perpetuam EcclesioD consuetu- 
dinem esse dicilur. — De faclo nunquam laicis concessum 
fuisse decisivum suffragium, conslatex omnium conciliorum 
subscriptionibus. Nam formula bffic defmiens \c\judicans sub- 
scripsi, non adbibita reperitur ab ullo laico; sed dumtaxat ab 
Episcopis, et (ex privilegio) ab abbatibus et generalibus ordi- 
num religiosorum superiorijjus. Equidem in aliquot paucis 
oecumenicis subscripsit etiam imperator, sed cum formula, 
consentiens subscripsi; qua exprimitur dumtaxat submissio, 
excluditur jus decisivi suffragii. 

Secundo, constat eadem traditio imperatorum factis accon- 
fessione. Teste Ruffino (Hist.^ 1. I, c. ii) Constantinus Magnus 
in concilio JNica^no requisilus ut, auditis quorumdam Episco- 
porum querimoniis, judex esset, illud dignum tanto principe 
protulit : Vos a Deo nobis dati estis dii; et conveniens non est ut 
homo judicet deos. — Tbeodosius junior in suis ad Ephesinam 
synodum litteris : Illicitum est eum qui non sit in ordine sanc- 
tissimorum Episcoporum^ ecclesiasticis immisceri tractatibus. — 
Basilius imperator, inconcilio oecumenico oclavo, aclione de- 
cima (Labbe, t. VIII, col. H53, Parisiis, 1671) : « Quisquis 
habet aliquid adversus hanc sanctam et universalem synodum 
dicendum..., stet in medio, et quae sibi videntur dicat, sive 
Episcopussit, sive quisquam de ecclesiaslico clero, sive laicus 
aut ex iis qui civilibus officiis mancipantur existat; quamquam 
non datum sit istis, secundum canonem^ dicendi quidpiam peni- 
tus de ecclesiasticis causis; opus enim hoc Pontificum et sacerdo- 
tum est; sed, ex abundanti, omne os iniquum obstruere vo- 
lentes, licenliam prsestamus omiiibus... » (Confer Evagrium, 
lib. in, cap. iv; et Liberatum, libro II Breviarii, cap. xvi). — 
In quarta Romr/ia synodo sub Symmacbo Papa, refertur simi- 
lis confessio Theodorici Regis Ariani. — Similem Ilunnerici 
regis confessionem refert Victor {de Persec. VandaL, libro II). 
Justinus imperator, in octava generali synodo pronuntiavit, 
in causis fidei et religionis, imperiale judicium Sacerdotum 



578 TRACTATUS DE PAPA. 

judicio submitti. — Adrem etiam facit imperatricis Pulcheriae 
epistola, quam reperies inter pr?eambulas ad Chalcedonense 
concilium epistolas. 

Tertio, constat eadem traditio ex sanctis Patribus. Eam 
nempe doctrinam reperies apud Ignatium, epistola ad Smyr^ 
nenses: apud Dionysium, epistola 8 ad Demophikim; apud 
Tertullianum, de Prxscriptione^ ubi late irridet htereticos qui 
laicis attribuunt sacerdotalia munera; apud Ambrosium, epi- 
stola 34 contra Maxentium; apud Chrysostoraum, libro terlio 
de sacerdotio, et homilia 4 de verbis Isaiae; apud Augustinum, 
epistolis 48, 166, 167; apud Cyrillum, epistola 4; apud Atha- 
nasium, epistola ad solitariam vitam agentcs, ubi refert Osii 
Cordubensis ad Constanlinum imperatorem prieclara verba : 
Nec te immisceas ecclesiasticis, ncc nobis in hoc genere prsecipe, 
sed a nobis disce; apud Cyprianum, 1. IV, epist. 9; apud Basi- 
lium, in regula contractiori; apud Gregorium Nazianzenum, 
orationibus 10, 14, 17. 

Probatiir 3° ratione theologica. — Constitutam a Christo 
Ecclesiam, ita ut alii sint qui regant et alii qui regantur, alii 
pastores existant et alii oves, ahi docere debeant et alii do- 
ceri, est dogma catholicum; quod, prjBter alias probationes 
quas hic omittimus, omnino certum faciunt sacrse paginse. 
Christus enim Ecclesiam a se constituendam expressit typis 
regni, ovilis, civitatis. Porro in quolibet regno alii regunt, et 
alii reguntur. Nec dari potest ovile sine pastore aut pastori- 
bus qui ducant, et ovibus quce ducantur. Nec esse potest 
civitas seu societas civilis sine auctorilate praipositorum com- 
muni bono et tranquillitati consulentium, etsine civibus huic 
auctoritati subjectis. Aliunde autem non minus certum estad 
exercendam in Ecclesia regiminis potestatem constitutos a 
Christo Apostolos, et eorum successores Episcopos. Igitur 
laicis non competit jus Christi fideles regendi ac docendi. 
Proinde ipsis non competit jus in conciliis oecumenicis inter- 
veniendi tanquam judices, seu cum suffragio decisivo. 



PARS OCTAVA. 379 

Nota. — Prolestanliuin objeclioncs conlra praesentem pro- 
posilioncm confulatas \ide apud Bellarminum (de ConcHiis, 
1. I, cap. XVI). 

Propositio IP. — De jiire ordinario vocandi sunt et jiis suf- 
fra(jii decisivi habent Episcopi omnes jurisdictionem habentes. — 
Dicimus de jure ordinario., ad dislinclionom juris extraordi- 
narii, id est, ex privileyio vel consuetudine provenientiSy Cx quo 
solo vocandi sunt et suffragium decisivum habent, tum Car- 
dinales Episcopali charactere carentes, lum abbatcs exempti, 
tum generales ordinum religiosoruin superiores. Dicimus in- 
super, « Episcopi omncs jurisdictionem habentes, » ad dislin- 
ctionem Episcoporum in partibus, qui jurisdictione carent. 
Quo prainotato, probatur thesis sequentibus rationibus : 

1'' Jure vocandi sunt ad concilium generale, qui Eccle- 
siam regunt, repraBsentant, ac tractandarum causarum po- 
testatcm seu jurisdictionem habent. Nam in conciliis defi- 
niuntur dogmala, condemnantur haereses, statuuntur canones, 
disciplina roformatur pro universa Ecclesia, ecclesiarum jura 
necnon Episcoporum controversiae deciduntur, damnantur et 
absolvuntur rei, infliguntur poenae. Haec vero ad eos pertinent 
qui Ecclesiam regunt ac reprsesentant, pollentque jurisdic- 
tione in foro externo. Igitur ad concilium vocari debent. Sed 
isli non alii sunt quam Episcopi jurisdiclionem habentes. Ete- 
nim a Sp-ritu sancto positi sunt Episcopi regere Ecclesiam Dei 
(Actuum XX, V. 28). Et, ex diclo Cypriani (epist. 69), Ecclesia 
est in EpiscopOy scilicet quoad repraesentationem etjurisdiclio- 
nem. Et Apostolis eorumque successoribus Episcopis contulit 
Chrislus ligandi solvendique polcstatem. 

2° Usum a primis Ecclesiie seeculis viguisse, ut Episcopi, et 
quidem soli, in conciliis convenirent ac judicarent, testanlur 
haec Eusebii verba : Ob quam causam (id est ob qusestionem 
Pascbatis sub Victore Papa) conventus Episcoporum et conciUa 
per singulas quasque provincias convocantur (lib. V, c. xxiii). 
Idem tostantur reliquorum conciliorum acta, siquidem ex eis 



380 TRACTATUS DE PAPA. 

constat unumquoclque concilium fuisse de faclo convenlum 

episcoporum, non aliorum. 

3° Idem probat ediclum (in epistola imperalricis Pulcherise 

ad S(rategum) derepellendis etiam pervim a concilio omnibus 

non Episcopis. 

4" Idem probat exclamatio Chalcedonensium Patrum (ac- 

tione 4), contra monachos et laicos concilium ingressos : 

Mitte foras superfliios : concUium Episcoporum est. 

5** Idem probat formula in subscribendo ab Episcopis adhi- 

bita : Ego Einscopus definiens^ vel statuens siibscripsi. Probat 

nempe Episcopos, et quidem solos, judicum munus in con- 
ciiiis exercuisse. 

6** Idem probat celebre dictum Osii ad Constantinum (apud 
Athanasium epistola ad solitariam vitam degentes) : Tibi Deus 
commisit imperium; nobis Episcopis quas sunt Ecclesix concredi- 
dit. Kem dictum sancti Ambrosii ad Valentinianum (epist. 32) : 
Si conferendum de fide., Sacerdotum^ debet ista esse coUatio, sicut 
factum estsub Constantino, qui judicium dedU Sacerdotibus. 

Igitur vocandi sunt episcopi; et per se, seu secluso privi- 
legio, ipsi soli ex necessitate vocandi sunt. Et quod Episcopi 
congregati Ecclesiam reprtesentent, fuit doctrina perpetuo re- 
cepta, teste Eusebio qui (lib. III Vitoe Constantini) Nicsenum 
concilium vocat conventum orbis terrarum; teste Augustino 
(lib. I de Baptismo) qui Patrum Nicaenorum consensum vocat 
Ecclesiae totius consensum. 

Propositio IIP. — Ad concUium oecumenicum vocandos et cum 
decisivo suffragio admittendos esse omnes Episcopos jurisdictio- 
nem habentes, est jus divinum, quod mUla humana auctoritas 
immutare potest. — Est enim de jure divino ut variae Ecclesise 
partesEpiscopis tanquam ordinariis pastoribus regendse com- 
mittantur. Quod vide probatum in meo tractatu de Episcopo 
(parte I, sect. i, cap. vii). « Sacrosancta synodus declarat..., 

* Sacerdotum noinine, non tantum primis quatuor, sed subsequutis ctiam 
speculis, episcopos designatos, eruditis omnino oxplorata res est. 



PARS OCTAVA. 381 

Episcopos... positos sicut idem apostolus ait, regere Ecclesiam 
Dei )) (concil. Trid., sess. xxiii, c. iv). « Episcopi per terrae 
terininos definiti, ex Jesu Cliristi sunt sententia )> (S. Igna- 
tius, epist. ad Ephesios, c. iii). Equidem voluiilas hiec Christi 
non inlelligenda est eo sensu quod nequeat Papa exceplionalifer 
et justis de causis aliquas dioRceses simplicibus prsesbyteris, 
vel Vicariis apostolicis regendas committerc; sed intelligenda 
est eo sensu quod velit Christus generaliter et onUnarie regi 
dioeceses per Episcopos, qui sint proprii earum pastores. Unde 
contingere nunquam potest ut Papa Episcopos instituere de- 
sinat, et cis ad regendas difficeses generaliter et ordinarie 
Vicarios apostolicos substitual; quia si hoc contingeret, des- 
trueretur Ecclesiam quam instituit Christus. 

Jam vero ex eo quod sit de jure divino ut variae partes 
Ecclesia? per Episcopos tanquam ordinarios paslores regantur, 
sequitur esse pariter de jure divino ut iidem Episcopi ad c^n- 
cilium oecumenicum vocari debeant et cum suffragio decisivo 
admitti. Nam concilium nequit oecumenicum esse nisi patres 
universalem Ecclesiam reprsesentent. Universalem autem Ec- 
clesiam non reproesentabunt concilii patres, nisi unusquisque 
unam particularem Ecclesianq reproesentet, sicquc omnes si- 
mul patres reprsesentent omnes parliculares ecclesias seu to- 
lam moraliter Ecclesiam. Unusquisque autem non repraesen- 
tabit aliquam particularem ecclesiam, si hujus parlicularis 
Ecclesiai caput, seu ordinarius pastor, e concilio excludatur, 
et alius, ab ipso non delegatus, concilio intersil. Nam etiamsi 
quis ad concilium deputaretur a tota reliqua dioecesi, sed non 
ab Episcopo, non reprsesentaret particularem illam eccle- 
siam; siquidem non repra^sentaret praicipuam ejus partem, 
id est, caput, id est, Episcopum. Nec legilima esse posset talis 
deputatio, utpotefacta sine auctoritate illius qui in ea dioecesi 
totius ecclesiastici regiminis potestatern iiabet. Econtra aur 
tem unusquisque ordinarius pastor alicujus Ecclesi» parlicu- 
.laris, hoc ipso quod potestalem habeat regendi illius ovilis. 



382 TRACTATUS DE PAPA. 

absqueulla sibi per oves facla delegatione, ovile illud in con- 
cilio occumenico vere ac legitime repra^senlabit. Ac proinde 
simul collccti ordinarii particularium ecclesiarum pastores, 
totam Ecclesiam reprsesentabunt. Cumque id babeant ex eo 
quod sint ordinarii particularium ecclesiarum pastores, et hoc 
ipsum dimanet e jure divino, sequitur e jure divino pariter 
manare, quod sint necessaria concilii oecumenici membra, 
quodque debeant vocari, et cum decisivo suffragio admitti. — 
Hinc quando Christus apostolis, simul cum Petro eorum prin- 
cipe coadunatis, dixit : Quodcimqiie UgaveritiSy non solum vide-^ 
lur instituisse concilium cecumenicum, sed simul instituisse 
ut in concilio cecumenico judiccs sederent apostolorum in re- 
gendis ecclesiis successores, id est, Episcopi jurisdictionem 
habentes. 

Propositio IY''. — Episcopi nondum consecrati, sed jam episco- 
palem jurisdictionem in allqua dixcesi ohtinentes, videntur ad 
concilium vocandi et cum suffragio decisivo admittendi. — Equi- 
dem expensam illam qusestionem apud auctores non reperio, 
et si quis expenderit, ignoro. Sed recepta generaliter videtur 
doctrina, quse vocandi ad concilium Episcopos necessilatem 
repetit, non ab episcopali cliaractere, sed ab episcopali juris- 
dictione. « Totum quippc ecciesiastici concilii negotium (ait 
Melchior Canus, de locisy 1. V, c. n) non oidinis sed jurisdic- 
tionis potestate transigitur. » Proinde statim ac quis per ju- 
risdictionem episcopalem constitutus fuit alicujus particularis 
Ecclesise pastor, licet nondum episcopali consecratione insi- 
gnitus fuerit, videlur jus fundatum babere concilio oecume- 
nico interveniendi cum suffragio decisivo. Jgitur ejusmodi 
praesules comprehendi videntur sub convocationis foimula, 
qua uti solent Romani Pontidces, id est, qua vocant ad futu- 
rum concilium Episcopos, Archiejnscopos, Primates, Patriar' 
chas et omnes alios qui de jure vocandi sunt. 

Propositio Y\ — ProbabiUus non tenetur summus PontifeJO 
vocare ad conciUum et admittere cum suffragio decisivo Episco- 



PARS OCTAVA. 385 

pos (jui titulares, seii anulares, seu iu partibus nuncupantur. — 
Triplcx quoad illam quaestionem, doctorum sententia. 

Prima sententia eorum est qui contendunt episcopaH cha- 
racteri seu consecrationi alligatam a Christo fuisse jurisdictio- 
nem universalem, seu in universam Ecclesiam ; quee tameii 
iurisdictio non competat Episcopis quatenus singulis, sed so- 
lum quatenus coUegialiter seu conciliariter agentibus. Vi au- 
tem jurisdictionis ejusmodi, de jure divino vocari ad concilium 
deberent et cum suffragio decisivo recipi quilibet Episcopi, 
hoc ipso quod episcopalem consecrationem receperint, et 
quamvis non essent ullius dioocesis Episcopi; ac proinde ipsi 
etiam Episcopi qui dicuntur titulares seu anulares, seu in par- 
tibus infidelnnn, Christus tamen dictam universalem jurisdic- 
lionem non ita consecrationi episcopali annexam voluit, ut 
non possit aliquis Episcopus ea privari per excommunicatio- 
nem, sententiamve Romani Pontificis. Et boc esl systema 
Bolgenii, quod expositum cum citationibus vide in meo Trac- 
tatu de Episcopo (parte J, sect. i, c. vu). Fuit etiam sententia 
Catalani, qui sic babet (proleg. in conc, c. xni) : « Soli Epi- 
scopi, ex constitutione divina, seu vi characteris episcopalis, 
jus habent ferendi judicium defmitivum in conciliis. » 

Secunda sententia, cui solum adhffirere puto Lucium Fer- 
raris, Episcopis titularibus jus pariter tribuit interveniendi 
conciliis oecumcnicis cum suffragio dccisivo; sed jus illud 
repetit a jurisdictione in actu primo quam liabent in respecti- 
vas titulorum suorum ecclesias ac dioeceses. En ip&ius verba : 
« Immo eodem suffragii decisivi jure gaudent etiam Episcopi 
titularcs; et ideo etiam ipsi sunt de jure vocandi ad generalia 
concilia. Licet enim a tyrannis infidelibus sint occupatie ec- 
clesia:', ad quorum titulum sunt ordinati et consecrati Epi- 
scopi, et consequenter in actu secundo careant jurisdictione, 
ex quo non habeant territorium actuale, in quo subditis jus 
dicere possint, elc..., rctinent tamen jurisdictionem in actu 
primo quoad suas titulares ecclesias; alque potest dari (et 



384 TRACTATUS DE PAPA. 

utinam prodilatione fidei detiir), quod liberentur a tyrannide 
infidelium, et sic eliam inactu secundo habeant territorium » 
(Ferraris, v. Concilium^ art. i, n. 29). 

Tertia sententia tenet ejusmodi anularibus Episcopis non 
competere decisivum suffragium in concilio oecumenico, eos- 
que non esse de jure vocandos. Et fundatur hac ratione, quod 
omni episcopali jurisdictione careant. Et supponit eos omni 
jurisdictione carere, hoc ipso quod nullam dioecesim regen- 
dam habeant. Sic habet Melchior Canus : « Sane nisi me opinio 
fallit, sicut nec simplices presbyteri ita nec anulares fsti 
Episcopi in synodum cogendi sunt. Totum quippe ecclesias- 
tici concilii negotium, non ordinis sed jurisdictionis potestate 
transigitur. Ferre namque sententiam, solvere aut ligare, 
absque jurisdictione nemo potest» (Melchior Canus, cle Locis 
theoL, 1. V, c. n). ' 

Eadem doctrina sic a Suaresio exponitur : « Dico tertio ; 
soli Episcopi per se et necessario sunt ad concilia generalia 
convocandi, ut in illis judices sint u (de fide, disput. XI, sect. i, 
n. 12). Id probat Suarez, tum aliis rationibus, tum ex eo 
quod Episcopi proprie habeant universalem jurisdictionem in 
Ecclesia. Postea vero sic habet : « Objicies primo : hinc sequi 
Cardinales non perlinere ad concilium si Episcopi fortasse 
non sint, quia nullam habent potestatem jurisdictionis. Se- 
cundo, idem argumentum est de Episcopis titularibus seu 
anularibus, ut appellant » (ibid., n. 15). Et ad objectionem 
qua3 anulares Episcopos respicit, ita respondet : « Episcopi 
anulares vocari sine dubio possunt ad concilium, et habere 
suffiagia. Per se vero id minime necessarium est, quia juris- 
dictione carent episcopali. Et ita habet usus » (ibid., n. 18). 
Eidem sententiai adliaeret Schmalzgrueber : « Episcopi titu- 
lares vocari possunt et habere suftragia; sed non est necesse, 
quia actu carent jurisdictione episcopali; sicque habere usum 
testatur Suarez » (dissertatio prooemialis, g 8, n. 525). 

« li soti sunt de jure vocandi, inquit Billuart, qui habent 



Vm OCTAVA. 585 

jurisdictioiiem iion soluin in foro interno, sed etiam in foro 
externo. » His prffinotatis, probabiiiorem esse tertiam senten- 
Uiun, probatur ['' ex eo quod duie priores non satis fundattc 
videantur. Enimvero systema Bolgenii esse quid novum et 
pugnans cum principiis aliunde certis, vide in meo Tractatu 
de Episcopo (parte I, secl. i, c. vii). Sententia vero Lucii Fer- 
raris nititur falso supposito, videlicet penes litulares Episco- 
pos esse jurisdiclionem m actu primo qua^ transiret ad actum 
secundum, si loca illa liberarentur ab infidelium tyrannide. 
Cum loca ista inlra fines alicujus vicariatus aposlolici con- 
cludaiUur, ac proinde sul)sint episcopali jurisdictioni alicujus 
vicarii apostoiici, non possunt simul esse sub jurisdictione 
lilularis seu anularis Episcopi. Et etiamsi liberarentur ab 
infidelium tyrannide, adbuc jurisdictio in loca ista perma- 
nerel penes Vicarium Apostolicum, et nequaquam transiret 
ad litulares Episcopos. Jnsuper etiamsi cbinierica non csset 
jurisdiclio illa iu actu prinw, non censcnda foret dare jusin 
actu secundo inlerveniendi oecumenicifi synodo, sed dumtaxat, 
jus in actu primo, quod nuUi juri aequivalet. Probatur 2° ex 
eo quod numero plures ac graviores videantur doctores qui 
necessitalem Episcopos ad concilium oecumenicum vocandi 
repetunt ab ipsoruin jurisdictione in suas respective dioece- 
ses, et inde concludunt titulares Episcopos de jure iion essc 
vocandos. 

Nota. Eximiam de bac quiestione dissertationem, auctoie 
E. (iranclaude, reperies in pul)licatione periodica Revue des 
sciences ecclesiastiques ^ decembre 1868, et janvier 1869. 

riiorosnio Vl'. — Cardinales^ etiamsi careant episcopali cha- 
ractere, vocandi sunt et suffraijium deci/ivum habent. An autem 
ex jure divino^ vel solum Pontifuio, controvertitur. — Sic babet 
Suarez {de fide, disp. undocinia, sect. i, n. 17) : « Probabilius 
est Cardinales nunc ex jure ordinario pertinere ad i;enerale 
concilium: sive id babeant a jure divino, sive rontidcio. Quod 
eliam pendet e\ illa quiestione, an Cardinaliuin di^nitas sit 



586 TRACTATUS DE PAPA. 

jure humario introducta, ut vult Sotus... Victoria.,., vel di- 
vino, ut tenet Turrecremata (1. 1, c. viii) et plures alii. Quid- 
quid vero de hoc sit, jam doctores omnes citati conveniunt, 
Cardinales habere suffragium defmitivum in concilio, ut latius 
prosequiturTurrecremata, libro tertio, capite xiv. Ratio vero 
est, quia jam ex usu et concessione Ponlitlcum, praeferuntur 
Cardinales Episcopis, inhis quae episcopalis consecratio essen- 
tialiter non lundat. Tum etiam quia in suis titulis habent 
jurisdictionem episcopalem... Unde in conciiio Lateranensi 
sub Leone X, ante Episcopos subscribunt Cardinales. » 

« Catholicorum sententia est, inquit Bellarminus, solos 
prselatos majores eosque omnes, id est, Episcopos, in conci- 
liis geneialibus et provincialibus iiabere jus suffragii decisivi, 
ordinarie; ex privilegio autem et consuetudine, etiam Cardinales, 
abbates, et generales ordinum, licet Episcopi non sint » {de 
Conciliis, 1. I, c. xv). 

Qugestionem solvit Schmalzgrueber hoc modo : « Vocari de- 
bent Cardinales, etiam non Episcopi. Idque ex privilegio vel 
consuetudine, ut quidam existimant, vel (ut alii cum Suare- 
sio) etiam ex jure ordinario. Quia actus jurisdictionis qui ad 
externum Ecclesiae regimen ordinantur, et intrinsece a con- 
secratione episcopali non pendent, communicari possunt qui- 
busvis personis ecclesiasticis capacibus » (Dissert. prooemiaUs, 
g 8, n. 326). 

Propositio VIP. — Abbates exempti, etiamsi jurisdictionem 
quasi-episcopalem non habeant nisi in monachos suos, ad conci- 
Uum sunt vocandi et suffragiam decisivum habent, ex priuilegio 
et consuetudine. — Agimus hic de abbatibus qui jurisdictio- 
nem quasi-episcopalem habent in subjectos sibi monachos, 
suntque ab ordinaria Episcopi dioecesani jurisdictioneexempti, 
nec subsunt alteri abbati, sed immediate Romano Pontifici. Et 
cum inter ejusmodi abbates extent nonnulli qui jurisdictione 
quasi-episcopali potiuntur etiam in populum aliquem et in 
aliquod territoriuin, ne sit iequivocatio, in propositione de- 



PARS OCTAVA. 587 

cisivi suliragii jus adscribitur abbalibus , etiamsi jnrisdic- 
tionem non nisi i}i monachos siios habeant. Quo prsenolato, 
sit : 

AiiGUMENTUftf 1. — Ex communi doctarum seiitentia. — Beilar- 
minus : « Calholicorum sententia est... Episcopos... habere 
jus suffragii decisivi ordinarie : ex privilegio autem et consue- 
tudine, etiam Cardinales, abbates, et generales ordinum, licet 
Episcopi nonsint)) (deConciUis^ 1. I, c. xv). — Schmalzgrueber : 
« Similiter suffragium habent in conciliis decisivum... Abba- 
tes, et generales ordinum regularium, ex usu et privilegio » 
(dissert. prooemialis^ g 8, n. 528). — Feiraris : « Ex privilegio 
autem et consuetudine vocandi sunt ad concilia generalia cum 
suffragio decisivo Cardinales etiam non Episcopi, abbates, et 
ordinum regularium generales » (verbo Concilium^ art. 1, 
n. 50). — Wirceburgenses theologi, loquentes de Cardinalibus, 
abbatibus cxeinptis et generalibus ordinum : « Nunc tamen 
ut judices admittuntur in conciliis, quia in Florenlino, Lalc- 
ranensi et Tridentino subscripserunt definientes; ergo. Con- 
firmatur : ex privilegio et consuetudine habent Cardinales 
jurisdictionem episcopalem in Ecclesiis sui tituli : abbates 
exempti et generales ordinum quasi episcopalem in suos reli- 
giosos. Ergo supposito hoc privilegio, accedente etiam con- 
suetudine, ad concilium sunt vocandi; ut totius Ecclesiae re- 
prgesentatio, suoruin etiam fidelium subditorum ratione ac 
rcspectu obtineatur )> (de Principiis theologicis, disput. TI, c. ii, 
art. 5, 1. 1, p. 257,Parisiis, 1852). — Cardinaiis PaUavicinus : 
Quanquam enim ea potestas solis Episcopis ordinario jurc 
debeatur, constat tamen, ex privilegio per veterrimum etiam 
usum praesulibus vel minoris nota? fuisse concessum. Unde 
non in tribus postremis solum conciliis, Constantiensi, Flo- 
rentino, acLateranensi, generales ordinum religiosorum prae- 
fecti atque abbates ea usi, sed in Viennensi in Gallia, in duo- 
bus Lugdunensibus, et in aliis quatuor Lateranensibus, juxta 
ac Episcopi habiti sunt. Cujus etiam moris vesligium satis 



388 TKACTATUS DE PAPA. 

apparet in septima orienlali synodo \ ubi in secunda actione 
monachi pariter advocantur ad suam sententiam proferen- 
dam. Et in actione quarta Archimandritse et Hegumeni, hoc 
est, ductores^ unius vel plurium monasteriorum ^rsefecturam 
gerentes, una cum Episcopis sua nomina decretis fidei sub- 
scribunt. Huc accedit, abbates, cum inaugurantur, obstrin- 
gere se jurejurando, itidem ac Episcopi solent, ut concilio 
intersint, ubi a Ponlifice advocentur. In Romanae pariter Ec- 
clesiae ritualibus, connumeranlur abbates inter eos qui jus 
suffragii obtinent in conciliis ; additurque, id postea merito 
ad religiosorum summos prsesides inductum. Ex quibus li- 
quet id quod dicebamus, hujusmodi auctoritatem, ut ad Epi- 
scopos ex ordinarii juris potestate ea pertinet, perinde ab- 
batibus ex privilegio veteris consuetudinis tribuendum. » 
{Historia concilii Tridentini, lib. VI, cap. ii, t. I, p. S-^S, An- 
tuerpise, 1670.) 

In concilio Tridentino (id est, in quibusdam coetibus pne- 
paratoriis ante primam sessionem, et cum paucissimi adhuc 
patres advenissenl) disputatum quidem fuit an abbales cum 
decisivo suffragio essent admittendi. Sed longam eorum pos- 
sessionem quoad dictam decisivi suffragii praerogativam alle- 
gabant Legati Pontificii. Qui vero exclusos abbates volebant, 
non negabant ejusmodi possessionem, scd contendebant revo- 
canda esse talia regularium jura, utpote nociva. Id nempe 
mihi coUigendum videtur ex Pallavicini narratiojie (lib. YI, 
c. ii). Igilur unanimis tuiic fuit sententia de acquisito ab ab- 
batibus per longam possessionem decisivi suflragii jure, et 
disputalum dumtaxat an ea prjerogativa continuenda foret. 
De facto a Tridentinis Patribus revocata non fuit. - 

Item sententia fuit Rornani Pontificis Pauli III, abbatibus in 
concilio oecumenico decisivum suffragium competere. Nam, 
teste Pallavicino (1. VI, c. n) • « Pontifex collaudavit pryesides, 

^ Niciena secunda, aniiu 7'J4. 



PARS OCTAVA. 389 

quod eam judicandi potestatem in religiosis sustinuissent; 
simul eliam cohortatus est ad eorum causam propugnandam; 
quippe non modo rerum conditionibus opportunam, sed ra- 
tioni consentaneam. » 

Igitur commtmis revera sententia haec dici potest, quamvis 
nonnulli auctores contrarium tenuerint. 

Objicies. — Contrarium tenuit Siiarez, sequens Cardinalem 
Jacobatium et Cardinalem Albanum. Sic nempe habet in suo 
tractatu de (ide, disputationc undecima, n. 18 : c< Tertio, ge- 
nerales ordinum, ex consuetudine et concessione Pontificum, 
habent suffragium, quamvis ex jure communi non oporteret 
illos vocare. Quarto, de Abbatibus non viget talis aliqua consue- 
tudo, nec Ponti^ces illis Iwc concesserunt, nec eorum dignitas 
talis est ut putandum sit, jure divino hoc ad ipsos pertinere. 
Et quamvis aliis in rebus videatur eorum jurisdictio simiiis 
episcopali, non tamen in omnibus quia id ex jure humano 
descendit. Videatur Jacobatius referens multos, libro secundo, 
capite secundo, versiculo dubium tamen est; Albanus, prima 
parte de Concilio, capite xvi. » 

Bespondeo. — 1"* Longum schisma in Constantiensi concilio 
cxtinctum, mentes perturbaverat, et multis erroneis opinio- 
nibus prffisertim circa ea quse Ecclesiae constilutionem etSedis 
Apostolicff» auctoritatem respiciunt, ortum dederat. De Aber- 
rationibus Gersonii et Petri de AUiaco jam supra diximus (parte H, 
sect. II, cap. VI, § 5 et 4). Sed et illi qui proximis post Con- 
slantiense concilium temporibus scripserunt, utpote antece- 
dentium errorum caligine nondum satis expediti, cautequoad 
dictas materias legendi sunt, etsi ca^teroquin erga Sedem 
Apostolicam bene affecti fuerint, et bona fide utilitatem Eccle- 
siae pro scopo habuerint. hiter quos recensendus potissimum 
Cardinalis Jacobatius; cujus proinde auctoritas in multis me- 
rito recusari debel. Et meo quidem judicio, non debuisset 
Labbe in suo conciliorum apparatu, Jacobatii tractatum de 
Conciliis edere. Et etiam Cardinali Albano appliranda sunt 



390 TRAGTATUS DE PAPA. 

quae dixi, licet multo minus, seu quoad pauca dumtaxat, pla- 
cita. Unde vis objectionis tota stat in auctoritate Suaresii, quae 
revera maxima est. — At T notare poterit lector a Suaresio 
quseslionem hanc ex professo non expendi, sed pauculas tan- 
tum citatas lineas per transennam exscriptas. Si attendisset 
Suaresius ad id quod in concilio Tridentino contigerat, immo 
\el ad id quod Bellarminus docuerat, sane non incunctanter 
sic asseruisset : de Abbatibus non viget talis aliqua consuetudo; 
quod assertum falsum prorsus esse apertissime constat mo- 
numentis et factis historicis. Igitur quantacumque sit Suaresii 
auctoritas, omnino dicendum est eum hac in re in errorem in- 
ductum fuisse. Qui error non impedit quin contraria senten- 
tia communis vocari possit. Si quis tamen, ob tanti viri aucto- 
ritatem, non simpliciter communem esse vocandam, sed so- 
lummodo communiorem, aut magis receptam contenderit, 
haud dissentiemus. 

Argumentum II. — Ex possessime plusquam mille annorum. 
— Quod abbates cum suffragio decisivo interfuerint concilio 
oecumenico Lateranensi anni 1180, et subsecutis omnibus ge- 
neralibus synodis usque ad Tridentinam inclusive, satis con- 
stat ex citato Cardinalis Pallavicini testimonio, et quisque 
compertum habere potest dictorum conciliorum acta, id est, 
subscriplionum catalogos pervolvendo, in coUectione, verbi 
gratia, quam ediderunt Labbe et Cossart. Quod autem etiam 
in concilio oecumenico Nicseno secundo, anni 787, abbates 
dicta praerogativa jam potiti sint, paucis ostendamus. Sic le- 
gere est sub tinem actionis secundoe (Labbe, t. VII, col. 151, 
edit. Parisiis, 1671) : « Sancla synodus dixit : justum est ut 
reverendissimi monachi pronuntient. Reverendissimi mona- 
chi dixerunt : si ordo est talis (•?] Ta?t<; eaTlv), ut nos monachi 
pronuntiemus, sicut jubetis. Tarasius sanctissimusPatriarcha 
dixit : Ordo est unicuique qui reperitur in synodo, ut pro- 
nuntiet confessionem suam. Sabbas reverendissimus mona- 
chus et Hegumenus Studii dixit : secundum antiquam et pri§- 



PARS OCTAVA. 391 

corum temporum illibalam fidem..., et secundum destinatam 
syllabam a ter Beato et Apostolico Papa Iladriano..., confiteor 
ot credo, et adoro sacras imagines. Eos autem qui non ila 
sentiimt analliematizo. Gregorius reverendissimus monachus 
et Hegumenus sancti Sergii dixit :... Joannes Hegumenus Pa- 
gurii similiter. » Et ibi septem alii Hegumeni nominanlur 
cum eadcm formula smiUter. Ac tandem additur : « Et ca^leri 
omnes monaclii pronuntiaverunt similiter. » Notetur autem 
eamdem prorsus esse formulam qua usi sunt Episcopi. Verbi 
gratia : Sisinnius sanctissimus Episcopus GariaUi simiUter (Labbe, 
loco citato). Pariter sub finem actionis quarta? post subscrip- 
tiones Episcoporum et cum eadem dicta formula, leguntur 
subscriptiones centum et octodecim Hegumenorum seu abba- 
lum, quarum prima iiaec est : « Sabbas monachus et Hegu- 
menus monasterii Studii similiter. » (Labbe, citato tomo VII, 
col. 359.) Et ex iis 118 Hegumenis, sex vocanlur simul Archi- 
mandritde; verbi gratia : Theodorus Hegnmenus et Archimaii- 
drita Bodi simiUter (Labbe, ibid., col. 559). Quod autem de- 
nominatio illa Hegumenus idem omnino apud grsecos signifi- 
caverit ac latina vox abbas., constat ex eo quod unus e duobus 
Hadriani Papa^ Legatis, qui erat abbas sancti Sabbse in urbe 
Roma, in actis eodem Hegumini nomine designetur. Sic, verbi 
gratia, se habent subscriptiones dictorum Legatorum, quae 
pr?ecedunt snbscriptiones Patriarcharum et caeterorum om- 
nium, quamvis ii Legati non essent nisi simplices presbyteri : 
« Petrus indignus primus presbyter Sedis sancti Apostoli Pe- 
tri, et locum supplens Iladriani Papae senioris Romae, defi- 
niens subscripsi. — Petrus indignus presbyler et Hegumemis 
monasterii sancti Patris Sabbae siti Romae, et locum supplens 
Hadriani Papio senioris Roma?, definiens subscripsi » (Labbe, 
l. VH, col. 558, edit. Parisiis, 1671). Igitur jam ab anno 787 
potiti sunt abbates dicta praerogativa, quae ipsis in omnibus 
subsecutis conciliisoecuinenicis continuatafuit,et quae proinde 
ab annis saltem mille et septuaginta perdurat. 



592 TRACTATUS DE PAPA. 

Objicies l^ — Dicti Hegumeni non erant unius monasterii 
abbates, sed generales plurium monasteriorum superiores. 
Proinde hoc exemplum non probat quoad abbates de quibus in 
thesi. 

Respondeo : Falsum est assertum. Nam plurium monaste- 
rioriim generales superiores, non simpliciler Hegumeni^ sed 
Archimandritx vocabantur. Absonum est pra^terea inuno coii- 
cilio adfuisse 118 generales plurium monasterioriun superiores. 
In hoc numero sex dumtaxat Archimandritse reperiuntur. 
Cseteri 112 fuerunt solummodo unius monasterii Ilegumeni, 
id est, rectores. 

Objicies 2\ — Saltem valde restricta fuit dicta possessio ab- 
batum in concilio Tridenfino. Nam, tesle Pallavicino (I. YI, 
c. n), non admissi sunt nisi tres abbates Cassinenses, et cum 
hac conditione quod trium suffragia pro unico haberentur. 

Respondeo : 1" Falsum est tres solummodo abbates Tri- 
dentino concilio interfuisse, nec hoc dicit Pallavicinus. Sed 
l6co citato de solis istis tribus loquitur, quia nondum alii 
advenerant. Nec mirum cum vix incoepta tunc foret synodus, 
et primae sessioni adfuerint dumtaxat Archiepiscopi quatuor 
et Episcopi 22. Caeterum constat Tridentino concilio inter- 
fuisse abbates quatuordecim, videlicel : Isidorus Clarius, abbas 
Pontidse Bergomensis, Brixiensis. (Labbe, ad calcem sessio- 
nis 5.) — Chrysostomus Gimilianensis, abbas sanctae Trinitatis 
de Caieta, Calaber. (Labbe, ibid.) — Lucianus de Othonibus, 
abbas Pomposae Ferrariensis, Mantuanus. (Labbe, ad calcem 
sessionis 7.) — Gerardus Hamericurth, abbas Bortini, ordinis 
Carmelitarum, Germanus. (Labbe, ad calcem sessionis 15.) — 
Marcus de Brixida, abbas sancti Vitalis de Ravenna, ordinis 
sancti Benedicti, Italus. (Labbe, ibid.) — Eusebius de Parma, 
abbas sanctae Marise Gratiarum, dioecesis Placentinse, ejusdem 
ordinis, Italus. (Labbe, ibid.) — Hieronymus de Souchier (de 
la Souchiere),GaIIus, Campanus, abbas Clarevallensis, postea 
Cardinalis. (Labbe, t. XTV, col. 952, edit. Parisiis, 1672.) — 



PARS OCTAVA. 593 

Simplicianus, abbas sancli Salvatoris Papiae, de Vultolina, 
congregationis Cassinensis (Lahbe, ibid.) — Slepbanus Cata- 
nius, Novariensis, abbas Sanctie Mariae Gratiaium Plncentinse 
dioecesis, congregationis Cassinensis. Is interfuit ultimse ses- 
sioni. (Labbe ibid.) Ejusdem autem monasterii alter abbas, 
Eusebius de Parma, interfuerat sessioni 15, ut supra vidimus. 
— Auguslinus Loscus, Hispanus, abbas sancti Benedicti de 
Ferraria, congregalionis Cassinensis. (Labbe, loco citato.) — 
Claudius de Sainctes, Gallus, Campanus, abbas Lunevillanus. 
(Labbe, ibid.) — Cosmas Damianus Hortulanus, Hispanus, 
abbas Vill.iebertrandi. (Labl)e, ibid.) — His quatuordecim non 
adjunximus Ludovicum de Baissey, abbatem Cisterciensem, 
licet primo loco inter abbates ponatur (Labbe, tomo XIV, 
(oL 952, Parisiis, 1G72), quia erat simul generalis totius 
ordinis, unde objici posset eum non quatenus abbatem in- 
lcrfuisse, sed qualenus alicujus religiosi ordinis superiorem 
generalem. 

Respondeo : 2*" Condilionem quod trium abbatum Cassinen- 
sium suffragia pro unico computarentur, statutam fuisse 
transitorie, id est, donec advenisset major Episcoporum nu- 
merus. Poslea vero de transitoria ista restrictione nuUam 
habitam fuisse ralionem mihi certum videtur. Id tamen di- 
recte probare omitto, quia pr?e manibus non habeo necessaria 
documenla. 

Argumentum III. — Ex formula indictionis a Bomanis Ponti- 
ficibus adhiberi solita, — Sic bulla indictionis Tridentini con- 
cilii : « Omnes omnibus ex locis, tam venerabiles'fratres nos- 
tros Patriarchas, Archiepiscopos, Episcopos, et dilectos filios 
abbates, quam alios quoscumque, quibus jure aut privilegio 
in conciliisgeneralibus residendi, et sentenlias in eis dicendi 
permissa potestas est; requirentes, hortantes, admonentes, 
ac nihilominus eis in vi jurisjurandi quod nobis et hnic Sanclae 
Sedi prsestiterunt, ac sanctae virtute obedientise, aliisque sub 
pcenis jure aut consuetudine in celebrationibus conciliorum 



m TRAGTATUS DE PAPA. 

adversus non accedentes ferri et proponi solitis, mandantes 
arcteque praecipientes ut ipsimet, nisi forte justo dctineantur 
irnpedimento, de quo tamen lidem facere compellantur, aut 
certe per suos legitimos procuratores et nuntios, sacro huic 
concilio omnino adesse et interesse debeant. » (Labbe, t. XIV, 
col. 750 et 751, edit. Parisiis, 1672.) Notet lector ibi expresse 
convocari abbates; de generalibus aulem ordinum superiori- 
bus haud fieri expressam mentionem, etsi comprehendantur 
sub verbis, quam alios, etc. — In bulla indictionis concilii 
oecumenici Lateranensis quinti, anno 1512, sic loquitur Ju- 
lius Papa II : « Insuper prsefalis et aliis venerabilibus fratri- 
bus Patriarchis, Archiepiscopis, Episcopis, monasteriorum 
abbatibus et prselatis... Mandamus ut ad ipsum concilium La- 
teranense accedere... debeant » (Labbe, t. XIV, col. 57, Pari- 
siis, 1672). — In buUa indictionis Constantiensis concilii a 
Joanne Vigesimo tertio : c< Venerabiles fratres nostros Palriar- 
chas, Archiepiscopos, Episcopos, et dilectos filios electos ab- 
bates, et caeteros ecclesiarum et monasteriorum prffilatos,» etc. 
(Labbe, t. XII, col. 12, edit. Parisiis, 1672.) — In buUa in- 
dictionis concilii oecumenici Viennensis a Clemente V : « Ve- 
nerabilibus fratribus nostris Archiepiscopis , Episcopis, ac di- 
lectis filiis electis abbatibus, prioribus decanis, praepositis, » etc. 
(Labbe, t. XI, parte II, col. 1545, Parisiis, 1671.) •— Paulo 
post (col. 1556) apud eumdem Labbe videre est nomina duo- 
decim abbatum, ad quos indictionis buUa directa est. — Et 
landem buUa qua Pius IX feliciter regnans mox celebrandum 
concilium Vaticanum indixit, vocatos pariter meminit, im- 
mediate post Episcopos, dilectos filios abbates (buUa Mterni 
Patris, 29 junii 1868. — tn diario (VUnivers), 5 juillet 1868. 

Igitur consuetudo seu constans praxis abbates ad concilia 
oecumenica vocandi, est factum certissimum, 

Argumeintum IV. — Ex jurejurando ab abbatlbus, cum inaugU' 
rantm\ prsestito, eundi ad concilium oecumenicum. — Nam, ut 
videre est in Pontificali, ejusmodi juramentum eodem modo 



PARS OCTAVA. 395 

praestant ac Episcopi. Sane nisi Sedes Aposlolica, inter eos 
qui vocari ad concilium debent, abbates etiam computarel, 
dictum jusjurandum ab ipsis non exigeret. 

Ahgume-ktum y. — Ex ntuaUbus Ecclesix Romanx libris. — In 
eis enim, teste supra citato Pallavicino, connumerantur ab- 
bates inter eos qui jus decisivi suffragii obtinent; et additur 
eam abbatum pra^rogativam, merito postea extensam fuisse ad 
generales ordinum superiores. 

Objicies 1". — Allegata documenta commode intelligi pos- 
sunt de solis abbatibus qui jurisdictionem quasi episcopalem 
oblinent in aliquem populum. Unde isli soli vocandi sunt et 
cum suffragio decisivo admittendi. 

Respoudeo : Absona prorsus ejusmodi interpretatio. Abba- 
tes enim tales non sunt per episcopalem in aliquem popu- 
lum jurisdiclionem, sed sohammodo per jurisdictionem in 
subjectos sihi monachos. Si haberent dumtaxat jurisdiclio- 
nem in populum, essent quidem prxlati, abbates nullomodo. 
Quod sint abbates totum ipsis venit e subjectis quibus prsesunt 
monachis. Jurisdictionem autem in populum, nec acquirendo 
magis tlunt abbates, nec amittendo minus. Igitur ubi docto- 
res, ubi indictiones conciliorum, ubi libri rituales ac csetera 
documenta de abbatibus simpliciter et sine addito agunt, eisque 
in concilio jus decisivi suffragii ex privilegio ac vetustissima 
consuetudine tribuunt, id intelligendum est de omnibus abba- 
libus qui essentialia seu requisita ad constituendam dignila- 
tem abbalialem habent; ac proinde intelligendum est etiam 
deabbatibus in solos monachos jurisdictionem obtinentibus. 
Et sane si vocandorum abbatum ratio fuisset eorum in ali- 
quam plebem jurisdictio, id in buUis indictionis expressum 
occurreret. Legeretur nempe : Et iUIectos filios abbates juris- 
(lictionem in populum obtinentes. Atque idem canonistse dili- 
genter adnotassent. — Idem cseteroquin facto solo plenissime 
constal. Inquiratur, tum de illis quatuoidecim abbatibus qui 
concilio Tridentino interfuere, tum de aliis successive anti- 



396 TRACTATUS DE PAPA. 

quiorum conciliorum, usque ad supradictos li2Hegumenos 
seu abbates concilii Nicseni secundi anni 787; et comperietur 
ex ipsis quam plurimos solis religiosis suis poteslate seu ju- 
risdictione prcefuisse. 

Objicies 2^ — Restringendum saltem est diclum privile- 
gium ad abbates plurium monasteriorum, seu totius alicujus 
monachalis congregationis generales superiores. Ut proinde 
non qualenus abbatibus hoc cis competat; sed sicut cseteris 
ordinum religiosorum generalibus pr«positis. 

Respondeo : Hsec etiam restrictio fundamento caret. Equi- 
dem ex quo, in Benedictina familia, per Cluniacensem refor- 
mationem, coeperunt plura monasteria in congregationem 
coalescere, orta etiam est abhatum diversitas. Antea sciHcet 
monasteria omnia erant singularia; id est, unumquodque ab 
omnibus aliis independens erat, et completam familiam con- 
stituebat, cujus caput abbas. Ortis variis congregationibus, 
verbi gratia, Cluniacensi, Cassinensi, AngHcana, distingui de- 
buit abbas primarius seu monasterii primarii, tum ab abba- 
tibus monasteriorum secundarionim ejusmodi congregatio- 
num, tum ab abbaHbus monasteriorum quae singularia, id est, 
extra omnem congregationem remanserant. Si valeret objec- 
tio, praerogativa decisivi suffragii in concilio soHs abbatibus 
primariis competerct; non autem abbatibus secundariis mo- 
nachalium congregationum , nec abbatibus monasteriorum 
quae singularia remanserunt. Porro, 

l"" Competit dicta prserogaliva omnibus monasteriorum sin- 
gularium abbatibus. Nam hi sunt in vero ac stricto sensu ab- 
hates, siquidem exercent in suos monachos potestatem, nuHi 
aHeri abbati subjectam. Primaiii autem congregationum ab- 
bates, Hcet habeant majorem potestatem extensive seu in plura 
monasteria, non tamen majorem habent intensive. Igitur nuHa 
est ratio cur, sub denominatione abbatum, in indictionibus 
conciHorum aHisve documentis, et canonistarum scriptis adhi- 
bita, non comprehendantur monasteriorum extra omnem 



PARS OCTAVA. 397 

congregalionein existentium abbates. — Insuper recenseantur 
(apud Labbe, \erbi gratia) abbates qui concilio Tridentino et 
aliis retro conciliis cecumenicis usque ad Nicaenum secunduiu 
interluerunt, et de tacto quam multi reperientur qui non 
fuerunt (jenerales congregationum superiores. 

2° An autem in monacbalibus congregalionibus, non tan- 
tum primario totius congregationis abbali, sed etiam secun- 
dariis ejusdcm congregationis abbatibus dicta prierogativa 
competat, aliis expendendum relinquo; tum ne nimis volu- 
men crescat, tum quod multa ignorem, quae forent ad illam 
enucleandam qua^stionem scitu necessaria \ 

pROPosiTio VIIl^ — Generales ordimwi reliijiosorum superio- 
res, ex privilegio et consuetudine, sunt vocandi et cum sufjraijio 
decisivo admittendi. — Constat 1" ex unanimi doctorum seii- 
lentia; qme satis innotescit ex dictis supra quoad abbales. 
Coiistat 2" ex eo quud de facto ad ultima concilia oecumenica 
vocati fuerint, et suffragium decisivum babuerint, prout in 
dictorum conciliorum actis videri potest. Concilio Tridentino, 
verbi gratia, interfuefunt octo ejusmodi generales, videlicet : 
Dominicaiiorum, — Minorum de obseivantia, — Minorum con- 
venlualium, — Eremitarum sancti Augustini, — Servorum 
sanctse Marise, — Carmelitarum (per procuratorem), — Jesui- 
tarum, — et Capuccinorum (eorum nomina vide apud Labbe, 
t. XIV, col. 953, edit. Parisiis, 1072). In concilio Vaticano 
sedent pariter cum suffragio decisivo generales ordinum reli- 
giosoium superiores. 

Pkopositio IX''. — Prociiratores Episcoporum in concilio Tri- 
dentino non habuerunt suffrafjium decisivum^ sed dumtaxat con- 
sultivum. — « Dubitari potest (ait Sclimalzgrueber, dissort. 
prooem., g 8, n. 550) de prielatis vel aliis clericis, qui loco 

* Ha?c de abbatibus scripseram aiite quam convenisset Vaticanum concilium. 
Certum autem est ia hoc concilio admissos dumtaxat fuisse gcneralcs congrej;a- 
tionum Abbalcs. Derogatum proinde fuit cieterorum pricrogativue, si revera 
prierogativa hiec penes alios etiam abbates antea stelerit, prout evincere viden- 
lur supra deductLC rationes. 



398 TRACTATIJS DE PAPA. 

Episcoporuin absentium intersunt concilio generali. Quod du- 
bium resolvi ope distinctionis potest. Nam olim terebant suf- 
fragium decisivum, non secus ac Episcopi a quibus mitte- 
bantur et quorum vices gerebant; ut patet ex actis synodi 
Nicense, Constantinopolitana^. I et If, Epliesinae et Chalcedo- 
nensis. At novissime in concilio Tridentino nemo ad suffra- 
gium decisivum admissus est, qui ab alio subrogatus fuisset, 
sive is procurator esset cujusdam antistitis, sive generalis 
alicujus praesidis ordinis religiosi. » Confer Pallavicinum, 
Historia concilii Tridentini, 1. VI, c. ii. 

Ex eo quod diclis procuratoribus suffragium decisivum a 
Tridentina synodo denegatum fuerit, sequitur eos antea, non 
ex jure divino, sed dumtaxat ecclesiastico, hac pr^rogativa 
potitos fuisse. Cumque in concilio Tridentino interrupta fuerit 
eorum possessio, ulterius sequitur, ab ipsis jam recuperari 
non posse suffragii decisivi jus, nisi per novam Sedis Aposto- 
lic8e aut alicujus generalis concilii concessionem. Et forsan 
in futuro Vaticano concilio, quod jam indixit Pius Papa [X 
feliciter regnans, diclam concessionem postulabunt. Quod 
autem consecuturi sint, probabile non videtur, ob Patrum 
Tridentinorum auctoritatem, queis utilior contraria ordinatio 
visa est^ 

§ 6. — Ad Romanum Pontificem pertinel jus prtesidendi conciliis cecumenicis. 

« Catholici omnes id munus proprium esse docent summi 
Pontificis, ut, vel per se, vel per Legatos, synodo prsesideat, 
et tanquam supremus judex omnia moderetur. Dicimus au- 
tem, per se vel per Legatos, quia summus Pontifex nunquam 
interfuit conciliis orientalibus per se» (Bellarminus, de Con- 

* Nedum suffragii decisivi prserogativam recuperaverint, ne admissi quidem 
fuerunt in conciliaribus tractationibus. Item admissi non sunt Episcoporum theo- 
logi, In causa forte fuit ingens Episcoporum numerus, a quibus perorantes dif- 
ficile audiri possunt. Interea tamen confirmat factum istud constantem stecu- 
lorum doctrinam, Tidelicet, Episcoporum negotium esse concilia, non aliorum. 



PABS OCTAVA. 599 

ciliis, l. I, c. XIX). Cur orientalibus synodis Romani Pontifices 
nunquam interfuerint, atque id non factum esse casu, sed ex 
certa ratione, vide apud eumdem Bellarminum, loco citato. 
Probalur aulem thesis argumentis sequentibus : 

Argumemum I. — Ex omnibus generatim rationibus quw Ro- 
mano Pontifici vindicant primatum jurisdictionis in universam, 
Ecclesiam. — Ejusmodi quippe primatus innatum secum trahit 
jus pnesidendi conciliis (jecumenicis. Enimvero vi suprcmai 
sua^jurisdictionis in universam Ecclesiam, ad RomanumPon- 
tificem pertinet totum Ecclesise regimen. OEcumenici autem 
concilii moderatio, pars est regiminis Ecclesiae, ut patet. Et 
moderatio hiec est ipsummet officium prsesidis. Ergo ad Pa- 
pam officium illud pertinet. Unde rationes omnes, quibus iu 
prima tractatus parte Romanis Pontificibus vindicalus esl 
primatus jurisdictionis, simul ipsis vindicant conciliis oecu- 
menicis prsesidendi priBrogativam. — Simile argumentum de- 
duci potest e tertia tractatus parle, ubi probata est Romani 
Pontificis supra concilium auctorilas. Hoc ipso enim quod 
quis sit superior alicujus coetus, seu congregationis, et omnes 
sic congregati teneantur ipsi obedire, habet simul prsesidendi 
jus. Et vice versa nou esset superior relative ad talem congre- 
gationem, si ha^c, invito ipso, posset alium prsesidem legi- 
time sibi constituere. 

AnGUMENTUM n. — Ex eo quod legitimum esse nequeat conci- 
Uum absque assensu Romani Pontificis. — Necessarium esse 
Romani Pontificis assensum, ut legitime celcbretur concilium 
generale ac ejus decreta vim liabeant, probatum est supra, 
parte tertia. Potest ergo Pontifex, assensum suum denegando, 
quodlibet concilium, cui ipse, per se vel pcr legatos non pri^e- 

sideret, illegitimum et irritum reddere. Sed hoc ipso ad Pa- 

pam pertinet jus pra^sidendi, ut patet. 

Argumfntum III. — E theologia Wirceburgensi transcriptum. — 

« Jus praesidendi concilio generali regularittr ad Pontificem 

Romanum perlinel. Probatur: qui in concilio generali habet 



400 TRA.CTATUS DE PAPA. 

praecellentiam respectu congregationis, superioritatem res- 
pectu congregatorum , auctoritatem respeclu reprsesentati, 
potestatem respectu causse ; ad eum jus prsesidendi concilio 
generali pertinet; cum his comprehendantur quie in praeside 
conventus desiderari queunt. Sed Pontifex omnia ista com- 
plectitur. Quia, ut primas et pater ab ipsis Constantinopolitano 
et Chalcedonensi conciliis appellatus, prsecellit in congre- 
gatione. Ut successor Pelri et pastor supremus, est superior 
congregatis. Ut vicarius Ghristi et caput visibile, auctoritatem 
obtinet Ecclesiae per concilium repriesentatoe. Ut doctor, judex 
et Papa oecumenicus, causarum omnium in synodo tractan- 
darum potestatem habet... Prieter ipsum autem, nec uUi po- 
testati saeculari, nec personae ecclesiasticae saltem singulari, 
hiec competunt. Ergo. » (T. I. p. 251, edit. Parisiis, 1852.) 

Argumentum IV. — Ex constantipraxi. — Nisi Romanis Pon- 
lificibus dictum jus prsesidendi competeret, de facto oecume- 
nicis omnibus conciliis non proefuissent. Obstitissent procul 
dubio Orientis Patriarcha^, et quoad concilia in orientalibus 
regionibus celebranda, sibi prijesidentiam reservassent, nisi 
persuasum habuissent id certo jure veteris Roma3 prsesuli 
omnino competere. Prsesertim cum Papa non accederet ipse, 
non passi essent sibi prseferri et pra^sides agere Legatos ejus, 
eosque quandoque simplices presbyteros. Unde valet omnino 
a facto ad jus iliatio, et probandum dumtaxat factum. Immo 
nec probatione indiget quoad decem ultima concilia gene- 
ralia, cum nullus unquam negaverit in eis synodis, in occi- 
dente celebratis, Papam per se vel per Legatos suos prsesidis 
orticium explesse. Igitur recensoamus octo priora, et expen- 
damus an eis etiam omnibus idem pnesidis munus Pontifex 
obierit. 

I. Concilio Nicseno anni 330 prdefuit Sylvester Papa, per tre.^ 
Leifatos suos, Osium Cordubensem Episcopum^ Vitum et Vincen- 
tium presbyteros. — Constat 1'' subscriptionibus. iNam hi Ires 
onniium priini subscripserunt, etiam ante Antiochenum el 



I»ARS OCTAVA. 401 

Alexandrinum Patriarchas. ?s'ulla autem alia ratio excogiiari 
potesl de illa in subscribendo pr^cedentia, nisi quod reprae- 
sentarent primam sedem, quie aliis omnibus dignitate et 
auctoiitatc pra^ccllebat. — Constat 2° ex Socrate, qui, libro I 
Historia^, capite ix, Patres Nicsenos recensens, primum pari- 
ter locum Osio, Vito et Vincentio Iribuit. — Constat 5° ex 
epitomc canonum quam Iladrianus Papa primus Carolo Magno 
obtulit. Nam in prietalione canonum Sardicensium, quai vulgo 
cretlilur a Dionysio Exiguo adornata, sic babetur : Sciendim 
est hunc Osium inter 518 Potres concilii Nicasni Ivnorabilem 
fuisse, utque ab Aposlolica Sede cum Vito et Vincentio prcsby- 
teris destinatum. — Coiistat 4" ex sancto Athanasio. Sic loqui- 
tur de O^io in apologia de luga sua : In qua sijnodo ille non 
dux et antesignanus fuit? Qux Ecdesia ilUus prsesidentix non 
pulcherrima monumenta retinet? Et in epistola sua ad solita- 
rios : Hic est princeps sijnodorum, etc. Igitur pra^fuit Osius con- 
cilio Nicicno. Pnesidere autem ibi non potuit nisi quatenus 
Legatus Romani Pontificis. — Constat 5" ex Gelasio Cyziceno, 
qui sic refert, in sua Historia conciUi Nicasniy lib. II, cap. m : 
(( Aderant autem ex pluribus provinciis et civitatibus Epi- 
scopi, de quibus Eusebius Pamphili, libro terlio de vita Con- 
stantini, haec ipsa verba refert : Ex omnibus ecclesiis., qu3e fre- 
(luentes in tota^uropa, Africa et Asia extiterunt, Dei sacerdotes 
qui facile primas ferre putabantxu\ in nnum convocantur... Ipse 
etiam Osius ex HispaniiSy nominis et famx celebritate insiynis, 
qui Sylvestri Episcopi maxima^ Romse locum obtinebat^ iina 
cum Rornanis presbyteris Vitone et Vincentio^ cum aliis multis 
in concessu illo adfuit... Sic de iis qui in eo convenerant Eu- 
sebius Pampliili disseruit. » Notet lector in lioc Gelasii Cyzi- 
ceniiestiiiionio haberi eliam teitimoniumEusebiiCcCsariensis, 
qui Nicaeno concilio interfuit, et cujus verba Gelasius Irans- 
cribit. Equidem si adeas vulgatas Eusebii editiones, non re- 
peries iniegrum illiim textum, quem Gelasius dicil a se ex 
Eusebio transciiptum. Deest nempe integra periodus. Sed 
III. 26 



402 TRACTATUS DE PAPA. 

sciendum csl Eusebii codices, ut nunc habentur, esse mu- 
tilos, prout docet Morinus (libro I, exerc. 20). Et contextum 
perpendenti lacile patebit, ex amanuensium incuria, aut alia 
de causa, omissam fuisse dictam periodum. Gelasii Cyziceni 
testimonium de Pontificia legatione Osii cum Vito et Vincenlio 
ad concilium Nicaenum, refert Photius in sua BibUotheca, ca- 
pite Lxxxviii, nec ullum movet de ipsius authenticitate aut 
veritale dubium. At, quod ausus non est Photius, ausus est 
EUies Dupin. Sic enim habet in opere suo BlbliotMque des 
auteurs ecddsiastiques^ m notis ad Nicaenum concilium : « II 
.y a plus d'apparence que ce fut Osius qui y presida en son 
nom, et non pas au nom du Pape. Car il ne prend nulle part 
la qualite de Legat du Saint Siege. Et aucun ancien n'a dit 
qu'il ait pr^side a ce concile au noin du Pape. Gelase de 
Cysique, qui Pa assur^ le premier, le dit sans preuve et sans 
autorite. » Nota impudens illud mendacium, sans autorite^ 
cum adducat Gelasius ipsamet verba Eusebii, qui concilio 
mterfuerat, et cujus auctoritas quoad historiam sui temporis 
summa est apud eruditos. — Constat 6** ex Hincmaro Re- 
mensi, qui in opusculo conlra Hincmarum Laudunensem, ca- 
pite XX, sic loquitur de Nicgena svnodo : Cui ad vicem Sijluestri 
praesederunt Osius Cordubensis Episcopus, Vitus et Vincentius 
presbijteri. — Constat 1° ex sancto Gregorio VII, in cujus Apo- 
logia^ capite iii, hsec occurrunt verba : Osiiis Cordiibensis, Victor 
et Vincentius presbijteri Romanx Ecclesix^ ex parte Sijlvestri 
concilio Nicaeno prsefuerunt. — Equidem in comitiis Gallicani 
cleri anni I68'2, negavit Episcopus de Praslin, Sylvestrum Ni- 
cseno concilio per Legatos suos praefuisse (non alia forsitan 
dc causa quam ut Sedi Apostolicae molestiam ingereret, prout 
tunc gubernium omnimode fieri procurabat). Sed Bossuetius 
(in sua Defensione^ parte Ili, I. VII, c. vii, Operum t. XLII, 
p. 21, edit. Gauthier, Parisiis, 1828) coiitrariam sententiam 
sic profitetur : « Aderant sane sacro conventui presbyteri Ro- 
manae Ecclesise, digniore prse cseteris Patriarchis, uti decebat, 



PARS OCTAVA. i03 

loco. VA Osium Cordubensein Sylvestri nomine adfuisse, Ge- 
lasio Cyziceno auclori graeco, ita ex actis relerenti, facile as- 
seiitimur ; cum et nemo contradicat ct secutis conciliis con- 
gruat. » 

JSotiL — De con« ilio Constanlinopolitano I, quod inter oecu- 
menica secundo loco numeratur,quaestio esse non potest, an ei 
Romanus Pontifex pra^fuerit. Nam ista synodus, ex solis orien- 
talibus convocata, perseipsam solam non fuit oecumenica. Sed 
vim fficumenicitatis obtinuit, tum ex superveniente Damasi 
confirmatione, tum ex eo quod fidei, quam totus occidens 
cum Romano Pontifice circa Spiritum sanclum profitebatur, 
orientales prKsules paribus votis adhseserint. Fuit nempe 
ista synodus, non fonnaliter, sed sequivalenter dumtaxat 
cecumenica. 

H. Condlio a'cumenico Ephesino, anni 413, praefuit Coelesti' 
nus Papa per Leyatos suos Cijrillum^ Arcadium, Projectum et 
Philippum. — Constat 1" actione P, ubi legilur : Considenti- 
bus^.. reU(jiosissimis et sanctissimis Episcopis : Cijrillo Alexan- 
drise., qui et Coslestini quoque sanctissimi sacratissimique Romanae 
Ecclesiae Archiepiscopi locinn obtinebat (Labbe, t. III, col. 445, 
edit. Parisiis, 1671). — Constat 2° ex Evagrio : CijriUo sijno- 
dum disponente, et locum Coelestini veteris Romx Episcopi obti- 
nente (lib. I, cap. iv). — Constat S*" ex constituto Vigilii Papie. 
In eo scilicet constituto inserla fuit professio fidei quam Men- 
nas (*t alii multi Episcopi emiserant, et in qua sic habetur : 
' « Nos igitur aposlolicam sequentes doctrinam... imprimis 
ipiatuor sanctas synodos, Nicaenam .., Constantinopolita- 
uam..., Ephesinam primam ducentorum (Episcoporum), in 
qua in Legatis suis nique vicariis, id est, beatissimo Cyrillo 
Vlexandria^ urbis Episcopo, Arcadio et Projccto Episcopis, et 
l'liilippo presbytero, Reatissimus Coelestinus Papa senioris Romx 
noscitur prsesedisse... » (Labbe, t. V, col. 537 et 338, Pari- 
lis, 1671.) 
III. Chakedonensi concdio oecumenico, anni 443, prxfuit per 



404 TRACTATUS DE PAPA. 

suos Legatos sanctiis LeoPapa. — Constat Leonis ad concilium 
epistola : In hfs fratribiis, Paschasino et Lucentio Episcopis. 
Bomfacio et Basilio presbyteris, qui ab Apostolica Sede directi 
sunt me sijnodo fraternitas vestra asstimet prassidere. — Constat 
actione 111% in qua dixit Paschasinus : Nostram parvitatem huic 
concilio pro seprxsidere PapaLeo prsecepit. — Constat epistola 
concilii ad Leonem : Quibus quidem (Episcopis congregatis) 
sicut memhris caput prxeras, in his qul tuum tenebant ordinem. 

Nota. — De secundo coi\cilio Constantinopolitano, oecume- 
nico quinto. — Synodus haecper seipsam solam non fuit oecu- 
menica. Defuit siquidem Ecclesise occidentalis reprgesentatio, 
et nec per se, nec per Legatos Romanus Pontifex interfuit. 
Omnia insuper, \im inferente principe, ac metu Episcopos 
compellente, facla fuisse constat. « Quod si quinta synodus 
inter oecumenica concilia locum obtinuit, quis nescit hoc illi 
noi»en et auctoritatem obvenisse ex confirmatione ipsius Vigi- 
lii, et aliorum Romanorum Pontificum , et ex acceptalione 
deinde occidentalis Ecclesi»? » (Muzzarelli, de Auctoritate 
Rom. Pontificis in conciliis, cap. ix, § 4, 1. 11, p. 104, edit. Gan- 
da\i.) Caeterum constat, ut ait citato paragrapho idem Muzza- 
relli, « primum requisitam fuiss^ Vigilii auctoritatem ad con- 
vocationem concilii, et ipsum consensisse; secundo, delatam 
ei fuisse praesidentiam concilii; sed ipsum concilio interesse 
recusasse. Quae duo satis manifeslant, constans fuisse apud 
anliquitatem, quod Romanus Pontifex concilia oecumenica con- 
vocaret, et iis congregatis praesideret. » 

IV. Concilio Constantinopolitano tertio, oecumenico sexto, prse-\ 
fuit Agatho Papa., per Legatos suos. — Constat 1*" ex eo quodi 
ante omnes alios Patres nominentur dicti Legati, quamvis 
episcopali charactere non insigniti. Id quippe arguit ipsos in' 
concilio praesides egisse vice Agathonis. Sic nempe Icgere est! 
sub initium actionis primie : « Conveniente quoque sanc(a| 
et universali synodo,... id est, Theodoro el Georgio venerabi- 
libus presbyteris, et Joanne venerabili diacono, vicem agen- 



PARS OCTAVA. 405 

libus Agathonis sanclissimi el beatissimi archiepiscopi anti- 
(juaiRoma% et Georgio venerabili ac sanctissimo archiepiscopo 
liKigme Constanlinopoleos novir Roma3... » — Cunstat 2° ex 
aiitiquolibroEcclesi» Romanse, qui Uber diunius nuncupatur, 
et in quo legitur : Sextum concilium (jenerale^ cui Agatho Papa 
per Legatos suos et responsales prsefuit. — Constat 5° ex Zonara 
qui idem lestatur in vita Constantiiii IV. 

V. Concilio Kicaeno secundo, uecumenico septimo, pnefuit Ha- 
drianus Papa pej' Legatos siios, Petrum archipresbgterum et 
Petrum abbatem. — Nisi enim isti Legati prxsides concilii fuis- 
senl, vice lladriani, cum episcopali dignitate carerent, in 
onumcratione Patrum non posili fuissent piimi, alque ante 
ipsos eliam Patriarchas. Sic nempe habetur inilio actionis 
primce : o Conveniente sancla et universali synodo..., id est, 
Petro reverendissimo archipresbytero sanctissimae Romae Ec- 
clesi», scilicel Aposloli Petri, ct Pelro reverendissimo pres- 
hytero, monacho et abbate venerabilis monasterii Sancti Saba3 
Roinffi siti, relinentibus locum Apostolicoe Sedis...» (Labbe, 
l. VII, col. 39, edit. Parisiis, 1671.) — Insuper Nicolaus Papa 
<cripsit ad Michaelem imperatorem : Quasinon et ipsiinNicaea 
(ollectie sgnodo nostra fides praesederit, 

VI. Concilio Constantinopolitano iv, cecumenko octavo, prse- 
fiiit Adrianus secundus per Legatos suos. — Actione prima, ro- 
gati suntisti Legati e^thibere mandatum Papae pro prsesidentiii ; 
et jusserunt legi lilteras Adriani ad imperatorem Basilium, in 
quibus sic dicebatur : « Volumus per vestrae pietatis indus- 
triam illic numerosum celebrari concilium, cuinostri quoque 
missi praesidentes, nempe Donalus et Stephanus Episcopi et 
Marinus diaconus. . . » Et in actione decima, sic se habet pi ima 
Hibscriptio : Ego Donatus, Dei gratia Episcopus Ostiensis locum 
htinens Adriani universalis Papse^ huic sanctse et universali 
^ijnodo prsesidens, omnia quae superius leguntur promulgavi et 
manu propria subscripsi. 

Igitur ex octo primis generalibus syrfodis, sex reperiuntur. 



406 TRACTATUS DE PAPA. 

quibus per Legatos suos Romani Poritifices praefuerunt. Et 
quod duabus aliis similiter non pnefuerint, nihil facit ad 
rem, cum toto tempore quo duravit earum celebratio non 
fuerint cecumenicae, et vim oecumenicitatis solummodo obti- 
nuerint per subsecutam Sedis Apostolicae coi.firmationem et 
adhaesionem occidentalis Ecclesise, quae nullatenus in eis dua- 
bus synodis repraesentata iiierat. 

Objkies l^. — Imperatores pra?sedisse. • 

Respondeo : Quoad honorationem forlasse locum, non quoad 
auctoritatem et poteslatom. (Vide Theologiam Wirceburgensem , 
t. I, p. 253, Parisiis, 1852. — Necnon Bellarminum, de Cou- 
ciliis, 1. 1, c. XIX.) 

Objicies 2^ — Xonnulla documentorum verba, quie videntur 
exprimere praesidentiam fuisse penes aliquem orientalem Pa- 
triarcham, non penes Legatos Romani Pontificis. 

Respondeo : Verba haec intelligenda non esse de proprie dicto 
praesidendi officio ac jure (vidc Bellarminum et Wirccbur- 
genses citato loco). 

§ 7. — Ad Romanum Pontificem jus pertinet concilium oecumenicum dissolvendi 
et alio transferendi. 

Id expresse declaravit concilium o^cumenicum Lateranense 
quintum sub Leone X, sessione xi, his verl)is : « Solum Ro- 
manum Pontificem, tanquam super omnia conciha auclorita- 
tem habentem, conciliorum indicendorum, transferendorum diC 
dissolvendorum |>lenum jus et potestat^m habore; nedum ex sa- 
crae Scripturaetcstimonio, dictis sanctorum Patrum ac aliorum 
Romanorum Pontificum, sed propria etiam eorumdem conci- 
liorum confessione manifeste constat. » Alia multa in proba- 
tionem addi possenf, quae praetcrmitlimus brevitatis causa, 
et quia facile possunt ex jam dictis a lectore introspici. 

§ 8. — Quot requirantur Episcopi ad oecumenicilatem. 

(( Respondeo (ait Bellarininns, de Conciliis, 1. I, c. xvii), 



PARS OCTAVA. 407 

iion posse istam qiijestioncm solvi melius, qiiam ex consue- 
ludiiie Ecclesi», et ex iis conciliis, quje omnium consensu 
generalia fuerunl; qualia fuorunl quatuor prinia. » .Attenla 
vero potissinium dicla Ei clcsia^ praxi, solvcnda qna?slio est ut 
seqnitur. 

Propositio V. — « Ad concilinm generale per se necessarium 
est nt convocatio ipsa gcncralis sit, id est, ut omnes Episcopi 
Ecclesia?, qni pastorcs sunt et jurisdictionem habent, quoad 
ficri possit, convoccntur» (sunt verba Snaresii, defide, disp. XI, 
sccl. II, n. '2). — « Id enim constat sem^er fuisse servatum. 
Adco ut septima synodus, actione 6, ideo judicaverit conci- 
linm Constantinopolitanum conlra imagincs non fuisse gene- 
ral«% quia non cxiit sonns ejus in omnem tcrram » (Bellar- 
minus, de Conciliis, 1. I, c. xvii). — Praplerea certum est et 
oinnino tcnendum, concilium non esse generale nisi reprae- 
scntct univcrsam Ecclcsiam. Etenim Marlinus V, in concilio 
Constanliensi, intcr reliquas interrogationes quibus suspecti 
in fide sunt cxaminandi, eam etiam proponit : Utrum credatit 
quod quodiibet concilium generale universalem Ecclesiam reprse- 
sentet. Concilium autcm non repraesentabit universam Eccle- 
siam, si convocati fucrint solnmmodo Episcopi aliquarum re- 
gionum, non omnium, id est, si convocatio ipsa non fncrit 
generalis. Ergo ad oecumenicitatem, generalis sit convocatio 
necesse est. 

nBices: Ergo si talis convocalio aliqua ratione impediatnr, 
non potcrit fieri generale concilinm : atqne adco in potestate 
cujusque tyranni sita erit concilii gencralis celcbratio. » 

« Respondeo : Ideo addidisse me, quoad fieri possit. Quin 
etiam necesse non erit convocationeni ad aures singulorum 
pcncnire; sed ex intontione vo-.antis generalem esse, ac per 
sc ad omncs referri. Non oportebit etiam omnes in particulari 
vocari; sed satis erit Patriarchis vcl Primalibus, aut provin- 
ciis omnibus, edictum concilii generalis congregandi piomul- 
gari » (Suarez, de fide, disp. XI, sect. ii, n. 2). 



408 TRACTATUS DE PAPA. 

Propositio IP. — Ut concilium generale sit, necesse non est 
convenire omnes totius Ecclesise Episcopos, inio nec majorem 
eorum partem. — Nani cei to occumenica fuit synodus Coiislan- 
tinopolitana prima, utpote una ex illis quatuor quse unanimi 
EcclesijB catholicae assensu pro oecumenicis et lanquam qua- 
tuor evangelia receploe sunt. Porro interfuere dumtaxat Epi- 
scopi 150. Et extabant tunc in tota Ecclcsia plus quam ^OO 
Episcopi. — In altera ex dictis quatuor, scilicet Chalcedonensi, 
non interfuerunt ex toto occidente nisi soli Romani Poritificis 
Legati. — In septima ^x iis quse pro generalibus habenlur sy- 
nodo, lccta est, aclione terlia, epislola, in qua dicitur nihil dc- 
rogari aulhoritati concilii goneralis ex absentia trium palriar- 
chalium sedium, ac etiam plurimorum Episcoporum dictis 
sedibus subjectorum. 

Propositio IIP. — Ut concilium ge^ierale sit, necesse est inter- 
venire per se vel Legatos suos Romanum Pontificem. — Non 
enim generale est nisi reprsesentet Ecclesiam, prout sequitur 
ex supradicta definitione Martini V. Sed Ecclesiam non reprae- 
sentabit, si non repraesentet Ecclesise caput, seu Romanum 
Pontificem. — Idem colligitur ex Ecclesiae praxi. Concilia 
enim quibus Papa per se aut Legatos non interfuit, non re- 
cepta sunt tanquam oecumenica, nisi Papa ipse per subse- 
quentem suam acceptationem et confirmationem defectum 
suppleverit, et aequivalenter seu quoad auctoritatem oecume- 
nica reddiderit. 

Propositio IV^ — Bari potest vera repraesentatio universalis 
Eccleside, ac proinde concUium oecumenicum esse potest,licetad- 
sint paucissimi ex occidente Episcopi cum multis orientalibus, 
et vice versa. — Nam in Nicseno primo interfuere dumtaxat ex 
Italia presbyteri duo, ex Gallia unus Episcopus, unus item ex 
Hispania, et unus ex Africa. In concilio quarlo soli Legati 
Pontificis interfuerunt. Yice \ersa, in Lateranensi sub Inno- 
centio tertio, Lugdunensi sub Gregorio X, Viennensi, et Tri- 
dentino, paucissimi ex oriente, ab occidente multi. Inde au- 



PARS OCTAVA. 409 

tem a fortiori colligitur dari posse siifficientcm universalis 
Ecclesise reprsescntationcm, seu concilium esse posse oecu- 
menicum, licet ex multis eliam provincns nulli adsint Epi- 
scopi. 

PnoposiTio V". — Sufficientia ad oecumemcitatem repraesenta- 
tionis Ecclesix certum ar(jumentum est ipsamet cecumenicitatis 
declaratio^ a concHio cum Papae assensu^ vel etiam a solo Ro- 
mano Pontifice facta. — Nam, ut tota secunda tractatus partc 
probatum fuit, infallibilis est Romanus Pontifex in definien- 
dis quae ad fidem vel mores peitinent. Porro quod tale conci- 
lium sil nec ne acumenicum, ad fidem et mores pertinet. 
Nam Papa detiniendo tale concilium esse oecumenicum, hoc 
ipso ^imul delinil veros esse fidei articulos ab illo concilio 
decretos et omnibus Cbristi lidelibus incumbere strictam 
obligationem iis articulis toto corde adhaerendi; item obliga- 
tionem quoad omnes ecclesias disciplinse a concilio sancitae 
parendi. Imo ipsamet propositio, tale concilium est oecume- 
nicum, dogmatica est, et versatur circa divinam Ecclesiae con- 
stitutionem. Ergo Papa errare nequit, dum, sive solus, sive 
cum concilio, oecumenicam declarat aliquam synodum. 

PiiOPOsiTio VP. — Licet impossibile sit privatis doctoribus Epi- 
scoporum numerum determinare, infra quem deficiat (ecumeni- 
citas, in praxi tamen aut nuUum intervenit dubium de uniuscu- 
jusque concilii oecumenicitate, aut si contingat^ facile omnino 
diluitur. — 1° Difficile admodum, immo impossibile doctoribus 
est dictum numerum determinare, cum non innotescat ex 
Scriptura sacra, neque ex traditione, neque ex uUa Ecclesiae 
definitioiie, neque tandem ex evidentia. Quod sufficiat nu- 
merus 150 Episcoporum, scimus ex eo quod certo cecumenica 
sit secunda synodus, boc nuniero constans. Quod vcro slare 
possit, vel non possit, cecumenicilas cum episcopis 100, vel 50, 
vel 25, quis cum aliquo solido fundamento asserere valeat? — 
2° Evanescit autem in praxi difficultas. Nam quodlibet conci- 
lium oecumenicum solet quatenus tale sese imponere, assen- 



410 TRACTATUS DE PAPA. 

tiente Romano Pontifice. Quo casu ex hoc ipso certa fit ejus 
cecumenicitas. Unde dubium oriri non posset nisi quoad syno- 
dum quae nihil de sua oecumenicitate declarasset, aut cujus 
declarationi nonnisi dubie accessisset Romani Pontificis assen- 
sus. At tunc eliam facile difficultas solvi potest, cum Sedes 
Apostolica competens omnino sit ad definiendam ejusmodi 
causam , majoribus certe ac Romano Pontifici reservatis 
accensendam. 

Objicies. — Sequeretur absurdum. Posset nempe Papa, eum 
viginti, verbi gratia, Episcopis, declarare generalem synodum 
celebratam; et tenerenluromnes talem viginti prsesulum coa- 
dunationem pro oecumenico concilio habere. 

Respcmdeo : Nequit Papa, sive solus, sive cum aliquo Epi- 
scoporum coetu, cecumenicam declarare illam synodum, quse 
talis non foret ob praesulum paucitatem, aliave de causa. 
Obstat quippe infallibilitatis prserogativa. 

§ 9. — Episcopiin concilio non sunt meri consiliarii Papae, sed veri judices. 

Esse dumtaxat consiliarios^ propugnarunt nonnuUi doctores^ 
catholici; quos non omnino pessimos fuisse adnotat Melchior 
Canus (de locis Theol. lib. V, cap. v). Quibus autem nixi ratio- 
nibus, expositum vide apud eumdem Canum, loco citato. Eos 
errasse, ac omnino lenendum, Episcopos in concilio esse vere 
ac proprie judices, evincitur argumentis sequentibus : 

AiiGUMENTUM I. — Ex Scriptura sacra. — 1"^ Cum dogma ca- 
tholicum sit, Reato PetroRomanum Pontificem, apostolis Epi- 
scopos successores existere, si testentur sacrse lilterae adu- 
nalis cum Petro apostolis collatam a Christo fuisse judicialem 
ac legislativam potestatem, simul Episcopis in unum cum 
Romano Pontifice coUectis eadem potestas collala ccnsenda 
erit. Alqui revera, tesle sacro textu, apostolis cum Petro et 
sub Petro coadunalis, conlulil Cliristus dictam judicialem ac 
legislativam potestatem; his nempe verbis : Amen dico vobis : 



PARS OCTAVA. 41i 

qudecumqiie aUigaventis super ierram, Ugata erunt et in coelo; 
et quaectimque solveritis super terram, erunt soluta et in ccelo 
(Matlh., cap. xviii, v. 18). Ibi sane confertur polestas, non in 
suggerendis consiliis conclusa, secl decernendi; ac proinde ju- 
dicialis ac legislaliva potestas. Et \alde attendendus iste lexlus, 
utpote iti quo adumbralum videtur et institutum a Christo 
concilium oecumenicum. Enimvero plena et suprema potestas 
Pe(ro seorsim tradifa, quaecumque ligaverisy etc, haec eadem 
conferlur apostolis simul cum Petrojudicantibus et statuen- 
tibus, qudecumque alHgaveritis^ etc. Nec ideo instituuntur dua? 
supremae poteslates, quse in invicem pugnent. Nam apostolo- 
rum potestas nulla est, nisi juslicent et statuant cum assensu 
Petri, id est, ipsomet Pi tro judicante et statuente. Ut adeo im- 
possibilis sit collisio inter potestatem Petri et potestatem apos- 
tolorum, cum hsec posterior non data sit apostolis quatenus a 
Petro sejunctis, sed dumtaxat quatenus eidem Petro in judi- 
cando et statuendo adhaerentibus et consentientibus. Caeterum, 
verificata conditione dictsecum Petro consensionis, ha^ceorum 
potestas est vere judicialis, legislativa, plena et suprema, 
prout satis indicant yerhR, quaecumque alligaveritis . . . qusecum- 
que solveritis... Intelligitur praeterea quomodo in generali 
concilio Episcopi, quamvis sint vere ac proprie judices, non 
tamen siniinfaUibiles, nisi quatenusRomani Pontificis judicio 
consentientes. El ulterius sequitur illud esse verum, infalli- 
bile ac supremae auctorilatis judicium, quod protulerunt Epi- 
scopi Sedis Aposlolicse judicio assentientes; etiamsi praesules 
isti non nisi minorem concilii partem constituerent, et major 
pars contra Papae judicium judicasset ac decrcvisset; quae 
tnmen majoris partis a Papa dissensio, in concilio a violentia 
et fraude libero, nunquam contigit. 

2" Episcopos in concilio generali esse vere judices, manifes- 
lum etiam facit Scriptura, ubi narrat quomodo celebrata sit 
lerosolymis apostolorum synodus (Actuum capite xv). Nam 
non soIusPetrus judicavit; sed, post aposlolorum principem. 



412 TRACTATUS DE PAPA. 

sententiam suam dixit Jacobus, his verbis : Propter quod ego 
judico, etc. Ouae sane formiila, non merum consiliarium, sed 
proprie dictum judicem denotat. Piseterea solutio quaestionis 
de legalibus tribuitur, non uni Petro, sed omnibus apostolis 
et senioribus. Num horum nomine scribitur epistola, in qua 
dicunt : Visum est enim Spiritui sancto et nobis^ elc.Definire 
autem ac statuere, non est merum consilium suggerere. 

5'' Sanctus Paulus, \arias pertransiens civitates, tradebat 
eis custodire dogmata qude. erant decreta ab apostoUs et seniori- 
bus qui erant lerosolymis (Actuum cap. xvi, v. 4). Prdecipiens 
custodire praecepta apostolorum et seniorum (ibid., cap. xv, 
V. 41). Igitur, teste Paulo, doymata decreverant, et praecepta 
edideranl , non solus Petrus, sed apostoli et seniores; qui proinde 
non meros consiliarios egerant. 

Argumejstum II. — Ex perpetua conciliorum praxi. — Nam Epi- 
scopi sul)scribunt hac formula : Eyo N. definiens vel judicans 
subscripsi. Qua} formula non modo illegitima sed et insana fo- 
ret, si meri con^iliarii essent. — Patres Nicaense synodi a Sylves- 
tro postulant, ut quidquid constituerunt confirmet. Ergo con- 
stituerant, id est, judices, non meros consiliarios egerant. — 
Sanctus Leo Magnus, quse a synodo Chalcedonensi de fide statuta 
fuerant, ea dicit se probare. Igitur Ctialcedonenses Patres de 
fide statuerant, quod sane per solum consiliarii munus fieri 
nequit. — Eadem Chalcedonensis synodus ad sanctum Leonem 
scribit : « Decretis tuis nostrum honora judicium. » — Sexta 
generalis synodus, actione 18, sic habet : « Anathemalizamus 
Theodorum, Sergium, Cyrum... His omnibus a sanclo hoc 
concilio conslitutis, et per subscriptionem nostrse fortitudinis 
confirmalis, sancimus ut nullus aliud quicquam de fide sat- 
agat. » Sane non consulentis verba hsec, sed judicantis. — 
Nicsena synodus, capite tertio, hoc utitur loquendi modo : In- 
terdixit per omnia mayna synodus, efc. — Plena leperies con- 
ciliorum acta ejusmodi formulis, quae judices Episcopos, non 
meros consiliarios apertissime denotant. 



PARS OCTAVA. 415 

Argumentum III. — Ej: eo quod solis {jure ordinario) Episcopis 
concilia constent. — « Alloqui, ait Melchior Canu?, non soluni 
Episcopi ad fcrendain sonlcntiam synodalcm adhiberentur, 
sed etiam docti theologi, et viri in Ecclesia prudenles; quod 
inauditum est, contraque formam actornm 15 prffiscriplam, 
ubi apostoli tantum cum presbyteris de fidei qnaestione judi- 
carunt. Cuni igitur Ecclesiaa perpetuo usu soli paslores in 
concilio sedeant, consequens fit, censores eos esse, non modo 
consultores. Nam si ut consulerent advocarentur, iis Episco- 
pis qui theologi» rudes et imperiti essent, nullus esset om- 
nino in concilio locus, quando theologise qua?stio venirct in 
dubium » [de locis Theol., lib. V, c. v). 

Objicies. — Si omnes Episcopiessent judices, tenerctur Pon- 
tifexqui concilio prsesidet in dccretis faciendis sequi majorem 
partem Epi^coporum. At falsum est, cum Damasus irritaverit 
acta concilii Arminensis, quibus major pars Episcoporum 
consenserat, ut patet ex epislola Damasi ad IUyrici Episcopos; 
et Leo quoddam irritaverit Chalcedonensis concilii decretum, 
cui etiam major pars assenserat. 

Respondeo : Teneretur Papa majorem partem seqni, si esset 
solummodo concilii prseses. Sed est simul totius Ecclesise, 
atque ipsius etiam conciiii princeps ac supremus pastor. Et 
vi hujus olficii, non tantum potest, sed etiam tenetur concilii 
Patres qui errani, sive pauci sint, sive multi, corrigere ac in 
vera fide confirmare. Pro quo ipsi promissa est divinitns 
assistentia : Ego rogavi pro te^ utnon deficiat fides tua... con- 
firma fratres tuos. Papa igitur non est sicut prieses a Rege 
conslitutus, qui tenetur majorcm judicum parlem in senten- 
tia terenda sequi; sed est sicut Rex ipse relative ad istud tri- 
bunal. Potest nempe rex a majori judicum parle prolalam 
sententiam rescindere. Proinde, si possibile sit errare in con- 
cilio oecumenico majorem Episcoporum partem, non (enebilur 
Papa errantes sequi, neque hoc sequitur cx eo quod Episcopi 
sint judices. Dico, si possibile siterrare majorem Episcoporum 



414 TRACTATUS DE PAPA. 

partem. Nam extia casum \idlontiir, iit in Armincnsi concilio, 
vel fraudis, ut in Clialcedonensi quoad decrelum a Leone re- 
jectum, nunquam contigit errare majorem patrum nume- 
rum. Et forsan id contingcre nunquam Christus Dominus 
permissuius est. 



cAPni ij 

DE AUCXORIXATE COMC1I.1I CECUIIEIIICI 

Prsenotandum de auctoritate concilii relative ad Romanum 
Pontilicem. — Maximi sane momenti qusestio, quomodo sese 
ad invicem habeaiit llomani Pontiticis ac generalis concilii 
anctoritas; an Papae generale concilium, an generali concilio 
Papa, ex divina Christi institulione, subsit. De quo quid te- 
nendum, lota terlia tiactatus parle luse diximus. Quapropter 
prtesenti capite expendend» veniunt dumtaxat aliae quiestio- 
nes, qujfi de concilii generalis auctoritate moveri solent. 

§ 1 . — Quid rcquiratur ex parte Rornani Pontificis, ut concilii oecumenici judicium 
circa fidem aut mores infallibile sit et ad credendum constringens. 

Distinguendi sunt varii casus qui contingere possunt. De 
quo sic habet Suarcz (de fide, disp. V, sect. vii, n. 5). « Primus 
est, quando m illo (in geneiali concilio) Papa pcrsonalitcr 
adest, ut in Lateranensi sub Innocenlio et similibus, et defi- 
nitio fit consentiente Papa et concilio. Secundus est quando 
Papa adest per Legalos habentes ab ipso instructionem de ve- 
ritatibus definiendis, et defmitio fit a concilio juxta talem in- 
structionem. Tertius est quando Legati veniunt sine inslruc- 
tione particLilari, sed concilio in generali committitur, ut in 
his vel illis materiis fidem deimiat, et postea definitio fit con- 
sentientibus Legatis, et tandem additur confirmatio Pontificis. 
Quartus gradus erit, si definitio facta a concilio et Legatis con- 



PARS OCTAVA. U5 

sideretur antequam confirmetur a Papa. Quintus erit, si con- 
cilium ali(iuid dcfiniat repufjnantihus Lcgatis, habentibus 
instructionem. S^^x^ws, si dcfiniat repugnanlibus Legalis qui 
talem inslructionem non habent. » Quo prsenotato, sit : 

PKorosiTio V. — Definitio conciUi oecumenici circa (idem aut 
mores, prsesente personaliter et assentiente Papa^ infaUibiUs est, 
et obUfjat ad credendum ^ — Probatw 1" Scriptura sacra. — 
Apostolis simul cum Petro adunatis dixit Christus : Amen dico 
vobis, quxcumque aUigoveritis... qusecumque solveritis... Data 
est mihi omnis potestas in coelo et in terra; euntes enjo docete. 
Qui non crediderit condemnabitur... Apostolis ergo sic cum Pe- 
tro adunatis coUata ost a Christo plena docendi ac gubernandi 
potestas; qua scilicet tenerentur omnes Christi fideles veras 
firmiter crcdere ab apostolis editas de fide aut moribus defi- 
nitiones. Id evincit obvius verborum Christi sensus. Potestatis 
plenitudincmarguunt verba quxcumque aUigaveritis^ etc, qu3e' 
cumque solverUis^ etc; restrictionem scilicet excludit \ox^f/a^- 
cumque. Quod autehi expresse collata fuerit plena docendi 
potestas, colligitur ex co quod jubeantur docere, vi plense 
illius potcstatis quam ipse Christus oblincbat in coelo et in 
terra : Data est mihi omnis... euntes ergo docete. Et tandem 
aposlolorum coUegiocum hac plena docendi potestale, collata 
est infallibililatis praerogativa, siquidem addit Chrislus : Qui 
non crediderit condemnabitur. Id est, omnes sub poena damna- 
tioriis ccterna^ obligat ad credendum iis quce apostolorum col- 
legium credenda docueiit seu definiverit. Quani obligationem 
Christus imponere non potuisset, si errori obnoxium in do- 
cendo apostolorum collogium reliquisset. Alias enim obligatos 
fideles adcrcdendum errori Christus voluisset; quod non ab- 
sonum dumtaxat, sed et impium est. Aliundeautein ex Scrip- 

* Confer Bellanniiiuni, qui sic thesim ponit : Fide catholica tenendum esl con- 
cilia gcncralia, a Siiinmo Pontifice con/irmata, eirare non posse, nec in fide nec 
in moribus (De conciliis, iib. II, cap. ii). Atque ibi fusius expositam reperics tum 
e Scriitura sacra, tum cx Patribus probationem. 



410 TRACTATUS DE PAPA. 

tiira sacra non minus certum est, dictam potestatem et in- 
fallibililatis prserogativam institutam a Cliristo fuisse, non 
usque ad apostolorum obitum solummodo duraturam, sed ad 
eorum successores usque ad fmem mundi prorogandam. Id 
quippe arguunt verba Christi : Et ecce ego vobiscum siim usque 
ad consummationem ssecuU. Sane non est nunc Christus cum 
apostolis super terram docentibus, ligantibus, solventibus. 
Proinde ne mendax promissio divina dicenda sit, necesse est 
ut adsit apostolorum successoribus, eis continuans collatam 
olim apostolis potestatem et prserogativam. Ergo, ab aposto- 
lorum successoribus, id est, Episcopis, assentiente Petri suc- 
cessore, id est, Romano Pontifice, edila defmitio circa fidera 
aut mores, erronea esse nequit, et omnes ad credendum 
obligat. Notet vero lector hanc e Scriptura sacra probationem, 
qute infallibiles evincit generalis synodi definitiones, assen- 
tiente Papa editas, omnl prorsus vi carere, quoad definitiones 
dicto papali asscnsu carenles. Enimvcro quando apostolis 
contulit Christus dictam infaliibiliter docendi seu defmiendi 
potestatem, cum ipsis aderat Petrus. Unde conslat quidem 
datam hanc prserogalivam apostolis docentibus simul cum 
Petro; at minime constat datam eam aposlolis, etiam sine 
Petro, docentibus. Irno contrarium certissime conslat. Nain 
Petro seorsim et personaliler contulit Cliristustotius Ecclesiae 
pascenda3 plenam potestatem. Porro piena litec Petri potestas 
slare quidem potest cum plena etiam potestate apostolorum, 
dummodo lisec posterior non possit exerceri nisi simul cum 
Petro; at nequaquam stare potest cum plena potestate quae 
apostolis quatenus a Petro sejunctis competeret, quamque 
possent apostoli exercere sine Petro, vel etiam invito Petro. 
Quia lunc voluisset Christus duas supremas Ecclcsia^ regendae 
potestales instituere, quod insanurn est et impossibile, nec 
sine blasphemia de Christo asseri potesl. — Ad rem etiam 
facit caput xv Actuum apostolorum. Fuit enim conslans Pa- 
trum persuasio Apostolos lerosolymis synodaliter congregatos 



PAUS OCTAVA. 417 

ct deriiiientes, lypum et formam secuturis conciliis generali- 
bus indidisse. Ab isto proinde concilio ad alia similia valere 
illationem. Jam vero in ista synodo facta est defmitio ab 
apostolis assenliente Petro, seu potius Pctro ante omnes de- 
finienti assentientibus. Et adhibita fuit formula Visim est. 
Splritui sancto et riobis, ex qua cerlum est ipsos habuisse in- 
fallibilitatem, eamque sibi tribuisse. Igitur in quolibet simili 
concilio, id est, quando congregandi Episcopi defmient assen- 
tiente Romano Pontifice, non deerit Spiritus sancti assistentia; 
id cst, non deerit infallibilitatis prierogaliva. — Duos alios 
scripturae textus allegatos vide a Suaresio (de Fide, disp. V, 
sect. VII, n. 6). 

Probatur 2" ex perpetua Patry,m traditione, ac totius Ecclesix 
persuasione. — Ipsamet concilia generalia sibi aperlissime tri- 
buunt infallibilitatem, necnon potestatem obligandi ad cre- 
dendum definitionibus suis; siquidem i enuentes credere tan- 
quam hiereticos sub anathemate damnant. El quamvis dictam 
infallibilitalcm el poteslatem non sibi tribuant absque Ro- 
mani Ponlificis approbatione, siquidem per ejusmodi appro- 
bationem procurant decreta sua roborari, tamen sibi omnino 
tribuunt cum assentientem habent Romanum Episcopum. Et 
pariter Patresgeneralium conciliorum judicia, quibusnon de- 
fuit Romani Pontificis assensus, censent infallibilia prorsus et 
immutabilia. Ita ut etiam sanctus Gregorius Magnus dixerit, 
qualuor prima generalia concilia, quatuor evangeliorum in- 
star esse recipienda. Et sanctus Augustinus docuit in defini- 
tionibus generalium conciliorum audiri totius Ecclesiae sen- 
sum; disputare aulem de eo quod universa Ecclesia sentit, 
insolentissimx demenliae eidem Augustino visum est. Unde nisi 
infallibiles revera forent generales synodi, in suis circa fidem 
et mores definitionibus, assentiente Papa editis, dicendum fo- 
ret ab octodecim soeculis errasse perpeluo Patres, errasse per- 
petuo universam Ecclesiam; seu potius ab octodecim saeculis 
defecisse veram Christi Ecclesiam, utpote contra quam prse- 
III. 27 



418 TRACTATUS DE PAPA. 

valiiissent inferoriim portse, id est, fimdamentalis error de 
infallibili auctoritate concilii generalis, simul cum successore 
Petri Romano Pontifice definicntis. 

Prohatur 5" ratione theolofjica. — Constituit Christus Eccle- 
siam suam ita ut essent in ea pastores et oves, id est, qui do- 
cerenl et regercnt, ac \icissim qui docerentur ac regerentur. 
Dixit siquidem Petro pasce oves, pasce agnos, eum pastorem- 
supremum constituens. Dixit et apostolis euntes docete, pas- 
tores etiam eos constituens, licet sub pastore supremo. In 
quo fideles pascendi officio, apostolis Episcopi, Pelro Romani 
Pontifices successerunt.Principiailla hic omninocerta supponi- 
mus. Ex iis autem aperte sequitur infallibilem esse ac firmiter 
credendam definitionem, a Papa simul et generali concilio 
prolatam. Infallibilitatem enim quoad veram dignoscendam 
et definiendam fidem contulit Christus, vel Romano Pontifici, 
vel caeterorum Episcoporum concilio, vel conjunctim Papae 
et cseterorum prsesulum coUegio, vel reliquis fidelibus, vel 
tandem nemini. Porro in tribus primis hypothesibus certo 
infallibilis erit et credenda definitio a concilio simul et Papa 
prolata, ut patet. Quarta vero hypothesis absona est siquidem 
repugnat voluisse Christum reliquos fideles a Papa et Episco- 
pis doceri, et simul infallibilitatem contulisse, non eis qui 
docere, sed eis qui doceri debent. Imo tunc Episcopi non es- 
sent pastores sed oves, utpote qui a populo veram fidem edo- 
ceri deberent. Tandem falsum est nullam a Christo in terris 
relictam fiiisse vivam et infallibilem fidei regulam. Alioquin 
enim fideles incertos reliquisset de vera fide. Non enim per 
sacram Scripturam certo dignosci potest vera fides, siqui- 
dem protestantes, qui hanc unicam fidei regulam sequi pro- 
fitentur, in sectas quamplurimas, quoad dogma prorsus ab 
invicem discrepantes, scissi sunt. Neque voluit Christus per 
immediatas Spiritus sancti revelationes veram fidem a sin- 
gulis dignosci. Nam de facto non extant ejusmodi revelatio- 
nes, ut quisque quoad seipsum testari potest. Ergo remanet 



PARS OCTAVA. 419 

infallibilem et obligatoriam fidei defmiendae auctoritatem esse 
penes concilium generale, assentiente Papa defmiens. Non di- 
cimus non esse nisi penes conciUum defmiens cum Papa, quia 
est ctiam in solo Papa definiente sine concilio; prout secunda 
parte probatum est. 

pROPOsiTio II*. -- Concilium generale, in qiio Papa non adest 
per se, sedper Le(jatos,postquam ab ipso Papa confirmatum est^ 
est infallibUis regula fidei. — De illa propositione dicit Suarez : 
« Est assertio de fide, in qua omnes catholici conveniunt » 
{de Fide, disp. V, sect. vii, n. 9). Ad eam probandam valent 
rationes quibus prsecedens probata est. Nam rationes istse 
in eo fundantur, quod definitio sit conjunctim definitio con- 
cilii ct Romani Pontificis. Porro licetPapa non sit personaliter 
prsesens in concilio, sed solum per Legatos, statim ac defini- 
tionein confirmando fecit suam, verum fit, illud idem quod 
definivit concilium a Papa etiam fuisse definitum. Igitur ex 
omnibus rationibus, in prsecedenti propositione adductis, ha- 
benda est definitio pro regula fidei. — Extat praeterea quoad 
casum ipsum Ecclesiae praxis et persuasio. Nam plura e con- 
ciliis generalibus, qua3 pro fidei regula recepta fuere, cele- 
brata sunt hoc modo. Id est, praefuit Papa per Legatos, et 
postea confirmavit. 

Propositio IIP. — Quando Legati habent a Papa instructionem 
de rebus in particulari definiendis, et concilium juxta instructio- 
nem illam definit, definitio statim est infallibilis regula fidei, 
quin expectanda sit papalis confirmatio, — « Ila etiam sentiunt 
communiler catholici, et est res certa; quia illa definitio jam 
habet consensum totius concilii, et Papae, non soluin per Le- 
gatos, sed eliam per seipsum. Ergo habet tantam auctorita- 
tem et certitudinem, sicut definitio concilii generalis, ubi 
adest pra^sens Papa. Patet consequentia, quia ut dixi, prae- 
scntia vel absenlia personalis seu corporalis parum refert, si 
alias constat de judicio et de consensu Pontificis. Deinde pro- 
batur, quia illud concilium, quoad talem definitionem, habet 



420 . TRACTATUS DE PAPA. 

confirmationem Pontificis quasi anticipatam : ergo non habet 
minorem auctoritatem quam concilium generale confirma- 
tum )) (Suarez, de Fide, disp. V, sect. vii, n. 10). 

Propositio IV\ — Absente Papa, et epis Legatis particuJarem 
instructionem non hahentibus, definitio concilii, quamvis con- 
sentientibus Legatis facta, non est regula fidel ante obtentam a 
Papa confirmationem. — Equidem proposilio hsec controversiae 
apud doctores catholicos obnoxia fuit. Atnon magni facienda 
cst contradicenlium auctoritas. Suiit enim ferme iidem qui 
erroneam opinionem de concilii supra Papam auctoritate pro- 
pugnarunt; quique, ne sibi contradicerent, debuerunt in casu 
posito infallibilem et obligatoriam propugnare detlnitionem 
concilii, elsi nondum a Papa contirmatam. Quo prsenotato, 
probatur thesis sequenti conclusionum serie : 

1'' Contingere nequit nt omnes vel fere omnes generalis sy- 
nodi patres, cadant in schisma aut haeresim. — i\am perire ne- 
quit Ecclesia qualem Christus constituit, utpote contra quam, 
ex divina promissione, non praevalebunt inferorum portae, et 
cui nunquam deerit ejusdem Cliristi Dei assistentia, ut tes- 
tantur ipsius verba : Ecce ego vobiscum sum usque ad consum- 
matio7iem saeculi. Atqui periret Christi Ecclesia si generalis 
synodi Patres omnes vel fere omnes (idem dic de generali- 
late Episcoporum dispersorum), in hgeresim aut schisma ca- 
derent. Nam ita Christus Ecclesiam suam consliluit ut con- 
staretpastoribus seu Episcopis pascentibus seu gubernantibus, 
et ovibus seu coeteris fidelibus, qui pascerentur et regerentur. 
Insuper Ecclesiam pascentem seu regentem constituit cum 
forma, non democratica, non aristocratica, sed monarchica. 
Ei nempe prsefecit principem, cum plena et suprema potestate 
docendi et gubernandi, nontantum fideles cseteros, sed etiam 
ipsorum pastores Episcopos. Et huic principi contulit infalli- 
bilitatis pra^rogativam, cum potestate ac officio fratres suos, 
id est, Episcopos cseteros in fide confirmandi. Insuper voluit 
Christus Ecclesiam suam regi, non per solum Episcopum to- 



PARS CCTAVA. 421 

tius Ecclcsioe principcm, nec per ipsum et paucos alios, sed 
gencraliler per Episcopos tanquam ordinarios pastores. Unde 
quamvis possit Papa hanc aut illam dicecesim supprimere et 
in vicariatum apostolicum transmutare, contingere tamen ne- 
quit ut omnes aut fere omnes Episcopos, quatenus ordinarios 
pastores, supprimat, et Sedis Apostolicse vicarios eis substi- 
tuat; quia tunc subverteretur et periret Ecclesia qualcm 
Christus instituit. Igitur Ecclesia docens et regens, ex insti- 
tutione Chrisli, est corpus morale, constans Romano Episcopo, 
Petri successore, tanqiiam capite, et caeteris Episcopis ordina- 
riispopulorum pastoribus, tanquam membris. Periret proindc 
Christi institutio, sive supprimeretur caput, sivc membra re- 
secarentur. Qute omnia principia, certa et alibi probata hic 
supponimus. 

Jamvero, si omnes aut fere omnes generalis synodi patres 
n schisma aut haeresim caderent, hoc ipso a capite rescinde- 
renlur, et desinerent esse membra, nec jam per suam cum 
capite unioncm constitucrent corpus illud morale a Christo 
institutum. Cum ergo corpus illud nuiiquam desinere possit, 
neccontingere unquam potest ut omnes aut fere omnesgene- 
ralis synodi patres in liseresim aut schisma cadant. 

2° ConthKjere nequit tit omnes vel fere omnes (jeneralis synodi 
Patres, sibi tribuant auctoritatem absolute ac definitive decer- 
nendi de fide ac moribus, absque Romano Pontifice — Nam id 
sibi tribuendo, hoc ipso negarent plenam et supremam Ro- 
mano l^onlifici competere poteslatem regiminis quoad uni- 
versam Ecclesiam. Enim vero plena et suprema non esset in 
Papa fidem defmiendi et imponendi potestas, si Episcoporum 
coetus, sine Papa valeret fidem definire ac definitiones suas 
obligatorias facere. — Insuper id sibi tribuendo, hoc ipso ne- 
garent se in fide confirmandos esse a Papa; immo sibi jus et 
officium usurparent Papam in fide confirmandi. Nam aliquem 
fidei arjiculum absolute ac definitive decernendo sine Papa, 
ffquivalcnter decernerent teneri onmes, ac ipsuin proinde 



422 TRACTATUS DE PAPA. 

Papam, ad credendum huic articulo. — Insuper negarent cau- 
sas fidei, utpote majores, esse Romano Pontifici reservatas. 
Quie tamen reservatio certa est, non tantum ex perpetua Ec- 
clesiae praxi, seu jure ecclesiastico, sed vi primatus jurisdic- 
tionalis, seu jure divino. — Insuper Christus non conslituit 
unam auctoritatem ad docendam et imperandam fidem, et 
alteram pro reliquo Ecclesise regimine; sed uni eidemque 
auctoritati contulit plenam universalis Ecclesiae pascendx ac 
gubernandx potestatem. Igitur dicti Episcopi, sibi usurpando 
jus defmiendse fidei sine Papa, hoc ipso totius reliqui regi- 
minis plenam potestatem sibi vindicare censendi essent. Id 
est, lequivalenter suo agendi modo declararent, non penes 
Papam, sed penes se quatenus a Papa sejunctos, residere pri- 
matum jurisdictionis, supremamque ac plenam totius Eccle- 
sise docendae ac regendae potestatem. — Insuper erroneam 
illam et haereticam doctrinam factis suis profitendo, legitimse 
Romani Pontificis auctoritati resisterent, ab ipsius obedientia 
sese subducerent, et sic schismatice agerent. — Igitur sibi 
jus tribuendo absque Papa defmitive decernendi de fide, mul- 
tipliciter in schisma et haeresim caderent. Sed, ex prsecedenti 
conclusione, contingere nequit ut omnes vel fere omnes ge- 
neralis synodi Patres in schisma aut hseresim cadant. Ergo 
neque contingere potest ut sibi jus tribuant, absque Papa de- 
finitive ac absolute decernendi de fide aut moribus (confer 
partis III, sectionis m, capitis i, propositionem VI). 

3*" Contingere nequit iit defmitio omnium aut fere omnmw 
Patrum concilii sit absoluta seu proprie dicta defmitio, ante- 
quam a Romano Pontifice approbetur. — Nam, ex prsecedenti 
conclusione, contingere nequit ut omnes vel fere omnes Pa- 
tres jus sibi tribuant absque Papa defmitive ac absolute de- 
cernendi de fide aut moribus. Ergo si decretum aliquod dog- 
maticum ediderint, omnino certum est eos non intendere ut 
decretum istud, ante Pontiticiam approbationem, siUdefmiti- 
vwm, absolutum^ et ad credendum obligans. Nimirum, ex ipso- 



PARS OCTAVA. 425 

rum iniento ac cerlissima volunlate, hujusmodi definitio est 
solummodo inchoata, non autem completa, sed per Pontifi- 
ciam approbalionem complenda. Et sicut post quatuor aut 
quinquc palrum subscriplionem alicui decreto dogmatico, 
nondum dici potest decrelum istud esse concilii definitionem, 
ita postquam omnes subscripserunt, nondum est aut dici po- 
test defiuitio proprie dicta, utpote cui deest, per quam solam 
compleri possit, Romani Pontificis adhasio. 

4° Approbatio Papae, sine qua dari nequit definitio jjroprie 
dicta seu completa; non continetur sequivalenter in adhaesione 
Leqatorum^ nec per eam suppletur. — Ideo quippe requirilur 
approbatio Pap?e, quia requirilur judicium ejus infallibile. 
Nam si Papa in approbanda conciiii definitione non esset in- 
fallibilis, non magis necessaria foret ipsius approbatio quam 
cujuslibet alterius absentis Episcopi. Jamvero infallibililalis 
prffirogativa cst personalis Romano Pontifici. Inhaeret nempe 
judicio ab ipsamet Pontificis mente elicito. Unde nequit Papa 
suam infallibilitatis praerogativam delegare (vide supra , partell, 
sect. V, cop. V, § 2; — et tractatum deCuria Romana, parte III, 
sect. III, cap.vii) . Igilur infallibile Pontificis judicium, seu neces- 
sariam ejus approbationem, supplere nequeunt ipsius Legati. 

5'' Ergo definitio omnium aut fere omnium (jeneralis synodi 
Patrum, etiam accedente Legatorum adhxsione, non est regula 
fidei, ante obtentam Papse approbationem. — Nam, ex conclu- 
sione o, absolufum seu definitivum esse nequit fidei decre- 
tum ab omnibus seu fere omnibus patribus editum, nisi su- 
perveniat Pontificis approbatio. Et ex conclusione 4, hanc ap- 
probationem Legati non supplent. Ergo expectanda est haec 
approbatio, ut concilii definitio evadat icgula fidei. 

6° A fortiori regula fidei non est^ ante obtentam Pontificiam 
approbationem^ definitio^ a majori Patrum iiumero, etsi consen- 
tientibus Legatis, edita. — Casum nunc expendimus quo defi- 
nilio fieret, non a fere omnibus, sed a majori patrum numero. 
Qui casus connectitur cum quaestione, an major pars Episco- 



424 TRACTATUS DE PAPA. 

porum, sive in concilio sive extra, errare possit in fide, ac 
sese aRomano Pontifice abscindere. Ilanc qua?stionem exposui 
jam supra (partelll, sect. m, cap. i, prop. VI, in scholio), et 
absque solutione reliqui, eo quod viderem doctores hac in 
re, non concordare. Dicit, verbi gratia, Melchior Canus : « Non 
ego admitto ut totiim concilium cum Legatis errare possit. At 
errare polerit major pars concilii, et erranti illi polerunt Le- 
gati subscribere» ide Locis, lib. V, cap. v). Contrarium alii 
tenent, id est, errare non posse majorem partem cum Legatis. 
Igitur conclusionem probabimus in utraque hypothesi. M 

Prlmo^ si errare possit major pars cum Legalis, planum fit 
definilionem majoris parlis et Legatorum non esse regiilam 
fidei, antePontificiam approbationem. 

Secundo, si dicta major pars errare non possit, hoc ipso nec 
poterit unquam contingere ut prsesumat fidem independenter 
a Papa proprie definire. Nam id prjiesumendo erraret; siqui- 
dem sese caput et rectorem Ecclesioe prsetenderet quoad prse- 
cipuum Ecclesiastici regiminis officium, quod in docenda et 
prsescribenda vera fide consistit; nec proinde agnosceret ve- 
rum Ecclesiae caput a Christo constitutum, Romanum Ponti- 
ficem. Tgitur definilio a majori parte concilii facta, non po- 
terit unquam esse definitio proprie dicta seu absoluta, sed 
tantum inchoata et per Pontificium judicium complenda et 
perficienda. Nec unquam contingere poterit ut major pars 
velit et prsetendat proprie dictam definitionem independenter 
a Pontificia confirmatione edere. Unde in utraque hypolhesi 
vera conclusio. 

7** E prgemissa sex conclusionum serie sequitur veram esse 
propositionem IV"", id est, absentePapa, et Legatis particularem 
instructionem non habentibus^ definitionem concilii, quamvis con- 
sentientibus Legatis factam, non esse regulam fidei ante obten- 
tam aPapa approbationem. Nam per verba definitio concilii in- 
telligenda venit definitio, vel ab omnibus aut fere omnibus 
patribus, vel a majori eorum numero facta. Porro in neutro 



PARS OGTAVA. 425 

casu est regula fidei, abstrahendo a Pontificis approbatione, 
ut probatum est. 

8"" Confirmatur eadem propositio IV*, ex eo quod adversa- 
rii non negent neque negare possint, controverti lioc ipsum 
quod sustinent, videlicet concilii defmitionem, in dicto casu, 
ante obtentam a Papa confirmalionem esse regidam fidei. Nam 
quod inter dgctores catholicos licite conlrovertitur, hoc ipso 
non est nec esse potest regula fidei. 

Objicies V. — Agitur de concilio generali, legitime convo- 
cato et praesidentibus Papse Legatis celebrato. Aliunde autem 
certum est per generale concilium reprsesenlari Ecclesiam 
universam, prout defmivit Martinus V in Constantiensi con- 
cilio. Porro repugnat fidei regulam non esse defmitionem 
concilii, a quo universalis Ecclesia repraesentatur. 

Respondeo. — Distinguo : repugnat defmitionem talis con- 
cilii non esse regulam fidei, si (per impossibile) defmitio ista 
esset absoluta et proprie dicta, concedo. Si defmilio ista non 
talis proprie sit sed dumtaxat inchoata, et per Pontificiam ap- 
probationem complenda, nego. Igitur id objicientes errant ex 
falso supposito. Supponunt quippe contingere posse ut tale 
concilium praesumat independenter a Papa definitive de fide 
aut moribus decernere. Hoc autem contingere nullatenus po- 
test, prsecise quia tale concilium, id prsesumendo, ab Eccle- 
siae capite totum reliquum corpus abscinderet, sicque Christi 
Ecclesiam perimeret; quod ne contingat divinae promissiones 
semper obstabunt. 

Objicies 2^ — Tale concilium, utpote omni ex parte legiti- 
mum, dici potest in Spiritu sancto congregatum, habetque 
Spiritus sancti assistenliam; ut adeo cum veritate possint Pa- 
tres definiendo dicere visum est Spiritiii sancto et nobis. Forro 
absonum est regulam fidei non esse, id quod Spiritui sancto 
visum fuit. 

Eespondeo ; Praecise quia sancti Spiritus assistentiam ha- 
bet tale concilium, contingere non potest ul praesumat, sine 



420 THACTATUS DE PAPA. 

Papae concursu, fidem supremo ac defmUivo judicio decernerc. 
Unde hic etiam negatur suppositum, id est, istud factum, 
quod tale concilium talem defmitionem unquam edat. 

PropositioY^. — Generalis concilii definitio^contra instructionem 
a Papa missam, nimquam esse poterit regula fidei, etiam acce- 
dente Legatorum adhdesione. — Nam per ejusmodi definitionem 
Patres concilii oequivalcnter rejicerentet erroneam declararent 
conlrariam Papa^ definitionem, in ipsius instructione conten- 
tam. Proinde jam ab ipsis non admitteretur Romani Pontificis 
plena et suprema potestas universam Ecclesiam docendi, re- 
gendi ac gubernandi; et facto suo in supremam illam potes- 
tatem insurgerent, sicque in schisma et haeresim prolabe- 
rentur. Nec eos excusaret adhcesio Legatorum. Nam slatim ac 
Legati Papse contra ejiis instructionem agunt, Legati esse de- 
sinunt; siquidem non deputantur nisi ut juxta instructionem 
sese gerant. Igitur, vel definitio supponitur ab omnibus vel 
fere omiiibus palribus facta, et tunc impossibilis est casus, 
cum contingere neque at, ut fere omnes Episcopi sic a capite suo 
per schisma et h?eresim sese abscindant; Yel supponitur a ma- 
jori dumtaxat numero cdita, cttuncredit dilemma : vel errare 
potest major pars generalis concilii, vel non. Si prius regula 
fidei noneritejus definitio : si posterius, casus contingere ne- 
quit, quia erraret sibi jus tribuendo, non tantum fidem ahso- 
lute definiendi, sed etiam definiendi contra Papse definitionem. 

Propositio YP. — Definitio concUii, dissentientibus Legatis 
quin tamen particularem instructionem habeant, non est regula 
fidei. — Sequitur a fortiori ex eo quod definitio conciUi non 
sit regula lidei ante obtentam Pontificiam approbationem, 
etiamsi Legati consentiant, ut constat ex propositione lY^ 

g 2, __ Quid requiratur ex parte Romani Pontificis ut concilii oecumenici leges 
disciplinares vim obligandi habeant. 

Requiritur etiam ut accesserit Romani Pontificis approba 
tio. Nam decretum generalis disciplinse continet implicite de- 



PARS OCTAVA. 4^7 

finitionem dogmaticam, scilicet : id quod praescribitur non 
esse peccaminosum, sed bonum moraliler et utile. Igitur ra- 
tione hujus implicifse defmilionis jam necessaria est Romani 
Pontificis confirmalio, ex dictis sub proecedenti paragrapho. 
Proeterea jus imperandi Ecclesioe universce pertinet quidem 
ad concilii generalis Patres, simul cum Papa imperantes et 
discipliuoe decretum sancientes; siquidem apostolis cum Pe- 
tro adunalis dixit Christus miodcumque U(j(iventis...; sed ne- 
quaquam ad ipsos pertinct quatenus a Papa sejunctos et sine 
Papa decernenles. Immo nec conlingere potest ut omnes vel 
fere omnes generalis concilii Patres prsetendant obligatorium 
esse, absque Pontificis approbatione, universalis disciplinae 
decrctum ab ipsis edilum; ob rationes sub prgecedenli para- 
grapho deductas relalive ad definitiones fidei. Et idem dicen- 
dum de mdjori purle concilii, si supponatiir eam errare non 
posse, competentiam suam prselergrediendo. Quod si contin- 
gere possit ut inaji r pars sibi jus tribuat quo caret, non obli- 
gabit ex hoc ipso disciplinare ipsius dccretum. 

§3,— Quitl requiratur ex parte formse, ut aliquod dictum generalis concilii 
balendum sit pro defwiitione fidei, ad credendum obligante. 

Requiritur et sufficit ut formula, qua synodus usa est, clare 
denotet rem definiri tanquam articulum fidei ab omnibus cre* 
dendum. Requiritur, inquam. Si enim exverbis concilii, du- 
bium remaneat an revera Palres intendant proprie definire, 
ac conscicnlias ad credendum constringere, hoc ipso nec pro- 
prie defmiunt, nec conscientias ad credendum conslringunt. 
Addidimus, et sufficit. Si enim ex evidenti verborum sensu 
res defmita fuerit tanquam credendus fidei articulus, insa- 
num foret id ipsum in dubium revocare. Ulterius vero quaeri 
potest, qusenam formuljB certo seu evidenter, et quoenam 
dubie dumtaxat fldei defmilionem exprimant? Respondeo : 

I. Quam plurimse sunt formulae quibus certo ac evidenter 



4^8 TRACTATUS DE PAPA. 

ab oecumenica synodo exprimi potest defmitio lidei proprie 
dicta seii conscientias ad credendum obligans. Solent aucto- 
res nonnullas usu frequentiores indigitare, videlicet quinque 
sequentes : 

1'' Si concilium ita decernat, ut hfereticos pronuntict qui 
contrarium asseruerint. 

2° Quando dicit synodus : si quis hoc aut illud senserit, 
anathema sit. 

S'' Si in eos qui contra tenuerint decernatur excommuni- 
catio ipso facto incurrenda. 

4" Si hoc vel illud expresse dicatur a fidelibus firmiter cre- 
dendim, vel tanquam dogma fidei cathoUcx accipiendum. (Vide 
Melchiorem Canum, de locis TheoL, lib. V, cap. v.) 

b"" Quando concilii Patres dicunt, definimus, et agunt de 
materiafidei, non de mera disciplina. 

Sed praeter ejusmodi formulas, excogitari possunt alise 
multa3, quse non minus certum Faciant, licet sub aliis ter- 
minis, rem defmiri tanquam articukim fidei ab omnibus fir- 
miter credendum ^ 

II. Item multffi possibiles sunt formulae quae excludant vel" 
dubiam relinquant proprie dictam concilii definitionem, qua 
nempe conscientise ad credendum obstringanlur. Verbi gra- 
tia, si Patres dicerent sibi videri, vel probabUissimum esse 
hoc aut illud ad dogma catholicum pertinere, certo exclude- 
retur proprie dicta defmitio, ut patet. Si vero synodus aliquid 
dogmatis asserat et omnino certum supponat, sed in phrasi 
incidenti, seu ita ut quod asseritur non sit principale ser- 
monis objectum, tunc merito in dubium revocari potest an 

* a Quando autem decretum proponatur tanquam de fide, facile cognoscitur 
ex verbis concilii. Semper cnim diccre solent se explicare fidem catliolicam ; vel 
hsereticos habendos qui contrariuiTi sentiunt; vel (quod est communissimum) 
dicunt anathema et ab Ecclesia excludunt eos qui contrarium sentiimt » (Bel- 
larminus, de Conciliis, 1. II, c. xn). Addit Bellarminus : « Quando autem nihil 
AorMm dicimt, non cst certum rem esse dc iidc. » Scdintelliirendiim cst, quando 
nihil horum aut iisdem aut (Bgiuva lentibus ierminis dicunt. 



PARS OCTAVA. 429 

intenderint Patres assertum ejusmodi tanquam articulum ab 
omnibus credendum definire. Sit in exemplum textus iste 
concilii cecumenici Lateranensis quinti, sessione undecima : 
«Solum Homanum Ponlificem, tanquam super omnia concilia 
auctoritatem habentem, conciliorum indicendorum, transfe- 
rendorum ac dissolvendorum plenum jus et potestatem ha- 
bere, nedum exsacrae Scripturie testimonio, dictis sanctorum 
Patrum ac Romanorum Pontificum, sed propria etiam eorum- 
dem conciliorum confessione manifeste constat. » Si verba 
haec, tanquam super omnia concilia auctoritatem habentem, es- 
sent definitio fidei, dicendum foret gallicanos theologos, qui 
secundo e quatuor articulis anni 1682 adhaerent, non tantum 
enormiter errare, sed esse formaliter haereticos. At quia verba 
ista non ponuntiavitconcilium nisi incidenter, dubium remanel 
an sint proprie dicta fidei definitio. Stante autem hoc dubio 
formaliter hoerelici non sunt supra dicti theologi. Excusari 
tamen non possunt a temeritate, ut ait Bellarminus, agens de 
theologis Papam concilio subesse contendentibus. Sed neque 
Sipeccato gravi excusari possunt, nisi ex bonafide; quaeadesse 
quidem in aliquibus potest, ob imbibitos a teneris errores. 

§ 4. — An et quatenus requiratur Palrum concilii diligentia in exquirenda 
veritate, ad hoc ut eoruni definitio sit infallibilis et ad credendum obliget. 

Propositio P. — Communis videtur catholicorum doctorum sen- 
tentia, praerequirens dHitjentiam^ ut sive Papa, §ive concilium 
(Bcumenicum infaUibiUter definiat. — Sallcm quos ego perlegi 
auctores in hoc conveniunt; et an nonnuUi contrarium te- 
nuerint, ignoro. Hujus autem communioris sententiie praeci- 
pua ratio est, quod neque concilio, neque Romano Pontifici 
promissa sit inspiratio, qualem habuerunt Scripturae sacrae 
auctores, sed dumtaxat assistentia, qua3 supponit eum cui 
datur facere quod in se est. De quo sic Melchior Canus : « Du- 
plex enim discrimen inter sacros auctores, et summum Ponti- 
cem patresque concilii reperitur. Unum, quod auctores sacri 



450 . TRACTATUS DE PAPA. 

ex proxima Dei revelatione vel inspiratione scribiint catholica 

dogmata. Nec enim egentexteris ad scribendum incitamenlis, 

aut humana ratiocinatione e scripturis aliis argumenlantur, 

disquirunt, colligunt. At concilium et Pontifex humana via 

incedunt, rationemque sequuntur, atque argumentando ve- 

rum a falso discernunt. Non enim exislimandus est summus 

Ponlifex eam habere facultatem, quse in Apostolis, Prophetis 

et Evangelislis ineral, utproposita una qualibet de fide quses- 

tione protinus dignoscere possit, utra quaestionis pars vera 

falsave sit. Sed adhibere prius consilium necesse est, et ex- 

pendere utriusque partis argumenla. Tum deinde sequitur 

auxilium Dei, quod videlicet opus est, ut summus Pontifex in 

recta fide conlineatur. In conciliis itidem non habent Patres, 

mox quasi ex auctoritate sententiam absque alia discussione 

dicere. Sed coUationibus et disputalionibus, re ante tractata, 

precibusque primum ad Deum fusis, tum vero qusestioa con- 

cilio sine errore finietur, Dei videlicet auxilio atque favore, 

hominumque diligentia et studio confluentibus » (de locis 

TheoL, 1. V, cap. v, pag. 216, edit. Parisiis, 1704). «Postu- 

latur, inquit Suarez, quam diligentiam debeat Pontife\ adhi- 

bere ad defmiendum, quando concilium generale non congre- 

gat? Ad quod breviter respondeo, aliquam sine dubio esse 

necessariam; quia Deus non vult ut homines temere judicent 

vel gubernent. Quanta vero futura sit, nullo jnre, saltem di- 

vino, defmitum est, sed prudentige ipsius Pontificis relin- 

quitur » {de Fide^ disp. quinta, sect. octava, n. xi). 

Propositio IP. — Plerique doctores catholici diligens examen 
jjrxrequirentes, simul tenent contingere non posse ut examen 
istud omittatur, et oh istam omissionem erronea sit Papse vel 
concUii generalis defmitio . —\)\Q,\mi scilicet, provisurum Deum 
ne omittatur ille dillgentise gradus qui necessarius est ad de- 
finitionis infnllibilitatem. Cum enim, ut ipsi existimant, er- 
ronea esse possit definitio temere seu absque praevio examine 
facta, nisi provideret Deus ut nunquam temere fiat, jam in- 



PARS OCTAVA. iol 

cerf i essent omnes articnli fidei per Romanos Pontifices aut ge- 
ncralia concilia denniti, ac in poslcrum deiiniendi. Semper 
enim dici posset, omissum forsan diligens examen, nec de 
hoc certo constare posset. « Dcus, inquil Melchior Canus, 
suaviter disponit omnia, simulque prospicit ct fmem et media 
ad fmem necessaria. Si enim promilteret cuiquam aeternam 
\itam, mox conferret etiam illi bonarum gratiam aclionum, 
quibus eam vitam consequeretur... Sic omnino, cum Ecclesiae 
fidei llrmilatem fueril pollicitus, deesse non potest quominus 
tribuatEcclesiseprecescaeteraqueproesidia^quibushaecfirmitas 
conservatur... Itaque prscstat semper Pontifex quod in se est, 
praestatque concilium, cum de fule pionuntiant... Ac si semel 
hsereticis hanc licentiam permiltimus, ut in quaestionem vo- 
cent, num Ecclesiae judices eam diligentiam et curam exhi- 
buerint, quoe opus erat ut quaestio finiretur, ecquis adeo 
csecus est, qui iion videat omnia mox Pontificum conciliorum- 
que judicia labefactari?.... Fac enim quidpiam ex necessariis 
omissum esse. Tum rogo, an fdeles his qui de fidei quaestione 
judicarunt, tantisper parere debeant, dum illorum negligen- 
lia innotescat Ecclesiae. Parere debent, aiunt. Jam igitur eo 
tempore errantibus judicibus errabit Ecclesia... Quid quod si 
semel de diligentia judicum dubitamus, novum examen judi- 
ciumqiie semper recens postulabitur, ut de diligentia adhi- 
bita vel non adhibita censeatur. Goncedamus ergo judicibus 
a Deo in Ecclesia constitutis nihil eorum deesse posse, quae 
ad rectum verumque judicium sunt necessaria » (de locis 
TheoL, 1. V, c. v, p. 218 et seq., edit. Parisiis, 1704). Ad 
rem etiam faciunt haec Bellarmini verba : « Quidam eorum 
dicunt Pontificem non posse errarc si mature procedat et con- 
silinm audiat aliorum pastorum. » Et paulo post de istis theo- 
logis sic prosequitur : « Non volunt ponere infallibiiitatem in 
consiliariis, sed in solo Pontifice. Verum explicare volunt Pon- 
tificem debere facere quod in se est, consulendo viros doctos 
et peritos rei de qua agitur. Si quis autem peteret, an Pon- 



432 TRACTATUS DE PAPA. 

tifex erraret, si temere definiret, sine dubio proedicti auclores 
om;i<?6' responderent, non posse tieri ut Pontifex teinere defi- 
niat. Qui enim promisit finem, sine dubio promisit et media 
quse ad eum fmem obtinendum necessaria sunt. Parum autem 
prodesset scire, Pontificem non erraturum quando non te- 
mere defmit, nisi ctiam sciremus non permissuram Dei pro- 
videntiam ut ille temere defmiat » (de Romano Pontifice, 1. IV, 
c. ii). Quffi Bellarmini verba a?que valent quoad generale con- 
cilium, ut patel. 

Propositio IIP. — Illi doctores (si qui sint) qui simul tenent 
et prasrequiri diUgens examen^ et continyere posse ut omittatur, 
sicque concUium cecumenicum vel Papa^ erret in definienda fide, 
omnino deserendi sunt tanquam erronei^ ac inducentes in hdere- 
sim. — Etsi adductus modo Bellarmini textus potius innuat 
non reperiri qui sic sentiant, nolui tamen in pnecedenti pro- 
positione dicere omnes doctores catlwlici, sed plerique. Ne sci- 
licet mihi obtruderetur forsan aliquis, qui Constantiensis 
concilii tempore aut tolo conseqnenfe saeculo scripserit, ea 
scilicet setate qua magni schismatis difTicuIlas mentes perlur- 
baverat. Nam in hujus «vi scriptis mnlta occurrunt erronea 
et etiam haeretica, licet bona fide et a catholicis aucloribus 
propugnata. De quo tanquam specimen vide quae de Gersone 
ac Petro de Alliaco diximus supra (parte II, sect. ii, cap. vi, 
§ 5 et 4). Praeterea chimericam non fuisse opinionem quam 
prsesenti propositione confulamus denotant hsec Melchioris 
Cani verl)a : « Ac snnt etium qui non obscure dicant, quod 
si quando Romanus Pontifex in definitione fidei erravit, inde 
evenire potuit, quod non tantam quantam debebat adhibuit 
diligentiam, antequam sententiam proferret... Quibus si ob- 
jicias, Apostolicam Sedem errare in fide non posse, fatenlur 
id quidem, sed aiunt, Sedis Apostolicae nomen non solum 
summum Pontificem significare, sed ipsum, ut facit ea quoe 
ad cathedram spectant : hoc est, quatenus non ex suo, sed 
ex consilio bonorum virorum et doctorum procedit... Quae 



PAUS OCTAVA. 453 

res ut de conciliis quoque dicatur, subsunt omnino causge 
e»dem, quas dixi paulo anle » (de locis TheoL^ lib. V, cap. v, 
pag.218, edil. P;irisiis, 1704). Quibuspraenolatis sicprobatur 
propositio : 

IUa opinio erronea est et inducens iri haeresim, ex qua evi- 
denter sequitur nullas Romanorum Pontificum et concilioruni 
oecumenicorum defmitiones dogmaticas esse certo veras. Atqui 
talis est opinio quam confutamus. Nam ex una parte asserit 
erroneas esse potuisse omnes illas delinitiones ex omisso dili- 
genti examine. Aliunde autem certo constare nequit an dili- 
gens examen adhibitnm fuerit. Non enim rigorose probari 
potest de unoquoque Romano Pontifice et de singulis conci- 
liorum Patribus, ipsos non temere judicasse. Ergo sequitur 
duble veras remanere dictas delinitiones fidei omnes. Quod 
consectarium erroneum profecto est ac hjprelicum. 

Propositio IV". — InfaUibUitas Papx necnon conciUi oecume- 
nici in dejinienda fide^ non dependet ab uUa humana diligentia 
seu prasvio examine. — Cum propositio hicc communi docto- 
rum sententiae adversetur, nolim eam ut certam defendere. 
Sed quia nutarc mihi videtur dicta^ communioris sententiae 
fundamentum, volni subjiccre hujusce opinationis mcio ra- 
tioncs; in hunc ulique scopum ut, vel probabilis evadat prje- 
sens propositio, vel certe accuratius confutetur et falsa de- 
monstretur. 

Nimirum comnuinis sententitT fundamentum istud est : 
non promissa fuit inspiratio sicut Scriptura? sacrse auctori- 
bus, sed assistentia. Non datur autem assistentia ut vox ipsa 
denotat, nisi jam ex se agenti seu facienti quod in se e^t. 

Respondeo : Sufficit illa ipsa quam admillilis assistentia, ut 
Papa ct synodus acumenica immunes ab erroneis fidei defi- 
nitionibus serventur, etiamsi teinere, seu absque pranio dili- 
genti examine definiant. Qnod sic probo : 

1. Seclusa divina assistentia, fallibiles remanereni Papa 
et synodus, non tantum si temere, sed etiam si pra^missis 
III. 58 



AU TRACTATUS DE PAPA. 

diligentissimis curis et indagationibus definircnt. Id omnino 
certum hic supponimus, et ab omnibus calholicis admissum. 
Etcseteroquin, quoadPapam, verbi gratia, sic breviter ostendi 
potest : tota humana diligentia quam adhibere potest, in his 
duobus consistit : ut ipse qusestioni defmiendae accurate stu- 
deat, ulque doctorum consilium et rationes requirat. Porro 
non obstante diligenti studio erpare potest, praesertim si sit 
in re theologica parum versalus, ut contingere potest. Con- 
siliarii autem nec ipsi sunt infallibiles; unde ex ipsorum sen- 
tentia et rationibus nequit Pontifex sibi comparare plenam 
non errandi certitudinem. 

2. Igitur merito supponi potest casus quo, seclusa assis- 
tentia divina, concilii Patres (idem dic de Papa), licet prae- 
misso diligentissimo examine, erronee defmirent. Sequitur 
ex modo dictis. 

5. In hoc autem casu, debet necessario assistentia divina 
ita in ipsorum intellectum aUquo modo agere, ut ab edenda 
erronea defmitione abslineant. Aliquo modo, inquam; id est, 
vel suggerendo ratiocinium ex quo defmitionis, quam jamjam 
erant edituri, falsitatem percipiant; vel per immediatam illus- 
trationem qua eis veritas pateat. 

4. HiGc porro eadem assistentia sufficit ut prsemuniantur 
Patres ab erronea defmitione, quando temere, seu absque 
prsevio diligenti examine definiunt. Nam difticilius non est 
ipsorum intellectui suggerere motivum, quo ad recte defmien- 
dum impellantur. Immo facilius quam in prsecedenti casu. 
Nam quando post diligens examen edituri sunt erroneam de- 
finitionem, assistentise divinse obstat insuper vis rationum 
quas peremptorias existimabant, et quibus ad erronee defi- 
niendum impellebantur. 

Objicies. — Si ita sit, licite poterunt Papa et synodi oecume- 
nicse Patres sese ad defmiendum praeparare dormiendo ac lu- 
dendo, cum non minus adfutura sit assistentia divina. 

Respondeo : Vult Deus ut faciant quod in se est, id est, ut 



1 



PARS OCTAVA. 435 

convenientem diligentiam ad detegendam veritatem adhibeant. 
Inordinatam qiiippe fore contrariam agendi rationem ex ipsa 
lege naturali colligitur. Igitur si secus faciant, certo pecca- 
bunt. At nequaquam sequilur non posse nihilominus tunc 
per assistentiam divinam provideri, ut recle defiriiant. 

5. Nisi dicatur inerrantiae prserogalivam a prsevia humana 
diligenlia non pendere, duplex admittendus erit supernatu- 
ralis interventus : 1*" Ne Patres diligens examen unquam 
omittant; ^*" ne post islud examen erronee definiant. In altera 
vero senlentia, unicus dumlaxat supernaturalis interventus; 
videlicet ne Patres concilii, vel Papa, sive diligens examen 
prsemiserint, sive omiserint, erroneam emittant fidei defmi- 
tionem. 

Propositio V\ — Sive prxrequiratur , sive uoUy diliyens exa- 
men^ nunquam contingere potest ut ex defectu hujus conditionis 
erronea sit defmitio fidei. — Nam si prserequiratur, semper 
aderit, nec contingere unquam potest ut omiltatur, ex dictis 
propositionelP. Si vero non requiralur, ad sensum proposilio- 
nis quartse, ejus omissio infallibilitalis prifirogativse obslare 
non poterit. 

NoTA. — Be requisita libertate, ut defmitio fidei sit infaUibilis . 
Remissive. — De illa qusestione jam actum est supra (parte H, 
secl. V, cap. ii, § 2, prop. IV*). 



CAPUT III 

DE CEIiEBRATlS U.lCTEIVtJS CO'VCIl.llS <KCIJME]«IC1.9 

Si aliqualem dumtaxat de celcbralis jam conciliis notionem 
sibi lector comparare cupiat, adeat Iheologiam Wircebur- 
gei\s'mm [de Prmcipiis theologicis, disput. 11, cap. ii, art. 1, 
quaeres 2% tomo I, pag. 162, Parisiis, 1852). Si pleniorem 
et relalive ad polemicam cum gallicaiii systemalis propugna- 



456 TRACTATUS DE PAPA. 

toribus, adeat eximium opus Alphonsi Muzzarelli, quod in- 
scripsit : de auctoritate Romani Pontificis in conciliis generalibus 
(Gandavi, typis Poelman, sine anni indicatione). Si plenissi- 
mam, percurrat conciliorum collectionem, editam a Labbe et 
Cossarts; vel eamdem a Coleto auctam ; vel hanc postremam 
novis addilionibus ditalam a Mansi, qui tamen eam, ad vige- 
simum usque volumen in folio perductam, absolvere non po- 
luit. Nimis jejuna fuisset notio quam paliuntur praesentis 
tractatus limites; et ideo prorsus omissam eam maluimus. 



FINIS TRACTATUS DE PAPA. 



Scripta mea omnia judicio ac correctioni Romani Pontificis subjicio. 



INDEX 



JUXTA MATERIARUM ORDINEM 

TOMl III 



Pro(emidm 1 

g i. — An et quo sensu Romani Ponlificis infallibilitas sit personalis 

etseparata i 

Prop. /». — Romanus Pontifex, etiam quatenus distinctus a reliquo 
Ecclesise corpore, est subjectum infallibilitatis i 

Prop. IP. — Corpus Episcoporum, quatenus complectens caput suum 
Romanum Pontificem, est infallibilitatissubjectum iv 

Prop. IIP. — Corpus Eplscoporum, quatenus distinclum a capite suo 
Roniano Pontifice, non est subjeclum infallibilitatis, nisi ineosensu 
quod semper extituri sint multi Episcopi Romano Pontifici quoad 
fidem consentientes el obsequentes v 

Prop. /r». — Alii pra'ter Episcopos christiani non sunt infallibilitatis 
subjectum, nisi in eo sensu quod semper extituri sint multi fide- 
les, Ecclesise gubernanti quoad fi lem adhaerentes et obsequentes. vii 

Prop. V*. — Ergo erroneum est systema infallibilitatem ita reponens ^ 
in senatu seu collegio Episcoporum, ut nuUiis Episcopus quatenus 
ab isto collegio distinctus, sit infallibilitatis subjectum tii 

Prop. VP. — Ergo erroneum est systema infallibilitatem non agnos- 
cens nisi in conjuncto consensu capitis et corporis; ita scilicet ut 
nec Papa quatenus distinctus ab Episcoporum corpore, nec corpus 
Episcoporum quatenus distinctum a Papa, infallibilitate potiatur. vii 

Prop. VIl*. — Ergo erroneum est systema, quo infallibilis quidem 
Papa declaratur, sed solummodo quatenus instrumentum, per 
quod Ecclesice fidesresonat et edicitur tni 

Prop. VIIP. — Romani Pontificis infallibilitas est personalis in vero 
ac magis obvio liujus vocis scnsu, licet personalis non sit in aliis 
minus obviis sensibus x 



458 INDEX JUXTA ^IATERIARUM ORDINEM. 

Prop. IX^. — Luculio iiifallibilitatis separatse recla est in aliquo 
satis obvio sensu, erronca in alio xn 

Prop. X". — Ex eo quod Tapa intallibilis sit quatenus distinctus a rc- 

liquo Ecclesise corpore, seuexeo quod ejus infallibilitas sit, in ex- 

posito sensu obvio, pcrsonalis et scparata, sequitur in praxi Pa- 

palem definitionem esse prorsus quoad omnes et singulos statira 

-obligatoriam, antequam constet accessisse aliorun Episcoporum 

consensum xjh 

§ 2. — Adnotatio de quibusdam lomi secundi verbis, Jesuitas Gallise 

respicientibus; necnon de commodatis mihi documentis a claris- 

simo Carolo Gerin xiv 



PARS IV 

RO MANO PONTiriCI VINDICATUR POTESTAS IN REM TEMPORALEBI 
SOCIETATUBI CIVILIUM. 



DiscEPTATio prj:via. — De statu qusestionis ' 2 

Prop. /», — Duplex moveri potest, et de facto mota est quicstio de 
potestate Papse in rem temporalem societatum civilium, videlicet, 

an sit et qualis sit , 2 

Prop. II*. — Ex 00 quod doctores catholici inter se non consentiant 
de modo hujusce potestatis, et modus ille incertus sit, non sequi- 
tur rem seu potestatem ipsam non esse omnino certam atque ut 

talem ab ipsis communiter admissam 2 

Prop. Hb. — Ut erroneus probetur primus e quatuor articulis galli- 
canis anni 1682, satis cst certam probari aliquam Roniani Pon- 
tificis potestalem in rem temporalem statuum ; non autemnecesse 

est ut potestas illa directa indircctave probetur 3 

Prop /r». — Prfccipua et maximi momenti qurcstio est an Romano 
Pontifici jure divino competat vera potestas in rem temporalem 
staluum. Qualis autem hfcc potestas sit, directane an indirecta, est 

secundaria seu minoris momenti qiiacstio 4 

Prop. F*. — QuibusargumentisEcclesifc vindicatur potestas in rem 
temporalem statuum, iisdem et Romano Pontifici eadem potestas 

vindicatur 

Prop. Vt. — Opinio quee omnem potestatem, id est sive directani 
sive indirectam, in rem temporalem statuum Ecclesiae denegat, ex- 
presse damnata fuit a Pio Papa IX, in bulla Quanta cura, propo- 

sitione 24 Syllabi 6 

SECTIO I. — Argumentumexunanimi consensu doctorum catholicorum, a 
t empore sancti Bernardi, seu a duodecimo sseculo, usque ad annum 1C20. 7 
§ 1. — Doctrina sancti Bernardi. — Inanes Bossuetii artcs ad eluden- 

dam ejus auctorilatem 7 

§ 2. — DoctrJna Petri Cluniacensis, qui obiit anno il5G 17 

§ 3-. — . Doctrina Pclri Blescnsis, qui obiil anno 1200. . ..... 18 



liNDEX JIIXTA MATERIARUM ORDmEM. 439 

§ 4. — Doctriria Hugonis a Sancto Victore (obiit anno 1140). ... 20 

§ 5. — Doctrina Joannis de Salisbury et Alexandri de Ales 25 

§ 6. — Doctrina sancti Ivonis Carnotensis Episcopi 27 

§ 7, — Doctrina sancti Tboma^ et saiicti Bonaventurse 31 

§ 8. — Doctrina beati Augustini Triuinphi 35 

§ 9. — Doctrina aliorum viginti trium e celeberrirais Galliaj docto- 

ribus 45 

§ 10. — Doctrina cleri galiicani in comitiis generalibus anni 1615. . . 54 
§ 11. — Ab iis etiam schol» doctoribus qui audaciores extitere in de- 
primenda Romani Ponlificis auctoritate, aliqua Ecclesise tribuitur po- 

testas in rem temporalein staluum 60 

g 12. — Etiam jurisconsultisGallia) usque ad sa?culum decimum septi- 
mum, indubitata fuit Romani Pontilicis potestas in rem tempora- 

lem statuum 67 

^' 13, — Annodumtaxat 1626 cocperunt aliquot Jesuitcc Galliac necnon 
Sorbona adliKrere opinioni, qua Ecclesiae denegatur quselibet po- 
testas in rem temporalcm statuum, quse tamen adhsesio non videtur 

fuisse libera, sed per vim et metum extorta 68 

§ 14. — In aliis pr«ter Galliam regionibus, unanimis fuit doctorum 
schol» consensus de aliqua Ecclesise potestatein rem temporalem 

statuum 77 

§ 15. — Unanimi scholte consensioni de dicta Romani Pontificis potes- 

tate, accedit auctoritas, tum ex confcssione ipsorummet regum et 

principum, tum (quse pra?cipue nolatu digna) ex ingenti numero 

sanctorum et beatorum qui eidem doctrinie adliseserunt (remissive). 80 

§ 16. — Ex communi doctorum scholai consensu certa rigorose proba- 

tur Ecclesiai potestas in rem temporalem statuum 81 

§17. — Inania Bossuetii effugia 84 

SECTIO 11. — Argumentum ex conciliis cecumenicis qulnque, necnon e 

pluribus synodis particularibus 100 

Cap. I. — Concilium cecumenicum Lateranense tertiura, anno 1179, sibi 

adscripsit potestatem in rem temporalem statuum 100 

Cap. II. — Concilium oecumenicum Lateranense quartum, anno 1215, sibi 

dictam potestatem vindicavil 102 

Cap. 111. — Concilium oecumenicum Lugdunense anni 1245, eamdeni po- 

testatem sibi vindicavit 107 

Cap. IV. — Concilium Constantiense eamdem sibi adscripsit potestatein. . 108 
Cap. V. — Concilium Tridentinum eamdem sibi potestatem vindicavit. . 111 
Cap. VI. — Objectiones quibus tentavit Bossuet argumcntum edictisquin- 

que conciliis deductum eludere, prorsus inanes sunt 112 

l""" objection de Bossuet. — Si les conciles ont exerce un pouvoir sur le 
temporel des fetats, ils ne Pont fait qu'en vertu du consenlement des 

princes 

2« objection de Bossuet. — Dans les decrets des conciles cites, il n'est 
pas qucstion des Rois ni des Souvcrains proprement dits, mais seule- 

ment des feudataires 120 

5» objcction de Bossuct. — Le commencement du decret cite du 5« 
concile de Latran. ou il cst dit que TEglise se contentc dii jugcinent 
ecclesiastique sans fairc iVcxecutions sanglantcs, prouve que, selon 



112 



440 INDEX JUXTA MATI'RlAUliI\l ORDINEil. 

la doclrine de ce concile, la puissance spirituelle ne s'etend pas au 

temporel des Etats 123 

4" objection de Bossuet. — Le concile general de Lyon ne prouve rien, 
parce que la sentence de deposition contre Frederic II a ete pronon- «• 

cee prcesente concilio, etnon \)3iS approbante concilio 125 

5" objection de Bossuet.. — Saint Louis et les Frangais continuerent a 
regarder Frederic comme empereur legitime, apres queGregoire IX 
Teut depose, qnantumvis a Gregorio IX fuisset... depositionc per- 
culsus: donc on ne croyait pas au pouvoir de FEglise de deposcrles 
souverains, et la deposition de Frederic dans le concile de Lyon ne 

prouve pas ce pouvoir 131 

G« objection de Bossuet. — Le decret du concile de Trentc sur les duels 
ne prouve pas que FEglise se soit attribue un pouvoir de droit 

divin sur le temporel des Etats 135 

Cap. \TI. — MuKa concilia parlicularia Ecclesiae adscripserunt poteslatem 

in temporalia statuum 137 

SECTIO III. — Argumcntuni e praxi Romanorum Ponlificum 145 

Cap. I. — Agapetus Papa, anno 556, sibi dictam potestatem vindicavit. 145 
Cap. II. — S. Gregorius Magnus eamdem potestatem sibi vindicavit. . . 14G 

Cap. III. — Item Gregorins II, anno 726 150 

Cap. IV. — Item S. ZacchariasPapa, anno circiter 751 163 

Cap. Y. — Item Stephanus Papa III, anno 754 170 

Cap. YI. — Item Leo Papa III, imperium ab Orienle in Occidentem trans- 

ferendo, sub inilium SKCuli noni 171 

Cap. VII. — Item Gregorius Papa V, electores imperiales instituendo. . . 202 
Cap. VIII. — S. Gregorius VII et viginti subsccuti Pontifices dictam in 

temporalia statuum poteslatem sibi vindicarunt 207 

Cap. IX. — Exdictapraxi Romanorum Pontificum merito infertur Ecclesiae 

competere jus in rem temporalem societatum civilium . 210 

SECTIO IV. — Argumentum e constanti Ecclesisc praxi 217 

Cap. I. — Synopsis chronoiogica 217 

Cap. II. — Constans praxis qua auctoritas ecclesiastica sibipotcstatem vin- 
dicavit in rem temporalem societatum civilium, probat ejusmodi po- 

testatem ipsi revera jure divino competere 246 

SECTIO V. — Confutantur Bossuctii argumenta e traditione divinoque textu 

deprompta 248 

Cap. I, — Non valent argumenla e traditione a Bossuelio deducta. . . 248 
Cap. 11. — Non valent argumenta e sacro textu a Bossuetio deducta. . . 262 
Cap. III. — Quam periculosum sit systema Bossuetii, ad verum Scriptura? 
^ sacrse sensum necnon ad priorum sseculorum traditionem provocantis. 272 
Cap. IV. — Quam potiori jure ad sacram Scripturam provocent propugna- 

tores Pontificioe potestatis in rem temporalem statuum 279 

SECTIO VI. — Argumenta e ralionibus theologicis 280 

Cap. I. — Argumenlum ex utriusque societalis fine 280 

§ 1 . — De societatis religiosa) dome^ticje et civilis proprio fine, et de 

corumdem finium subordinalione 280 

Prop. /*. — Non potuit Deus homir^S creando alium finem ultimum 
sibi proponere quam seipsum tanquam summum bonum attinger.- 



1M)EX JUXTA MATERIARUM ORDINEM. 441 

dum, pcr uniuscujusque hominis rcternum cognitionis et amoris 
actum 280 

Prop. II*. — Deus voluit et instituit socielatem civilem tanquam me- 
dium ad fmem societatis domesticjc seu familire; societatem vero 
domeslicam tanquam medinm ad fincm societatis religiosse seuEc- 
clesife; tpsam vicissim Ecclcsiam tanquom medium ad Cnem ulti- 
mum, quam sibi homines crcando proposuit 283 

Prop. III*. — Finis societatis civilis subordinatur fmi societatis do- 
mcsticie seu familifc, et finis famili?c subordinatur lini Ecclesise. 286 

2. — Quici^tio de possibili. — Non repujrnat seu possibile fuit a Deo 

datum tcclesifc jusaliquod in rem temporalem slatuum 286 

Prop. /». — Putuit Deus ambas potestates, ecclesiaslicam scilicet ct 
civilem, distinctas institucre, et simul velle civilem alteri certo 
modo subjcctam. 286 

Prop. //». — Poluit Deus, etsi ambas potestatesdislinctas instituerit, 
quoad casum quo civihs ecclesiaslicam injuste prajpediret, jus 
ecclesiasticffi tribuere civilem coercendi, etiam regem aliosve civi- 
lis potestatis ministros deponendo 289 

Prop. III*. — Poluil Deus, stante ambarum potestatum distinctione, 
Ecclesiic supremum judicium tribucre de prtcdicto casu, id est, an 
civilis potestas ecclesiasticam injuste prffipediat 289 

Prop. IV*. — Potuit Deus, etsi ambas potestatcs distinctas instilue- 
rit, velle ut in maleriis mixtis, id cst, ad utramque simul perti- 
nentibus, civiUs ecclesiasticai subesset 290 

Prop. V*. — Potuit Deus velle ad ecclesiasticam potestatem perti- 
nere judicium, an materia sit mixta, necne 290 

Prop. VI*. — Si Deus ambas potestates prfcdicto mod© instituisset, 
sequeretur civilem esse ab ecclesiastica independentem quoad ori- 
ginem, non quoad subordinationem 291 

Concliisio paragrapln. — Ergo possil)ile fuit a Deo dari Ecclesise jus 

aliquod in rem temporalem siatuum 291 

i "3. — Qujcstio facti. — De facto prwfatum jus a Deo Ecclesijc sua? 
coUatum luisse, merilo colligitur ex utriusque potestatis fine. . . 291 

Prop. /*. — Voluit et insliluit Deus civilem socielatem et potesta- 
temtanquan medium ad finem societatis et potestatis rcligiosseseu 
Ecclesijc 291 

Pmp. II*. — Hoc ipso quod Deus voluerit et instituerit civilem po- 
testatem tanquam medium ad Ecclesiai finem, voluit potestatem 
civilem Ecclesitc subcsse quantum opus est ut htec finem suum 
proprium convenienter prosequi possit et attingere. 291 

Prop. III*. — Hoc ipso quod Deus volucrif potostatem civilem Eccle- 
sirc subesse quantum exigit finis Ecclesire proprius, jus Ecclesia; 
contulit ea impediendi seu coercendi per qune societas civilis, non 
medium sed impedimentum foret dicto Ecclcsiw fini 292 

Prop. /r* — De facto jus Ecclesi» compelit : 1» irritandi seu annul- 
landi societatis civilis legcs fini Ecclesifc advcrsas ; 2" obligandi 
ejusdem socictatis civilis rectorcs ad cohibentlam typographiae 
liberfate n, ifa ut ecii nequeant libri absque auctoriiatis ecclesias- 



442 LNDEX JUXTA MATERIARUM ORDINEM. 

ticae facullate ; 5° quoad juvenum instructionem sivc lilterariam 
sive scientificam ea exigendi circa libros et maj^istros quae fini 
Ecclesise necessaria, ea repellendi quvc noxia exislimabit; 4° reges 
seu imperatores deponendi, si fidem caiholicam subvertant. . . . 293 
Prop. F». — De lacto Ecclesi» competit supremum judicium de hac 
quaestione; an civilispoteslatis agendi ratio prsepediat necne pro- 

prium Ecclesia} finem 294 

Conchisio totliis capitis. — Do facto Ecclesije a Deo coliata fuisse 
jura qutedam in rem tcmporalem societatum civilium rigorose 

colligitur ex utriusque polestatis fine 296 

Cap. II. — Argumentum ex eo quod Reges Christiani non solum quoad 
actus vit» supe privat», sed etiam quoad regi?e potestatis usum spiri- 
tuali Romani Pontificis regimini subsint, et ab eo puniri ac etiam de- 

poni possint 296 

Prop. /». — Reges Cliristiani sunt et ipsi oves relative ad summum 

Ecelesiae pastorem Romanum Pontificem 296 

Prop. IP. — Regcs Christiani subsunt spiriluali Pap» reginiini, 

etiam quoad regioe suje potestatis usum 297 

Prop. Ilh — Auctoritas Pap» reges dirigendi quoad usum etiam re- 
gise potestatis suto, non est niera facultas dandi eis consilia, eosve 

monendi aut rogandi ; sed est auctoritas obligandi 29S 

Prop. IV*. — Potcst Papa : l" leges civiles bonis moribus seu reli- 
gioni noxias irritare vel de se irritas declarare; 2° pronuntiare an 
belium aliquod sit injustum, et casu quo injustum judicet, prohi- 
bere regi ne bellum istud infcrat; 5° reges obligare ad prsestan- 

dum Ecclesifc brachii srecularis auxilium 298 

Prop. r*. — Regcs per suum gubernandi modum Ecclesise noxios po- 
test Romanus Pontifex excommunicatione coercere, ac etiam 'si 

causa subsit) regno privare (remissive) . 300 

Cap. III. — Argumentum e materiis mixtis, seu quse simul utriusque po- 

testatis interesse ac finem tangunt (remissive) 300 

SECTIO VII. — Qualis sit Ecclesife potestas in rem temporalem statuum, 

id esl, directane an indirecta 301 

§ 1 . — - De prima sententia quaj dircctam Ecclesia; tribuit potesta- 

tem in rem temporalem statuum 301 

1° Exponitur 301 

2° Quinam ei adha^rere videantur 305 

3» Quid de ea sentiendum 304 

§ 2. — De secunda sententia ; qua) propugnat indirectam solummodo 
po:estatem; quse tamen per actusetiam temporales exerceri valcat. 306 

1° Exponitur . .- 306 

2° Quinam ei doclores adhicreant 307 

3° Quid de illa sentiendum 507 

§ 3. — De terlia sententia, quse propugnat indirectam potestatem per 

solos spiriltiales actus 307 

1° Exponitur 307 

2» Quinam ei adhaerant 308 

3» Quid de ea senliendum 508 



IKDEX JUXTA MATERURllM ORDLNEM. 443 



PARS V 



DE POTESTATE PAPf SUPRA CANONES. ET AUIS EJUS E JURE 
DIVINO PRiEROGATIVIS. 



% i. — Romano Pontifici coinpetit jiire divino poteslas supra canones. 309 

Pro]). h. — Papa estsupra canones a priedecessoribussuis conditos. 310 

Prop. IP. — Papa cst supra canones a concilio-sine-Papa conditos. 310 

Prop. III* — Papa est supra canones a Concilio-cum-l*apa conditos. 311 

Prop. IV*. — Papa cst supra canones per generalem Ecclesiic dis- 
persse acceptalionem et praxim firmalos 311 

Prop. V*. — Papam esse supra canones conlirmat Ecclesise praxis. 311 

Prop. VI*. — Tenetur aliquo vero sensu Romanus Pontifex ad obser- 
vantiam canonum, licet potestatem habeat illos immutandi. . . . 313 

Prop. VII*. — Auctoritates quas Gallicani urgent tanquam praci- 
puas ut probent Romanum Pontificem subjici canonibus, nec posse 
ab ipso canones conciliares abrogari, eorum intentum nequaquam 
probant. . . 314 

Prop. VIII*. — Papai competere potestatem supra canoncs, eo sensu 
quod dispensare valeat in statutis universalis Ecclesite, est de fide. 317 
§2. — Aliai prtecipuic Romani Pontificis e jure divino prjerogativce . . 318 

Prcerogativa I*. — Romanus Pontifex est jure divino totius catbolicai 
unitatis centrum 318 

PrcBTogaiiva II*. — Est juredivino universalis Ecclesi» monarcha in 
proprio ac stricto sensu.. 318 

Prcerogativa III*. — Ipsi jure divino competit potestas condendi le- 
ges seu decreta fidei et m